44/1/B/2012

POSTANOWIENIE

z dnia 15 czerwca 2011 r.

Sygn. akt Ts 262/09

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Teresa Liszcz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w sprawie zgodności:

1) art. 398¹⁰ zdanie drugie w związku z art. 398¹⁰ zdanie pierwsze, w związku z art. 398⁹ § 2 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 w związku z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

2) art. 398³ § 3 w związku z art. 382 i art. 386 § 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 78 i art. 176 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej z 27 października 2009 r. skarżąca - Powszechny Zakład Ubezpieczeń S.A. - zarzuciła, że art. 398¹⁰ zdanie drugie w związku z art. 398¹⁰ zdanie pierwsze, w związku z art. 398⁹ § 2 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim przewiduje wydanie postanowienia w przedmiocie przyjęcia albo odmowy przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania w składzie jednego sędziego, nie przewidując jednocześnie żadnego środka zaskarżenia od tego postanowienia, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 w związku z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jednocześnie skarżąca zarzuciła, że art. 398³ § 3 w związku z art. 382 i art. 386 § 4 k.p.c. jest niezgodny z art. 78 i art. 176 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona na podstawie następującego stanu faktycznego. Wyrokiem z 19 lipca 2006 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 8 maja 2002 r., którym sąd ten oddalił powództwo o wypłatę przez skarżącą kwoty 4 328 556,60 zł tytułem pogorszenia się stopy życiowej powódki, w tym również kosztów pogrzebu jej męża, który zginął w wypadku drogowym. Sąd Apelacyjny zasądził od skarżącej na rzecz powódki m.in. kwotę 1 501 934, 60 zł. Od powyższego wyroku skarżąca wniosła skargę kasacyjną. Wyrokiem z 14 marca 2007 r. Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie w części uwzględniającej apelację powódki i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu. Po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z 10 czerwca 2008 r. (sygn. akt VI ACa 686/07), Sąd Apelacyjny w Warszawie - Wydział VI Cywilny zmienił zaskarżony wyrok, zasądzając od skarżącej m.in. kwotę 501 934,60 zł. Postanowieniem z 17 czerwca 2009 r. (sygn. akt I CSK 75/09) Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia do rozpoznania skarg kasacyjnych powódki oraz skarżącej. W uzasadnieniu wskazał, że skarżąca dąży do podważenia ustalonego przez sądy meriti stanu faktycznego, którym Sąd Najwyższy jest związany.

Postanowienie Sądu Najwyższego zostało doręczone pełnomocnikowi skarżącej 28 lipca 2009 r.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 22 czerwca 2010 r. (doręczonym 29 czerwca 2010 r.) pełnomocnik skarżącej został wezwany do usunięcia braków formalnych skargi przez: podanie daty doręczenia pełnomocnikowi skarżącej postanowienia Sądu Najwyższego (wraz z uzasadnieniem) z 17 czerwca 2009 r. (sygn. akt I CSK 75/09); nadesłanie odpisu wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 10 czerwca 2008 r. (sygn. akt VI ACa 686/07); nadesłanie 3 kopii skargi konstytucyjnej wraz z załącznikami; doręczenie pełnomocnictwa szczególnego do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania skarżącej w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, a także doręczenie aktualnego i uwierzytelnionego odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego.

Pismem procesowym z 6 lipca 2010 r. pełnomocnik skarżącej uzupełnił braki formalne skargi.

Skarżąca zakwestionowała wyrażoną w art. 398¹⁰ zdanie drugie w związku z art. 398¹⁰ zdanie pierwsze, w związku z art. 398⁹ § 2 zdanie pierwsze k.p.c. dopuszczalność badania przesłanek przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy w składzie jednego sędziego. Jednocześnie zarzuciła, że postanowienie o przyjęciu bądź odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania podejmowane jest przez sąd na posiedzeniu niejawnym (bez udziału stron) i jako niezaskarżalne nie podlega weryfikacji. Powyższe sprzyja pozostawianiu w obrocie orzeczeń wadliwych, naruszających prawa stron. W ocenie skarżącej, jednoosobowy skład Sądu Najwyższego rozpoznający w „przedsądzie” skargę kasacyjną jest przejawem nieproporcjonalnego ograniczenia przez ustawodawcę konstytucyjnego prawa do sądu w aspekcie właściwego ukształtowania składu Sądu Najwyższego oraz rzetelnej procedury. Zaskarżone uregulowanie - zdaniem skarżącej - prowadzi także do „niebezpieczeństwa dekoncentracji praktyki orzeczniczej w zakresie wykładni przesłanek uzasadniających przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania i jako takie pozostaje w sprzeczności z interesem publicznoprawnym, jakiemu ma służyć postępowanie kasacyjne przed Sądem Najwyższym”.

