20/1/B/2012

POSTANOWIENIE

z dnia 8 grudnia 2009 r.

Sygn. akt Ts 82/09

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Andrzej Rzepliński,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Aleksandra P. o zbadanie zgodności:

art. 338 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 45 ust. 1, art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 i art. 32 ust. 1 w zw. z art. 64 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

1. Dnia 26 marca 2009 r. Aleksander P. (dalej: skarżący) wniósł skargę konstytucyjną, w której domaga się zbadania przez Trybunał Konstytucyjny zgodności art. 338 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 45 ust. 1, art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 i art. 32 ust. 1 w zw. z art. 64 ust. 2 Konstytucji. W myśl zaskarżonego przepisu, uchylając lub zmieniając wyrok, któremu nadany został rygor natychmiastowej wykonalności, sąd na wniosek pozwanego orzeka w orzeczeniu kończącym postępowanie o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu poprzedniego stanu. Skarżący zarzuca, że orzeczenie o zwrocie świadczenia wyegzekwowanego na podstawie wyroku zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wykonalności, który następnie został zmieniony lub uchylony, nie jest zaskarżalne w toku instancji. Tym samym został on pozbawiony dewolutywnego i suspensywnego środka zaskarżenia, a to stanowi jaskrawe naruszenie konstytucyjnej gwarancji co najmniej dwuinstancyjnego postępowania sądowego. Skarżący prezentuje stanowisko, zgodnie z którym orzeczenie o zwrocie spełnionego świadczenia jest orzeczeniem w sprawie w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, a zatem powinno być wydane w oparciu o przesłanki materialne, czego bezwzględnie wymaga, w jego ocenie, element sprawiedliwości materialnej prawa do sądu. Tymczasem, jak podkreśla skarżący, orzeczenie o zwrocie świadczenia determinują wyłącznie przesłanki formalne: uchylenie bądź zmiana wyroku oraz wniosek skarżącego. Automatyzm, jakim kieruje się sąd w tym wypadku, jest zdaniem skarżącego sprzeczny z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Skarżący stoi ponadto na stanowisku, że przez orzeczenie o zwrocie spełnionego świadczenia państwo przerzuca na strony postępowania cywilnego finansowe skutki wydania przez sąd powszechny prawomocnego wyroku niezgodnego z prawem albo nieprawomocnego, ale zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wykonalności. Relacje stron i państwa oraz rozkład odpowiedzialności za skutki wyroku wydanego niezgodnie z prawem określa - w ocenie skarżącego - art. 77 ust. 1 Konstytucji. Odpowiedzialność za wynagrodzenie szkody w tym względzie spoczywa wyłącznie na państwie i nie może być, jak uznaje skarżący, przerzucana na stronę postępowania, która wyegzekwowała świadczenie na podstawie nieprawomocnego wyroku zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wymagalności. Orzeczenie o zwrocie spełnionego świadczenia nie może zastępować odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa. Uzasadniając naruszenie prawa do równości i równej ochrony praw majątkowych (majątku), skarżący podnosi, że norma wynikająca z art. 338 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania do wszystkich podmiotów odznaczających się tą samą wspólną cechą, tj. tym, że uzyskali oni świadczenie na podstawie wyroku. Orzeczenie o zwrocie świadczenia nie może zapaść w tych sprawach, w których nie przysługuje skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego; roszczenie to nie przysługuje także wówczas, gdy Sąd Najwyższy uwzględni skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

