Przymusowy wykup akcji, czyli tzw. squeeze out - to instytucja uregulowana w Kodeksie spółek handlowych, pozwalająca akcjonariuszom większościowym, mającym odpowiednio wysoki udział kapitałowy w spółce, na przeprowadzenie przymusowego wykupu akcji akcjonariuszy mniejszościowych. Skuteczne sfinalizowanie procesu wykupu akcji w konsekwencji prowadzi do pozbawienia prawa własności posiadanych akcji i utraty statusu akcjonariusza. W jaki sposób akcjonariusz mniejszościowy może działać w celu ochrony swoich praw?
Praktyczne stosowanie przepisów o przymusowym wykupie akcji nie należy do najłatwiejszych, albowiem ustawodawca nie zdecydował się na uregulowanie tej instytucji w sposób wyczerpujący w art. 418 Kodeksu spółek handlowych, ale posłużył się odesłaniem do przepisów o istotnej zmianie przedmiotu działalności spółki oraz pośrednio do art. 312 § 5, 6 i 8 K.s.h. Dodatkową trudność przy interpretacji norm prawnych zawartych w przepisach dotyczących tej materii stanowi fakt, że należy stosować je odpowiednio, co oznacza, że niektóre z nich należy zastosować wprost, z modyfikacjami albo nie stosować ich wcale.
Powództwo o uchylenie uchwały
Zgodnie z art. 422 § 1 K.s.h uchwała walnego zgromadzenia sprzeczna ze statutem bądź dobrymi obyczajami i godząca w interes spółki lub mająca na celu pokrzywdzenie akcjonariusza może być zaskarżona w drodze wytoczonego przeciwko spółce powództwa o uchylenie uchwały.
Legitymację czynną do zaskarżenia uchwały posiada akcjonariusz, który:
- głosował przeciwko uchwale, a po jej powzięciu zażądał zaprotokołowania sprzeciwu; z oczywistych przyczyn wymóg głosowania nie dotyczy akcjonariusza akcji niemej;
- bezzasadnie nie został dopuszczony do udziału w walnym zgromadzeniu;
- nie był obecny na walnym zgromadzeniu, jedynie w przypadku wadliwego zwołania walnego zgromadzenia lub też w przypadku powzięcia uchwały w sprawie nieobjętej porządkiem obrad.
Najczęstszym przypadkiem, z jakim będziemy mieli do czynienia w praktyce jest sytuacja, w której akcjonariusz "wyciskany" bierze udział w walnym zgromadzeniu i głosuje przeciwko niekorzystnej dla niego uchwale. W takiej sytuacji bezwzględnie należy pamiętać o zgłoszeniu i zaprotokołowaniu sprzeciwu. Wymóg jednoczesnego oświadczenia o głosowaniu przeciw uchwale i zgłoszenia sprzeciwu łagodzi orzecznictwo. Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z 30 maja 2012 r. (I ACa 202/12) stwierdził, że akcjonariusz obecny na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, który zażądał zaprotokołowania sprzeciwu, lecz nie oświadczył, że głosował przeciw uchwale, nie traci legitymacji czynnej do zaskarżenia takiej uchwały. Akcjonariusz, który głosował przeciwko uchwale, powinien niezwłocznie wystąpić o zaprotokołowanie zgłoszonego sprzeciwu, przed przejściem do następnego porządku obrad (Wyrok Sądu Najwyższego z 26 września 2001 r., IV CKN 471/00; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23 lutego 2011 r., VI ACa 898/10).
Sprzeciw może zostać złożony w dowolnej formie. Najczęściej przybiera formę oświadczenia ustnego lub na piśmie. To drugie rozwiązanie może być szczególnie przydatne w przypadkach zgłaszania sprzeciwu wcześniej przygotowanego, zawierającego rozbudowane uzasadnienie. Zaznaczyć jednak należy, że sprzeciw nie musi zawierać uzasadnienia. Nawet jeśli akcjonariusz swój sprzeciw uzasadni, to skarżąc uchwałę może dowolnie rozszerzać zarzuty i powoływać się na inne okoliczności niż te, które zostały podniesione w uzasadnieniu. Przepisy nie przewidują również jakiegoś szczególnego wyrażenia, jakim musi posłużyć się akcjonariusz chcący skutecznie zgłosić swój sprzeciw. Musi jedynie wyraźnie, w sposób umożliwiający identyfikację, określić uchwałę, której się sprzeciwia.
Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 6 Kodeksu cywilnego, ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne. Z tego powodu to na akcjonariuszu skarżącym uchwałę obowiązek wykazania spełnienia przynajmniej dwóch przesłanek wymienionych w art. 422 § 1 K.s.h., które uzasadniają uchylenie uchwały walnego zgromadzenia o przymusowym wykupie akcji drobnych akcjonariuszy. W praktyce akcjonariusz będzie starał się wykazywać, że w wyniku podjętej uchwały został pokrzywdzony i jest ona sprzeczna z dobrymi obyczajami.
Spółka w każdym okresie swojej działalności może usunąć niechcianego akcjonariusza bez narażania się na zarzut pokrzywdzenia akcjonariusza. Powoduje to znaczące trudności w wykazaniu spełnienia przesłanki pokrzywdzenia akcjonariusza. Może jednak do niego dojść w przypadku, gdy spółka dokonując wyboru momentu przymusowego wykupu akcji działa z zamiarem pokrzywdzenia akcjonariusza. Sytuacja taka może wystąpić w przypadku sztucznego zaniżania albo zatajania informacji o perspektywach znaczącego wzrostu wartości spółki.
Sąd Najwyższy w wyroku z 30 października 2008 r. (II CSK 251/08) stwierdził, że artykuł 418 § 1 K.s.h. określa wszystkie przesłanki podmiotowe i przedmiotowe uchwały o przymusowym wykupie akcji. Do przesłanek materialnoprawnych takiej uchwały nie należy istnienie dostatecznie usprawiedliwionych przyczyn uzasadniających jej podjęcie. Konsekwencją powyższego stanowiska jest to, że uchwała podjęta na podstawie art. 418 § 1 K.s.h., nie wymaga uzasadnienia. Jest to stanowisko przeważające zarówno w doktrynie jaki i judykaturze. Odmienne stanowisko, opowiadając się za obowiązkiem uzasadnienia uchwały o przymusowym wykupie akcji, zajął Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 21 czerwca 2005 r. (P 25/05).
Drobny akcjonariusz nie może zaskarżyć uchwały o przymusowym wykupie, gdy powołując się na okoliczność pokrzywdzenia go przez przymusowy wykup podważa jedynie zasadność samego faktu podjęcia uchwały. Pokrzywdzenia akcjonariusza nie można ograniczać jedynie do wyrządzenia mu szkody o charakterze majątkowym, choć najczęściej tego rodzaju pokrzywdzenie w istocie wystąpi oczywiście najczęściej.
Uchwała walnego zgromadzenia akcjonariuszy może być uznana za krzywdzącą akcjonariusza w dwóch przypadkach, zarówno wówczas, gdy cel pokrzywdzenia istniał w czasie podejmowania uchwały, jak i wtedy, gdy treść uchwały spowodowała, że jej wykonanie doprowadziło do pokrzywdzenia akcjonariusza (wyrok Sądu Najwyższego z 16 kwietnia 2004 r., I CK 537/03).
Dobra wiadomość dla skarżących uchwały jest taka, że jeśli uda nam się wykazać przesłankę pokrzywdzenia akcjonariusza, wykazanie przesłanki naruszenia dobrych obyczajów nie powinno przysparzać większych problemów, ponieważ co do zasady pokrzywdzenie akcjonariusza jest sprzeczne z dobrymi obyczajami. W wielu przypadkach przesłanki te wzajemnie się pokrywają i uzupełniają.
Za uchwały godzące w dobre obyczaje zazwyczaj wskazuje się uchwały sprzeczne z normami moralnymi i obyczajowymi. Sąd Najwyższy określił natomiast, że w relacjach gospodarczych chodzi w szczególności o te normy etyczne, które nastawione są na zapewnienie niezakłóconego funkcjonowania spółki pod względem ekonomicznym (wyrok Sądu Najwyższego z 8 marca 2005r. r., IV CK 607/04). Dobre obyczaje obowiązują wszystkich uczestników obrotu handlowego, oprócz samych spółek akcyjnych, również ich organy i akcjonariuszy (wyrok Sądu Najwyższego z 16 października 2008 r., III CSK 100/08).
Za sprzeczną z dobrymi obyczajami na gruncie relacji w obrocie gospodarczym należy również uznać uchwałę, która w wyniku jej podjęcia uniemożliwia wykonanie innych istniejących stosunków kontraktowych. Należy tu rozpatrywać szczególnie te stosunki prawne, których stroną jest spółka, albo o których istnieniu wie z uwagi na coraz częściej występujące połączenia kapitałowe i osobowe.
