Postanowienie z dnia 19 lutego 2003 r., V CK 80/02

Zmiana hipoteki kaucyjnej na hipotekę przymusową zwykłą po
ogłoszeniu upadłości dłużnika jest dopuszczalna, jeżeli wskazana we wniosku
kwota należności głównej oraz odsetek za opóźnienie nie przekracza
najwyższej sumy hipoteki kaucyjnej.

Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Zbigniew Strus (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Sławomira D. przy uczestnictwie syndyka
masy upadłości "W.-T." S.A. w upadłości, o wpis, po rozpoznaniu na posiedzeniu
niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19 lutego 2003 r., kasacji uczestnika
postępowania od postanowienia Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 30
października 2001 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
w instancji kasacyjnej.

Uzasadnienie

Zaskarżone postanowienie oddalające apelację uczestnika postępowania
syndyka masy upadłości ,,W.-T." S.A. w upadłości od wpisu Sądu Rejonowego w
Tychach z dnia 24 lipca 2001 r. zostało wydane z powołaniem następujących
okoliczności.
Sąd Rejonowy prowadzący księgę wieczystą Kw nr (...) po rozpoznaniu
wniosku z dnia 22 sierpnia 2000 r. wpisał dnia 11 września 2000 r. hipotekę
przymusową kaucyjną w kwocie 246 546,07 zł na rzecz Sławomira D. na podstawie
nieprawomocnego nakazu zapłaty z dnia 27 stycznia 1999 r.
W dziale II tej księgi jako użytkownik wieczysty wpisana jest ,,W.-T." S.A.
Upadłość tej spółki została ogłoszona dnia 1 czerwca 2001 r. Przed ogłoszeniem
upadłości wymieniony wierzyciel zażądał ,,przekształcenia" wpisanej hipoteki w
hipotekę przymusową zwykłą oraz zmiany jej wysokości na kwotę 245 290,34 zł
powołując się na prawomocny wyrok Sądu Okręgowego z dnia 5 czerwca 2000 r.
obniżający kwotę zasądzoną nakazem zapłaty. Wniosek ten został uwzględniony
przez wpis z daty wskazanej na wstępie.
Sąd Okręgowy uzasadniając postanowienie oddalające apelację zakładał - co
do zasady - dopuszczalność zmiany hipoteki przymusowej kaucyjnej na
przymusową zwykłą. Opierając się na poglądach głoszonych po wejściu w życie art.
27 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. - Prawo
upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm., dalej:
"Pr.upadł."), uznał, że wpis dla pewnej oznaczonej sumy w ramach hipoteki
kaucyjnej uzyskanej przed ogłoszeniem upadłości nie narusza zakazu zawartego w
tym przepisie.
Kasacja syndyka masy upadłości ,,W.-T." S.A wskazuje naruszenie przepisu
art. 27 Pr.upadł. jako wyczerpujące pierwszą podstawę kasacyjną (art. 393-1 pkt 1
k.p.c.). Skarżący domaga się zmiany lub uchylenia zaskarżonego postanowienia i
przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Prawidłowe
jest
zapatrywanie
Sądu
drugiej
instancji
odnośnie
dopuszczalności zmiany hipoteki kaucyjnej na zwykłą. Rozstrzygając kolizję norm
zawartych w przepisach ustawy o księgach wieczystych i hipotece, kształtujących
rodzaje hipotek, a przepisem art. 27 Pr.upadł. zakazującego obciążania hipoteką
składników masy upadłości, Sąd ten implicite uznał, że zmiana przymusowych
hipotek: kaucyjnej w zwykłą nie narusza art. 27 Pr.upadł. Zapatrywanie takie wbrew
stanowisku Sądu orzekającego nie zawsze pozostanie w zgodzie z poglądami
pierwszych komentatorów wskazanego przepisu. Ponieważ wykładnia językowa
zbiegających się przepisów wymienionych dwóch aktów prawnych nie daje podstaw
do rozstrzygnięcia zagadnienia, należy posłużyć się wykładnią funkcjonalną art. 27.
Celem tego przepisu jest zapewnienie równomiernego podziału masy upadłości
między wierzycieli i zapobieżenie machinacjom upadłego, któryby zmierzał do
zmiany kolejności uprawnionych do podziału masy upadłości, przez ustanawianie
hipotek przenoszących niektóre wierzytelności do bardziej uprzywilejowanej
kategorii (art. 204 § 1 pkt 2b Pr.upadł.). Możliwość taka istnieje zarówno przy
wykorzystaniu hipoteki umownej jak i hipoteki opartej na tytule zabezpieczenia lub
tytule wykonawczym, skoro wykrycie zmowy przy wykorzystaniu np. umownego