2. Powyższe zarzuty skarżący sformułował w związku z następującym stanem faktycznym. Wyrokiem z 28 kwietnia 2006 r. (sygn. akt IV 2 P 4724/03) Sąd Rejonowy dla Wrocławia - Śródmieścia oddalił powództwo skarżącego o przywrócenie go do pracy i zasądził na jego rzecz zapłatę określonej kwoty tytułem odszkodowania w związku z nieprawidłowym rozwiązaniem umowy o pracę za wypowiedzeniem, nadając wyrokowi w tym zakresie rygor natychmiastowej wykonalności. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z 26 kwietnia 2007 r. (sygn. akt VII Pa 676/06) uwzględnił apelację związku zawodowego (działającego na korzyść skarżącego) i przywrócił skarżącego do pracy oraz oddalił apelację pozwanego. Po rozpoznaniu skargi kasacyjnej pozwanego pracodawcy Sąd Najwyższy wyrokiem z 9 maja 2008 r. uchylił wyrok sądu drugiej instancji i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu do ponownego rozpoznania. Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy we Wrocławie wyrokiem z 15 stycznia 2009 r. (sygn. akt VII Pa 289/08) odrzucił pozew oraz apelację działającego na rzecz skarżącego związku zawodowego, oddalił powództwo oraz nakazał skarżącemu zwrot kwoty uzyskanej na podstawie wyroku Sądu Rejonowego zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wykonalności.

3. Do skargi konstytucyjnej skarżący dołączył wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego wstrzymującego postępowanie egzekucyjne mające na celu wykonanie wyroku Sądu Okręgowego we Wrocławiu w zakresie zwrotu przez skarżącego kwoty wypłaconej przez pracodawcę. Skarżący wskazał przy tym, że na podstawie wyroku dołączonego do skargi konstytucyjnej zostało wszczęte i toczy się postępowanie egzekucyjne prowadzone przez komornika sądowego (sygn. akt KM 377/09). W jego ocenie w najwyższym stopniu uprawdopodobniona jest niezgodność z Konstytucją rozwiązania polegającego na jednoinstancyjnym orzekaniu o zwrocie spełnionego świadczenia. Koszty egzekucyjne, wynoszące zdaniem skarżącego ok. 8 000 zł, mogą stanowić dla niego niepowetowaną szkodę. Skarżący podniósł również, że w interesie publicznym jest uniknięcie sytuacji, w której Skarb Państwa może w przyszłości ponieść konsekwencje finansowe za szkodę wyrządzoną skarżącemu niezgodnym z Konstytucją przepisem art. 338 k.p.c.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Skarga konstytucyjna, będąca szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych praw i wolności, przysługuje w sytuacji, gdy na skutek ostatecznego orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej - wydanego na podstawie zaskarżonej normy - dojdzie do naruszenia tychże praw lub wolności skarżącego. Konstrukcja taka wynika zarówno z art. 79 ust. 1 Konstytucji, jak i - określającego wymogi formalne skargi konstytucyjnej - art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

2. Z powodu niespełnienia tej przesłanki nie może zostać rozpoznany zarzut naruszenia przez zaskarżony w niniejszej sprawie art. 338 § 1 k.p.c. prawa do zaskarżania orzeczeń w związku z zasadą dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji). Z wyroku Sądu Okręgowego we Wrocławiu, nakazującego skarżącemu zwrot spełnionego na jego rzecz świadczenia, nie wynika bowiem stawiany przez niego zarzut niezaskarżalności tego orzeczenia. O naruszeniu prawa do zaskarżania orzeczeń można byłoby mówić dopiero wówczas, gdyby sąd odrzucił środek zaskarżenia, wskazując na jego niedopuszczalność. Rozstrzygnięcia tej treści skarżący jednak nie przedstawił. Podnoszony przez skarżącego brak środka zaskarżenia wobec rozstrzygnięcia o zwrocie spełnionego świadczenia nie wynika przy tym bynajmniej z treści zaskarżonego art. 338 § 1 k.p.c. Problematykę tę regulują inne normy, wskazujące rodzaj i sposób wnoszenia środków prawnych oraz właściwość sądów.

