Wyrok z dnia 10 października 2002 r., V CK 370/02

Dochodzenie stwierdzenia przez sąd nieważności czynności prawnej nie
podlega ocenie na podstawie art. 5 k.c.

Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Gminy S. przeciwko Zygmuntowi B.,
Urszuli M. i Andrzejowi M. (następcy prawni Edwarda M.) o ustalenie nieważności
umowy, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 października 2002
r., kasacji pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 maja
1998 r.
oddalił kasację i zasądził od pozwanych na rzecz strony powodowej 1000 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację Zygmunta B. i
Edwarda M. od wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia 20 maja 1997 r., ustalającego
nieważność zawartej w dniu 20 listopada 1989 r. umowy o ustanowienie na ich
rzecz użytkowania wieczystego. Sąd Apelacyjny wyjaśnił, że oddana w użytkowanie
wieczyste działka w chwili zawarcia umowy była przeznaczona w planie
zagospodarowania przestrzennego pod uprawy rolne. Obowiązujące wówczas
prawo dopuszczało oddanie w użytkowanie wieczyste jedynie gruntów
przeznaczonych w planie zagospodarowania przestrzennego na cele zabudowy
(art. 232 k.c. i art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami
i wywłaszczaniu nieruchomości, jedn. tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 14, poz. 74).
Naruszenie tego wymagania ustawowego, stwierdzone także przez Naczelny Sąd
Administracyjny wyrokiem z dnia 21 czerwca 1993 r., I SA 1757/92, spowodowało
nieważność zawartej umowy o ustanowienie użytkowania wieczystego (art. 58 § 1
k.c.), dlatego powództwo o ustalenie nieważności tej umowy powinno zostać
uwzględnione.
W skardze kasacyjnej pozwani podnieśli, że wyrok Sądu Apelacyjnego zapadł
z naruszeniem art. 234 i 58 oraz 5 k.c. Naruszenia art. 5 k.c. skarżący dopatrywali
się w tym, że grunt, którego spór dotyczy, jest położony w pobliżu drogi szybkiego
ruchu W. - K., wobec czego jego rolnicze przeznaczenie w planie
zagospodarowania przestrzennego w chwili zawarcia umowy było fikcją.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna może być rozpatrzona jedynie w zakresie, w jakim powołuje
się na naruszenie art. 5 k.c., ponieważ pozostałe wymienione w niej podstawy
kasacyjne nie zostały w ogóle uzasadnione.
Przesłanką zastosowania art. 5 k.c. jest czynienie przez uprawnionego użytku
ze swego cywilnego prawa podmiotowego. Norma wyrażona w tym przepisie
pozwala w pewnych sytuacjach uznać działania lub zaniechania uprawnionego za
nadużycie przysługującego mu prawa i odmówić im ochrony. Kluczowe znaczenie
dla oceny podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 5 k.c. ma
zatem odpowiedź na pytanie, czy powołanie się przez stronę powodową na
nieważność zawartej w dniu 20 listopada 1989 r. umowy o ustanowienie
użytkowania wieczystego dla uzasadnienia wytoczonego powództwa o ustalenie
nieważności tej umowy może być uznane za czynienie użytku z cywilnego prawa
podmiotowego.
Według powszechnie przyjmowanego poglądu, sankcja nieważności
czynności prawnej charakteryzuje się tym, że dotknięta nią czynność prawna od
chwili dokonania nie wywołuje z mocy prawa, tj. bez potrzeby jakichkolwiek
dalszych działań, zamierzonych skutków prawnych; stan ten podlega uwzględnieniu
przez sąd z urzędu i ma charakter definitywny, co oznacza, że czynność prawna
nieważna nie może być konwalidowana.
Nawiązując do wskazanych cech sankcji nieważności czynności prawnej,
zarówno piśmiennictwo, jak orzecznictwo (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20
lipca 1983 r., II CR 220/83, ,,Gazeta Prawnicza" 1984, nr 9, s. 8, z dnia 6 stycznia
2000 r., I CKN 1361/98, nie publ. i z dnia 5 lutego 2002 r., II CKN 726/00, "Izba
Cywilna" Biuletyn SN 2002, nr 6, s. 48), sprzeciwia się uznawaniu powoływania się
na nieważność czynności prawnej za czynienie użytku z cywilnego prawa
podmiotowego. To, że nieważność jest uwzględniana przez sąd z urzędu, nie
wyklucza, oczywiście, powoływania się na nią przez każdą zainteresowaną osobę,
np. w formie zarzutu procesowego lub - jak w niniejszej sprawie - w pozwie o
ustalenie nieważności czynności prawnej. Jednakże we wszystkich tych wypadkach
- jak trafnie wyjaśniono - mamy do czynienia jedynie z aktami o charakterze
proceduralnym, nie będącymi realizacją uprawnienia wynikającego z norm prawa
cywilnego materialnego. Sankcja nieważności czynności prawnej następuje bowiem
już z mocy prawa, nie przewiduje się więc jakiegoś materialnego ,,uprawnienia do
powołania się na nieważność czynności prawnej", wykonywanego za pomocą
wspomnianych aktów. Trafnie także zwrócono uwagę na trudność pogodzenia
możliwości uznania powołania się na nieważność czynności prawnej za nadużycie
prawa z nieodwracalnością sankcji nieważności czynności prawnej.
Jeżeli zatem działanie strony ogranicza się - tak jak działanie powodowej
Gminy - do powoływania się na nieważność czynności prawnej, działanie to nie
podlega ocenie z punktu widzenia art. 5 k.c., ponieważ nie może być uznane za
czynienie użytku z prawa w rozumieniu tego przepisu.
Inaczej byłoby w wypadku wystąpienia wobec strony nabywającej użytkowanie
wieczyste z roszczeniem o wydanie nieruchomości ze względu na nieważność
umowy o ustanowienie tego prawa. Dochodzenie wymienionego roszczenia, jak
zresztą każdego innego roszczenia materialnoprawnego uzasadnionego
nieważnością czynności prawnej, jest niewątpliwie czynieniem użytku z prawa w
rozumieniu art. 5 k.c., co otwiera drogę do oceny, czy czyniony użytek ma
znamiona nadużycia prawa. Nawet jednak wówczas wątpliwa wydaje się
dopuszczalność uwzględnienia przy ustalaniu nadużycia prawa okoliczności, w
których doszło do nieważnego dokonania czynności prawnej.
Mając powyższe na względzie orzeczono, jak w sentencji (art. 39312 k.p.c.).