tytułu egzekucyjnego jest wysoce utrudnione. Przy uwzględnieniu tej funkcji
przepisu art. 27 staje się zrozumiałe, że zakaz obciążania hipoteką ma wówczas
zastosowanie, jeżeli określona wierzytelność wskutek zabezpieczenia rzeczowego
przejdzie do kategorii uprzywilejowanej i uzyska lepszą pozycję przy podziale masy
upadłości. Przepis art. 204 § 1 pkt 2b Pr.upadł. określający przywilej hipoteczny w
tym postępowaniu nie rozróżnia rodzaju hipotek, z czego lege non distinguente
należy wyprowadzić wniosek, że obejmuje zarówno hipoteki zwykłe jak i kaucyjne,
umowne i przymusowe. Brak domniemania istnienia wierzytelności w razie
zabezpieczenia jej hipoteką kaucyjną nakłada jedynie na wierzyciela większe
obowiązki w zakresie dowodowym ale nie wpływa na sytuacje innych wierzycieli.
Można więc powiedzieć, że w zakresie najwyższej sumy hipoteki kaucyjnej (dawne
określenie: w zakresie kaucji) zmiana takiej hipoteki na hipotekę zwykłą nie narusza
zakazu wynikającego z art. 27 Pr.upadł. i należałoby uznać trafność zaskarżonego
rozstrzygnięcia. Zagadnienie komplikuje się na tle zabezpieczenia należności
ubocznych, ponieważ obydwa rodzaje hipoteki w odmienny sposób zabezpieczają
należności uboczne z tytułu odsetek: hipoteka kaucyjna w ramach dokonanego
wpisu a hipoteka zwykła z mocy art. 69 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (jedn. tekst Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 - dalej:
"u.k.w.h.") - zabezpiecza odsetki za opóźnienie (art. 481 § 1 k.c.) niezależnie od
wpisu, co nie oznacza zakazu ich wpisywania. Dlatego zmiana hipoteki kaucyjnej
na zwykłą może spowodować pogorszenie sytuacji wierzycieli niehipotecznych,
którzy przed zmianą rodzaju hipoteki nawet w razie uznania wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką kaucyjną do sumy najwyższej uczestniczyliby jeszcze w
podziale masy upadłości, natomiast w razie zmiany, przypadająca im część masy
zostałaby zużyta na pokrycie wierzytelności ubocznej korzystającej z przywileju
hipotecznego. W takim wypadku uzyskanie w wyniku zmiany hipoteki zwykłej nie
mieszczącej się wraz z należnościami ubocznymi w najwyższej sumie hipoteki
kaucyjnej naruszałoby przepis art. 27 Pr.upadł. wskazany w kasacji.
Ograniczenie kognicji sądu prowadzącego księgę wieczystą zgodnie z
przepisem art. 626-8 § 2 k.p.c. do badania treści wniosku, treści i formy dołączonych
do wniosku dokumentów oraz treści księgi wieczystej uniemożliwia sądowi
prowadzenie postępowania w celu ustalenia skutków zmiany rodzaju hipoteki na
przebieg postępowania upadłościowego. Nieuprawniony byłby jednak wniosek, że
wierzyciel z chwilą ogłoszenia upadłości w każdym wypadku traci uprawnienie do
zmiany dopuszczalnej przecież w myśl przepisów ustawy o księgach wieczystych i
hipotece. W praktyce chodzić może o zmianę hipoteki kaucyjnej w hipotekę
przymusową zwykłą. Możliwość taka jest jednak ograniczona warunkiem, aby
uzyskany wpis nie dawał możliwości realizacji hipoteki w kwocie wyższej od
najwyższej sumy hipoteki kaucyjnej. Skoro przepis art. 69 u.k.w.h. jest ustanowiony
w interesie wierzyciela, może on ograniczyć we wniosku zakres swego
zabezpieczenia żądając wpisu wierzytelności głównej i odsetek za opóźnienie (tzw.
ustawowych) do określonej wysokości, nie przekraczającej razem sumy hipoteki
kaucyjnej. W takim wypadku część nieprzedawnionych odsetek mogłaby się
znaleźć poza kategorią wierzytelności uprzywilejowanych i dzieliłaby los innych
wierzytelności niezabezpieczonych ale reszta pozostałaby uprzywilejowana.
Ze względu na związanie Sądu Najwyższego podstawą kasacji poza
zakresem tego postępowania pozostały mogące się nasuwać wątpliwości co do
rodzaju hipoteki wpisanej przez sąd prowadzący księgę wieczystą, a to ze względu
na datę prawomocności nakazu zapłaty i treść tego wpisu odnośnie do rodzaju
hipoteki.
Uznając, że kasacja oparta jest na usprawiedliwionych podstawach Sąd
Najwyższy na podstawie art. 393-13 § 1 oraz art. 626-1 § 1 k.p.c. - co do rodzaju
posiedzenia uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.