3. W ocenie Trybunału skarżący nie uprawdopodobnił także naruszenia prawa do sądu w zakresie automatyzmu orzekania o zwrocie spełnionego świadczenia. Zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem Trybunału na prawo do sądu składają się następujące elementy: prawo dostępu do sądu, prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności oraz prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd (por. wyroki TK z: 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143; 13 maja 2002 r., SK 32/01, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 31 i 10 czerwca 2008 r., SK 17/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 78). Skarżący nie wskazał w skardze konstytucyjnej, w którym z powyższych aspektów prawo do sądu zostało w jego sprawie naruszone. Jego argumentacja ogranicza się jedynie do zarzutu automatyzmu orzekania bez wskazania, jakie materialnoprawne zagadnienia winny być rozpatrywane przy orzekaniu o zwrocie świadczenia spełnionego na podstawie wyroku zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wykonalności. Również zarzut pozbawienia skarżącego możliwości obrony swoich praw oderwany jest od jakiegokolwiek wskazania, jakie środki obrony winny - zdaniem skarżącego - służyć w opisywanej przez niego sytuacji. Skarżący nie domagał się przeprowadzenia żadnych szczególnych dowodów w tym zakresie, które zostałyby przez sąd uznane za niedopuszczalne. Odnosząc się dodatkowo do zarzutu automatyzmu orzekania, Trybunał pragnie zwrócić uwagę, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, sąd rozpatrujący wniosek o zwrot świadczenia jest nim związany wyłącznie w takim sensie, że nie może pozostawić go bez rozpoznania lub odesłać strony do innego postępowania (por. wyrok SN z 14 lutego 1968 r., sygn. akt I PR 441/67, OSNC z 1968 r. nr 11, poz. 192), a nadto winien badać, czy odpowiada on wymogom formalnym (por. wyrok SN z 6 czerwca 2001 r., sygn. akt V CKN 1240/00, OSNC z 2002 r. nr 4, poz. 51). Tym samym - w ocenie Trybunału - skarżący nie uprawdopodobnił naruszenia przez sąd orzekający w jego sprawie prawa do sądu w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK.

4. Skarżący stoi nadto na stanowisku, że przez orzeczenie o zwrocie spełnionego świadczenia państwo przenosi na stronę postępowania cywilnego skutki finansowe wydania przez sąd nieprawomocnego wyroku zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wymagalności, co stanowi naruszenie art. 77 ust. 1 Konstytucji. Trybunał zwraca w tym miejscu uwagę, że skarga konstytucyjna może - zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji - zostać wniesiona wówczas, gdy dojdzie do naruszenia praw lub wolności skarżącego - w tym wypadku musiałoby chodzić o przysługujące skarżącemu prawo do domagania się odszkodowania za niezgodne z prawem działanie władzy publicznej, którego, wskutek orzeczenia wydanego na podstawie zaskarżonych przepisów, skarżący został pozbawiony lub uległo ono ograniczeniu. Takiego skutku nie sposób wywieść z wyroku nakazującego - w myśl art. 338 § 1 k.p.c. - zwrot spełnionego świadczenia. W żaden sposób nie wkracza on w problematykę odszkodowania, którego miałby się domagać skarżący w związku z bezprawnymi działaniami państwa.

Konieczność zwrotu otrzymanego świadczenia narusza, zdaniem skarżącego, również prawo do równej ochrony praw majątkowych (art. 64 ust. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji). W myśl prezentowanego przez niego stanowiska wspólną cechę relewantną grupy podmiotów, w obrębie której dochodzi do nierównego traktowania, stanowi okoliczność uzyskania świadczenia na podstawie wyroku. Podkreśla przy tym, że instytucja ta nie znajdzie w ogóle zastosowania w sprawach, w których zgodnie z k.p.c. nie przysługuje skarga kasacyjna ani wówczas, gdy Sąd Najwyższy stwierdzi niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia, na podstawie którego doszło do spełnienia świadczenia.

5. Trybunał pragnie w tym miejscu zwrócić uwagę, że art. 338 § 1 k.p.c. ma znacznie szerszy zakres zastosowania niż wynikałoby to z argumentacji skarżącego. Wprawdzie w jego sprawie orzeczenie o zwrocie spełnionego świadczenia stanowiło konsekwencję uchylenia wyroku sądu drugiej instancji przez Sąd Najwyższy, jednakże z taką samą sytuacją mielibyśmy do czynienia wówczas, gdyby sąd drugiej instancji uchylił lub zmienił wyrok sądu pierwszej instancji zaopatrzony w rygor natychmiastowej wymagalności.