Skarżąca wyraża również przekonanie, że ogólnie przyjęta praktyka Sądu Najwyższego, przejawiająca się w akceptowaniu przeprowadzania własnego postępowania i oceny materiału dowodowego przez sąd drugiej instancji, przy jednoczesnym braku kontroli nad nim, stanowi - w ocenie skarżącej - naruszenie jej praw wskazanych w petitum skargi. Wobec powyższego, skarżąca wniosła o uznanie przez Trybunał za niekonstytucyjną - w jej ocenie - treść art. 398³ § 3 w związku z art. 382 i art. 386 § 4 k.p.c ukształtowaną przez systematycznie stosowaną ich wykładnię. Na podstawie art. 19 ust. 1 i 2 oraz art. 21 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) skarżąca wniosła, aby Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządził: (1) przedstawienie Trybunałowi przez Sąd Najwyższy wszystkich wyroków, wydanych w okresie ostatnich pięciu lat, w których Sąd Najwyższy, na skutek skargi kasacyjnej zarzucającej obrazę przez sąd drugiej instancji przepisów postępowania dowodowego prowadzonego przez ten sąd, ocenił te zarzuty jako dopuszczalne i uwzględnił w oparciu o nie skargę kasacyjną; (2) przedstawienie Trybunałowi przez Sąd Najwyższy informacji albo sumarycznego zestawienia wszystkich wyroków i postanowień o odrzuceniu skargi kasacyjnej oraz odmowie przyjęcia skargi do rozpoznania, w których wskazane wyżej zarzuty Sąd Najwyższy ocenił jako niedopuszczalne z uwagi na brzmienie art. 398³ § 3 k.p.c.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Skarga konstytucyjna jest sformalizowanym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności lub praw, którego przesłanki zostały uregulowane w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz w ustawie o TK. Niespełnienie przesłanek skargi lub oczywista bezzasadność wysuniętego w skardze zarzutu uzasadniają odmowę nadania jej dalszego biegu.

2. Istota pierwszego z sformułowanych w skardze zarzutów sprowadza się do twierdzenia, że jednoosobowy skład Sądu Najwyższego, w którym organ ten, na posiedzeniu niejawnym, wydaje postanowienie o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, przy jednoczesnym braku środka oceny prawidłowości tego postanowienia, stanowi nieproporcjonalne naruszenie rzetelności postępowania przed Sądem Najwyższym.

2.1. Na wstępie należy zauważyć, że z zakwestionowanych przez skarżącą przepisów nie da się wywieść normy o niezaskarżalności postanowień Sądu Najwyższego odmawiających przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Taką normę można by wyprowadzić jedynie z przepisów rozdziału 2 działu V k.p.c., w szczególności art. 394¹ k.p.c. Skarżąca musiałaby jednak dysponować orzeczeniem stwierdzającym niedopuszczalność wniesienia środka odwoławczego od postanowienia Sądu Najwyższego z 17 czerwca 2009 r. Nie można domagać się zbadania zgodności zaskarżonych przepisów z Konstytucją, jeżeli nie zapadło w sprawie skarżącego orzeczenie rozstrzygające o tych prawach. Brak takiego orzeczenia uniemożliwia rozpoznanie skargi konstytucyjnej, nawet w sytuacji, gdy zarzut naruszenia praw przez zaskarżony akt normatywny byłby uzasadniony. Mając zatem na uwadze treść przepisów określających warunki wniesienia skargi konstytucyjnej, istotę tego środka ochrony konstytucyjnych wolności i praw, jak również okoliczność, że skarżąca nie zaskarżyła postanowienia Sądu Najwyższego, należy przyjąć, że w zakresie tego zarzutu skarga konstytucyjna nabiera cech abstrakcyjnego środka kontroli norm. Wyraźne brzmienie art. 79 ust. 1 Konstytucji wyklucza jednak taką możliwość.