Zaskarżając uchwałę akcjonariusz może próbować podważać ustaloną cenę wykupu akcji, która w jego ocenie jest zaniżona albo wykazywać działania członków zarządu spółki lub dyktowane przez akcjonariuszy większościowych mające na celu przejściowe pogorszenie sytuacji spółki, aby docelowo obniżyć wycenę akcji. Taka sytuacja może zdarzyć się jeżeli biegły zostanie wybrany przed walnym zgromadzeniem, a cena wykupu zostanie ogłoszona na walnym zgromadzeniu, w trybie art. 417 § 2 zd. 2 K.s.h. w zw. z art. 418 § 3 zd. 1 K.s.h., w sposób widełkowy i znajduje się bliżej dolnych widełek.
Wybór biegłego przez walne zgromadzenie, często de facto jest wyborem biegłego zaproponowanego przez zarząd spółki, a zatwierdzonego jedynie przez walne zgromadzenie podejmujące uchwałę o przymusowym wykupie. Wnioskować stąd można, że wybór biegłego przez spółkę nie jest przypadkowy i może narażać spółkę na zarzut stronniczości biegłego przy wykonywaniu wyceny.
Powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały
Akcjonariuszowi posiadającemu legitymację do wniesienia powództwa o uchylenie uchwały przysługuje prawo do wytoczenia przeciwko spółce powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały walnego zgromadzenia sprzecznej z ustawą.
Taką drogę ochrony swoich interesów może wybrać drobny akcjonariusz w przypadku naruszenia ogólnych przepisów o zwoływaniu i przeprowadzaniu walnego zgromadzenia. W przedmiotowej sprawie szczególną podstawą do wniesienia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały mogą stanowić naruszenia przepisów art. 418, 416 § 2-4, art. 417 § 1-3 i art. 312 § 5, 6 i 8 K.s.h. W tym trybie zaskarżyć uchwały może także akcjonariusz, który posiadał w spółce uprawnienia osobiście przyznane (art. 354 § 1 K.s.h.), którego to prawa na skutek przymusowego wykupu akcji został faktycznie pozbawiony z naruszeniem przepisu art. 415 § 3 K.s.h. Zaznaczyć należy, że nie dotyczy to przymusowego wykupu akcji uprzywilejowanych, które można wykupić w trybie art. 418 K.s.h.
W sytuacji kumulacji podstaw zaskarżenia uchwały, akcjonariusz może wnieść równocześnie powództwo o stwierdzenie nieważności i o ewentualne uchylenie niekorzystnej uchwały walnego zgromadzenia.
Podważenie wyceny akcji w trybie art. 312 § 8 K.s.h.
Na podstawie art. 417 § 1 zd. 1 w zw. z art. 418 § 3 zd. 1 K.s.h. określenia ceny wykupu akcji w prywatnych spółkach akcyjnych dokonuje biegły. Akcjonariusz, który nie zgadza się z wyceną akcji dokonaną przez biegłego ma również możliwość poddania tej wyceny pod ocenę sądu rejestrowego. Art. 417 § 1 zd. 3 w zw. z art. 418 § 3 zd. 1 K.s.h. nakazuje odpowiednio stosować art. 312 § 8 K.s.h., który reguluje spór przed sądem rejestrowym pomiędzy założycielem a biegłym rewidentem. W omawianej sytuacji pod pojęciem założycieli należy rozumieć nie tylko akcjonariuszy "wyciskanych", ale również akcjonariuszy większościowych. Możliwość ochrony interesów drobnego akcjonariusza na podstawie art. 312 § 8 K.s.h. może być stosowana obok zaskarżenia uchwały walnego zgromadzenia.
Przepisy Kodeksu spółek handlowych nie określają wprost terminu na złożenie wniosku w trybie art. 312 § 8 K.s.h. Przyjąć jednak należy, że skoro do złożenia wniosku legitymowany jest akcjonariusz, to uprawnienie to przysługuje mu tak długo jak długo pozostaje akcjonariuszem, czyli do chwili wykupu akcji. Przedmiotem zainicjowanego postępowania jest wyłącznie ocena dokonanej przez biegłego wyceny i ustalenie ostatecznej ceny wykupu akcji. Jeśli zachodzi taka potrzeba sąd może wyznaczyć nowego biegłego. Co ważne, sąd sprawdza poprawność wykonanej wyceny w chwili jej przeprowadzenia, lecz nie dokonuje ponownej wyceny na dzień wydania postanowienia. Oznacza to, że ewentualne zmiany, które zajdą po wykonanej wycenie pozostaną bez wpływu na treść wydanego postanowienia. Na postanowienie sądu wydane w wyniku rozpatrzenia wniosku nie przysługuje środek odwoławczy.
Autor jest aplikantem radcowskim w Kancelarii Radców Prawnych K & L Legal Granat i Wspólnicy Sp.K.