6. Porównanie przez skarżącego nadania przez sąd rygoru natychmiastowej wykonalności nieprawomocnemu wyrokowi z sytuacją, w której nie przysługuje nadzwyczajny środek zaskarżenia (skarga kasacyjna) orzeczeń prawomocnych oraz skutków nadzwyczajnego środka prawnego o charakterze prejudycjalnym dla postępowania w przedmiocie naprawienia przez Skarb Państwa szkody wyrządzonej przez wydanie niezgodnego z prawem orzeczenia sądowego, nieprowadzącego do uchylenia prawomocnego orzeczenia, podważa tezę, że wszystkie podmioty, które uzyskały świadczenie na podstawie wyroku znajdują się w tej samej sytuacji.

7. W ocenie Trybunału prawomocność orzeczenia, na podstawie którego dochodzi do spełnienia świadczenia, stanowi niebudzącą wątpliwości cechę odróżniającą. Dodatkowo Trybunał zwraca uwagę, że źródła obowiązku zwrotu świadczenia należy poszukiwać w regulacjach pozwalających na nadanie nieprawomocnemu orzeczeniu rygoru natychmiastowej wymagalności (art. 333 § 1 i 2 k.p.c., a w szczególności art. 477² § 1 k.p.c.). W sytuacji sporu co do zasadności roszczenia, uprawniony do otrzymania świadczenia może z wysokim prawdopodobieństwem oczekiwać, że druga strona skorzysta z przysługujących jej środków zaskarżenia nieprawomocnego orzeczenia, co niesie ze sobą ryzyko jego zmiany lub uchylenia. Wyłączenie możliwości odwrócenia skutków wykonanego nieprawomocnego orzeczenia - wnioskowane przez skarżącego - pozbawiałoby sensu kontrolę instancyjną orzeczeń zaopatrzonych w rygor natychmiastowej wykonalności. Nie sposób odnaleźć w skardze konstytucyjnej argumenty, które uprawdopodobniałyby, że taki kształt toku instancji (stanowiący realizację prawa do zaskarżania orzeczeń określonego w art. 78 Konstytucji) narusza prawo do równej ochrony praw majątkowych.

8. Ze względu na odmowę nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej nie zasługuje na uwzględnienie wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego wstrzymującego postępowanie egzekucyjne mające na celu wykonanie wyroku Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 15 stycznia 2009 r. (sygn. akt VII Pa 289/08) w zakresie zwrotu przez skarżącego kwoty wypłaconej przez pracodawcę.

Trybunał pragnie dodatkowo przypomnieć, że na podstawie art. 50 ustawy o TK można wydać postanowienie o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania orzeczenia w sprawie, której skarga dotyczy, dopiero wówczas, gdy istnieje ryzyko wystąpienia nieodwracalnych skutków wiążących się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego. Sam uszczerbek majątkowy, który ma jednak charakter odwracalny, nie może jeszcze uzasadniać skorzystania z tego środka. W sprawach majątkowych powstaje możliwość - po ewentualnym uchyleniu przepisu ze względu na jego niezgodność z Konstytucją - wznowienia postępowania i domagania się zwrotu spełnionego świadczenia. Z pojęciem ważnego interesu publicznego nie może być natomiast utożsamiane samo tylko postawienie - uprawdopodobnionego w ocenie skarżącego - zarzutu niezgodności zaskarżonej normy z Konstytucją połączone z ryzykiem potencjalnej odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za tzw. bezprawie legislacyjne. Postanowienie tymczasowe wydawane w trybie art. 50 ustawy o TK ma bowiem charakter nadzwyczajny i uzasadniają je dopiero wyjątkowe okoliczności danego przypadku (por. postanowienia TK z: 26 czerwca 2001 r., SK 19/01, OTK ZU nr 6/2001, poz. 168 i 5 maja 2004 r., SK 26/04, OTK ZU nr 5/A/2004, poz. 50).

Z powyższych względów, działając na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 1 i 2 oraz art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, należało odmówić skardze konstytucyjnej nadania dalszego biegu.

5