2.2. Trybunał Konstytucyjny zwraca również uwagę, że żadne z postanowień ustawy zasadniczej nie determinuje składu Sądu Najwyższego, a zatem zarzutów tej treści - jakie sformułowała skarżąca - nie można konstruować w oparciu o naruszenie art. 45 ust. 1 Konstytucji. Co więcej - nie można podzielić zarzutu, że z faktu rozpoznania sprawy w „przedsądzie” w składzie jednego sędziego wynika, iż procedura ta jest nierzetelna. W świetle regulacji ustawy zasadniczej ustawodawca może określać w przepisach proceduralnych skład sądu rozpoznający zarówno skargę kasacyjną w „przedsądzie”, jak i orzekającego o skardze kasacyjnej w sposób ogólny. Jak wynika bowiem z ugruntowanego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, prawo do kasacji jako nadzwyczajnego środka zaskarżenia nie mieści się w treści art. 45 Konstytucji. Prawo to nie ma charakteru konstytucyjnego i wynika wyłącznie z ustawy regulującej tryb postępowania sądowego (zob. wyrok TK z 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 23). W związku z tym, w odniesieniu do tego środka prawnego nie obowiązują standardy tożsame z tymi, które należy odnosić do postępowania przed sądami powszechnymi. Innymi słowy, nie można porównywać - jak uczyniono w skardze - sposobu ukształtowania i trybu rozpoznania zwykłych środków zaskarżenia, tj. apelacji i zażalenia, oraz środka nadzwyczajnego, którym jest skarga kasacyjna (zob. wyrok TK z 31 marca 2005 r., SK 26/02, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 29). Przemawia za tym istota i cel „przedsądu”, jak również charakter i status Sądu Najwyższego jako organu właściwego do jej rozpoznania. Zdaniem Trybunału, wstępna kontrola skarg kasacyjnych służy eliminacji zagadnień, które z uwagi na mały stopień skomplikowania - nie wymagają interwencji Sądu Najwyższego. Wyrokiem z 30 maja 2007 r. (SK 68/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53) Trybunał orzekł m.in., że „celem instytucji przedsądu jest selekcja skarg kasacyjnych pod kątem wyłowienia tych, które po wstępnym zbadaniu dają podstawy do oceny, że istnieją okoliczności uzasadniające wyrokowanie w sprawie przez Sąd Najwyższy”. Wstępna kontrola przyjmowania do rozpoznania skarg kasacyjnych jest działaniem odmiennym od rozstrzygania o niej co do istoty, dlatego została powierzona składowi jednoosobowemu.

2.3. Trybunał Konstytucyjny wypowiadał się również wielokrotnie, że w przypadku „przedsądu” prawo do rzetelnego rozpoznania skargi kasacyjnej zapewnia uzasadnienie postanowienia sądu. Jak orzekł bowiem Trybunał w wyroku z 16 stycznia 2006 r. (SK 30/05, OTK ZU 1/A/2006, poz. 2): „uzasadnianie orzeczeń sądowych jest decydującym komponentem prawa do rzetelnego sądu jako konstytucyjnie chronionego prawa jednostki. Uzasadnienie sądowe pełni następujące funkcje: (1) wymusza samokontrolę sądu, który musi wykazać, że orzeczenie jest materialnie i formalnie prawidłowe oraz odpowiada wymogom sprawiedliwości; (2) dokumentuje argumenty przemawiające za przyjętym rozstrzygnięciem; (3) jest podstawą kontroli zewnętrznej przez organy wyższych instancji; (4) służy indywidualnej akceptacji orzeczenia; (5) umacnia poczucie zaufania społecznego i demokratycznej kontroli nad wymiarem sprawiedliwości; (6) wzmacnia bezpieczeństwo prawne”. Bez wątpienia należy również przyjąć, że uzasadnienie postanowienia odmawiającego przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej zastępuje brak zarzucanej przez skarżącą jawności rozpoznania skargi przez Sąd Najwyższy.

Trybunał przypomina, że w tym zakresie standard rzetelności postępowania kasacyjnego został przywrócony orzeczeniem w sprawie SK 68/06. Obecnie orzeczenia Sądu Najwyższego o odmowie przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej uzasadniane są na zasadach ogólnych.

3. Skarżąca kwestionuje również zgodność z Konstytucją art. 398³ § 3 k.p.c. w brzmieniu: „podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów”. Zarzut niekonstytucyjności formułuje w związku z przepisami k.p.c. odnoszącymi się do postępowania apelacyjnego.

3.1. Istota zarzutów skargi sprowadza się do twierdzenia, że utrwalona praktyka orzecznicza Sądu Najwyższego dotycząca przeprowadzania przez sądy drugiej instancji własnego postępowania dowodowego, przy jednoczesnym braku instancyjnej kontroli zgromadzonego materiału dowodowego, narusza konstytucyjne prawa skarżącej wskazane w petitum skargi konstytucyjnej. W ocenie skarżącej, źródłem tej praktyki jest uchwała Sądu Najwyższego z 23 marca 1999 r. (sygn. akt III CZP 59/98), w której przyjęto, że: „Sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba że szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego postępowania”. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, zarzuty skarżącej dotyczą jednak nie postępowania przed Sądem Najwyższym, lecz wyłącznie postępowania apelacyjnego. Trybunał zwraca uwagę, że w sytuacji, gdy skarżąca zdecydowała się wystąpić ze skargą konstytucyjną, mogła żądać wyłącznie uznania niezgodności z Konstytucją przepisów k.p.c., które determinowały ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie. Zarzut skargi sprowadza się w rzeczywistości do podważenia konstytucyjności przepisów dopuszczających przeprowadzanie postępowania dowodowego przez sąd drugiej instancji bez możliwości kontroli prawidłowości tego postanowienia. Z takim zarzutem skarżąca mogła jednak wystąpić do Trybunału we właściwym terminie, po doręczeniu jej prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego z 10 czerwca 2008 r. (sygn. akt VI ACa 686/07). Niezależnie od tego, mogła też skierować skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego.

3.2. Abstrahując od powyższego, należy zwrócić uwagę, że zarzut podnoszony przez skarżącą - chociaż w sprawie dotyczącej przepisu niebędącego przedmiotem niniejszej skargi - był już przedmiotem oceny Trybunału. Wyrokiem z 11 marca 2003 r. (SK 8/02, OTK ZU nr 3/A/2003, poz. 20) Trybunał orzekł m.in., że art. 382 k.p.c. jest zgodny z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji i nie jest niezgodny z art. 32 ust. 1 art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu Trybunał stwierdził: „nie sposób uznać, że orzeczenie sądu odwoławczego oparte na ustaleniach odmiennych od ustaleń sądu niższej instancji staje się z tego powodu orzeczeniem pierwszoinstancyjnym, od którego nie przysługuje środek odwoławczy. Jeśli sąd odwoławczy, kontrolując orzeczenie sądu niższej instancji i oceniając materiał dowodowy zebrany w postępowaniu, poprawia dostrzeżone błędy, to z istoty rzeczy zawsze wydaje orzeczenie jako sąd II instancji. Przyjęcie założenia, iż sąd apelacyjny staje się - choćby w ograniczonym zakresie - sądem pierwszej instancji, skutkowałoby swego rodzaju trójinstancyjnością postępowania, bowiem od jego orzeczenia przysługiwać by musiał jakiś środek zaskarżenia - swoista apelacja od wyroku apelacyjnego”.

3.3. Powołanie wzorców z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji jest w niniejszej sprawie nieadekwatne. Treścią zasady dwuinstancyjności postępowania jest bowiem takie określenie procedury sądowej, by rozstrzygnięcie podejmowane przez sąd pierwszej instancji mogło podlegać kontroli w postępowaniu przed sądem drugiej instancji (zob. komentarz do art. 176, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, tom IV, s. 4, Warszawa 2005). Dwuinstancyjność oznacza więc postulat dwukrotnej oceny stanu faktycznego i prawnego sprawy oraz kontroli prawidłowości stanowiska zajętego przez sąd pierwszej instancji. Nie oznacza zaś, wbrew twierdzeniom skarżącej, konieczności dwukrotnego badania każdego ustalenia dokonanego przez sąd w trakcie postępowania, w szczególności ustaleń poczynionych przez sąd odwoławczy. Orzekanie w drugiej instancji ma na celu przede wszystkim kontrolę prawidłowości pierwszoinstancyjnego rozstrzygnięcia (zob. m.in. postanowienie TK z 12 września 2007 r., Ts 168/06, OTK ZU nr 5/B/2007, poz. 207).

3.4. Standard konstytucyjny jest spełniony, gdy od orzeczenia sądu pierwszej instancji przysługuje odwołanie do sądu drugiej instancji. Konstytucja nie wymaga trójinstancyjności: „standardem minimalnym odnoszącym się do postępowania sądowego jest dwuinstancyjność. Wszystko, co ponad ten standard wykracza, włącznie z instytucją kasacji i sposobem jej ukształtowania, jest naddatkiem, podwyższeniem standardu minimalnego. Przepisy k.p.c. nie muszą zatem zapewniać stronom prawa do rozpatrzenia sprawy przez Sąd Najwyższy, a możliwość odwołania się do trzeciej instancji wykracza poza konstytucyjne minimum. Oznacza to, że strona nie ma roszczenia do państwa o takie ukształtowanie obowiązujących przepisów, które zapewniałoby jej rozpoznanie każdej sprawy przez Sąd Najwyższy (…). Z przepisów Konstytucji nie można zatem wywodzić prawa do kasacji jako prawa do rozpoznania sprawy przez kolejną, trzecią instancję” (wyrok TK z 30 maja 2007 r., SK 68/06).

Tym samym, na podstawie art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, należało orzec jak w sentencji.

5