Wyrok z dnia 8 stycznia 2003 r.
III RN 236/01

Warunkowe umorzenie postępowania karnego za przestępstwo umyślne
popełnione przez radnego nie powodowało wygaśnięcia jego mandatu, także
pod rządem art. 190 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wy-
borcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich (Dz.U. Nr 95 poz.
602 ze zm.), przed jego nowelizacją wynikającą z art. 82 pkt 14 ustawy z dnia 20
czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta
(Dz.U. Nr 113, poz. 984 ze zm.).

Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 8 stycznia 2003 r.
sprawy ze skargi Jana M. na uchwałę Rady Gminy I.-W. w przedmiocie wygaśnięcia
mandatu radnego, na skutek rewizji nadzwyczajnej Rzecznika Praw Obywatelskich
od wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego-Ośrodka Zamiejscowego w Krako-
wie z dnia 21 maja 2001 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Naczelnemu Sądowi Admi-
nistracyjnemu w Warszawie-Ośrodkowi Zamiejscowemu w Krakowie do ponownego
rozpoznania.

U z a s a d n i e n i e


Rada Gminy I.-W. w swej uchwale z dnia 19 stycznia 2001 r., na podstawie
art. 190 ust.1 pkt 4 i ust. 2 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad
gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich (Dz.U. Nr 95, poz. 602 ze zm.), stwier-
dziła wygaśnięcie mandatu radnego Jana M. wybranego w okręgu w W., wskutek
prawomocnego wyroku sądu orzeczonego za przestępstwo popełnione z winy
umyślnej. Chodziło o prawomocny (utrzymany w mocy wyrokiem Sądu drugiej in-
stancji) wyrok Sądu Rejonowego dla Krakowa Nowej Huty z dnia 12 lipca 2000 r. [...]
warunkowo umarzający postępowanie karne przeciwko Janowi M., oskarżonemu o
czyny stanowiące występki z art. 212 § 1 k.k., na okres próbny jednego roku. Uza-
sadnienie tego wyroku zawiera ustalenie, że oskarżony Jan M. dopuścił się popeł-
nienia zarzucanego mu czynu oraz że okoliczności popełnienia przestępstwa nie bu-
dzą wątpliwości, a wina i społeczna szkodliwość nie są znaczne.

Naczelny Sąd Administracyjny wyrokiem z dnia 21 maja 2001 r. oddalił skargę
Jana M. Sąd bowiem uznał za udowodnione, iż Sąd Rejonowy dla Krakowa Nowej
Huty - umarzając warunkowo postępowanie karne - ustalił popełnienie przez skarżą-
cego Jana M. przestępstwa z winy umyślnej, wyczerpującego dyspozycję art. 212 § 1
k.k., a także, iż w konsekwencji prawidłowe było przyjęcie przez Radę Gminy I.-W.,
że spełnione zostały wymogi wygaśnięcia mandatu Jana M. w trybie art. 190 ust. 1
pkt 4 ustawy z dnia 26 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i
sejmików województw. Takie ustalenia - zdaniem Sądu - w sposób oczywisty spowo-
dowały zastosowanie przez Radę Gminy normy zawartej w art. 190 ust. 2 Ordynacji.
Uzasadnione jest bowiem przyjęcie, że wskazane przepisy Ordynacji wyborczej do-
tyczy nie tylko prawomocnych wyroków skazujących, ale także przypadków, w któ-
rych sąd karny pomimo ustalenia popełnienia przestępstwa z winy umyślnej, warun-
kowo umorzył postępowanie karne bez orzekania kary.

Rzecznik Praw Obywatelskich we wniesionej od powyższego wyroku Naczel-
nego Sądu Administracyjnego rewizji nadzwyczajnej zarzucił temu wyrokowi rażące
naruszenie prawa przez błędną wykładnię art. 190 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 lipca
1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw w
związku z art. 42 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 5 § 1 Kodeksu
postępowania karnego i na tej podstawie wniósł o uchylenie wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpatrzenia przez Naczelny Sąd Administracyjny. Rzecznik
Praw Obywatelskich uważa, że zaskarżony wyrok rażąco narusza prawo przez ogra-
niczenie się jedynie do gramatycznej wykładni art. 190 ust. 1 pkt 4 Ordynacji, bez
uwzględnienia wykładni systemowej i skonfrontowania go z art. 42 ust. 3 Konstytucji
RP oraz art. 5 § 1 KPK. Analiza art. 42 ust. 3 Konstytucji jednoznacznie wykazuje, iż
conditio sine qua non wymaganym dla obalenia domniemania niewinności (funda-
mentalnej zasady prawa karnego) jest uznanie w wyroku oskarżonego winnym za-
rzucanego mu czynu i zastosowanie odpowiedniej sankcji. Nie powoduje skuteczne-
go obalenia konstytucyjnej zasady domniemania niewinności orzeczenie o warunko-
wym umorzeniu postępowania, które zawiera jedynie ustalenia o charakterze proce-
sowym. Warunkowe umorzenie nie wiąże się bowiem z uznaniem winy w formie
przewidzianej dla wyroku skazującego. Powołując się na to stanowisko Trybunału
Konstytucyjnego, które zostało przedstawione w wyroku z dnia 16 maja 2000 r. (P
1/99 OTK 2000 nr 54, poz. 111), Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał na to, że
orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania ma prowizoryczny charakter.
Oskarżony może się skutecznie przeciwstawić warunkowemu umorzeniu. W rezulta-
cie takiego sprzeciwu sprawa musi być rozpoznawana od nowa na zasadach ogól-
nych (art. 341 § 1 KPK), a w jej toku sąd powinien dokonać wszystkich niezbędnych
ustaleń, z uwzględnieniem zasady domniemania niewinności oskarżonego. Nato-
miast po uprawomocnieniu się orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania
prowizoryczny charakter tego orzeczenia ujawnia się w dwóch sytuacjach. Po pierw-
sze, w razie pomyślnego przebiegu okresu próby, wydłużonego o 6 miesięcy przewi-
dzianych na ewentualne podjęcie postępowania, warunkowe umorzenie postępowa-
nia przeistacza się z mocy art. 68 § 4 k.k. w umorzenie definitywne, co powoduje, iż
postępowania nie można już podjąć. W praktyce oznacza to, iż w ogóle nie doszło do
obalenia zasady domniemania niewinności, a sprawca uchodzi za niekaranego z
mocy prawa. Po drugie, jeżeli w okresie próby sprawca dopuści się czynów określo-
nych w art. 68 § 2 oraz 3 k.k. i w rezultacie tego dojdzie do podjęcia postępowania
warunkowo umorzonego, sprawę prowadzi się od nowa, na zasadach ogólnych,
przed sądem właściwym do jej rozpoznania, tak jakby nigdy nie miało miejsca postę-
powanie, które zakończyło się prawomocnym wyrokiem o warunkowym umorzeniu
postępowania.

Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił uwagę na to, że w porównaniu z art. 3 §
2 Kodeksu postępowania karnego z 1969 r., obecna formuła domniemania niewinno-
ści (art. 5 KPK z 1997 r.) wyraża silniejszą gwarancję dla oskarżonego.

Ponadto w rewizji nadzwyczajnej wskazane zostały poglądy Sądu Najwyż-
szego dotyczące instytucji warunkowego umorzenia postępowania sprawy, zawarte
w określonych orzeczeniach. W szczególności, w uchwale z dnia 22 grudnia 1993 r.
(I KZP 34/93, OSNKW 1994 nr 1-2, poz. 9) Sąd Najwyższy stwierdził, iż ,,warunkowe
umorzenie postępowania, chociaż zakłada winę oskarżonego, nie jest jednak skaza-
niem". Natomiast w uchwale z dnia 19 lutego 1997 r. (I KZP 41/96, OSNKW 1997 nr
3-4, poz. 25) Sąd wskazał, iż umorzenie postępowania powoduje niedopuszczalność
merytorycznego orzekania w kwestii odpowiedzialności karnej. W dalszej części uza-
sadnienia znajduje się następujący wywód: z punktu widzenia domniemania niewin-
ności wyrok taki przyrównać można do wyroku merytorycznego, stwierdzającego, że
oskarżony jest niewinny (tj. do wyroku uniewinniającego), jednakże struktura dwu
porównywalnych orzeczeń jest odmienna. Niemożność orzeczenia o istnieniu lub
nieistnieniu winy nie jest bowiem strukturalnie równoznaczna z pozytywnym orze-
czeniem o braku winy. Aby rzecz całą ująć najkrócej, ,,brak orzeczenia o winie" (spo-
wodowany umorzeniem postępowania) to nie ,,orzeczenie o braku winy" (zawarte w
wyroku uniewinniającym).

Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich określenie orzeczenia warunkowo
umarzającego jako orzeczenia skazującego zmienia status prawny i społeczny
osoby, wobec której warunkowo umorzono postępowanie, tak jak osoby skazanej;
jest to sprzeczne z założeniami ustawodawcy, chodzi wszak o to, by pozostała ona
bez piętna skazania. Zgodnie z art. 190 ust. 1 pkt 4 Ordynacja wyborcza do rad
gmin, rad powiatów i sejmików województw, wygaśnięcie mandatu radnego nastę-
puje wskutek prawomocnego wyroku sądu, orzeczonego za przestępstwo popełnione
z winy umyślnej. Skoro zatem, w świetle obowiązującego prawa osoba, w stosunku
do której warunkowo umorzono postępowanie, powinna być uważana za niewinną,
ponieważ de iure i de facto nie obalono domniemania niewinności, to nie może ona
zostać pozbawiona z mocy prawa mandatu radnego w sytuacji, gdy w wyroku nie
uznano jej za winną popełnienia zarzucanego jej czynu i nie skazano. Przepis ten
winien być stosowany zgodnie z wykładnią systemową. Wyrok orzeczony za prze-
stępstwo z winy umyślnej oznaczać może bowiem jedynie wyrok skazujący za takie
przestępstwo, nie zaś każdy wyrok.


Sąd Najwyższy zważył co następuje:


Art. 190 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r., w jego brzmieniu miaro-
dajnym do stanu faktycznego sprawy, stanowi, że wygaśnięcie mandatu radnego
następuje wskutek prawomocnego wyroku sądu orzeczonego za przestępstwo po-
pełnione z winy umyślnej. Wykładnia gramatyczna tego przepisu uzasadniała objęcie
jego zakresem nie tylko wyroków skazujących, ale także wyroków warunkowo uma-
rzających postępowanie w sprawie o popełnienie przestępstwa z winy umyślnej. Ta-
kie określenie zakresu wskazanego przepisu w oparciu wyłącznie o analizę jego
brzmienia mogło wydawać się odpowiednie do prawnej konstrukcji warunkowego
umorzenia postępowania karnego (por. art. 66 § 1 k.k.), orzekanego jeżeli okoliczno-
ści popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości i stwierdzono istnienie winy (,,je-
żeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne").

Jednakże rację ma Rzecznik Praw Obywatelskich, że powyższa interpretacja
tylko pozornie wyraża zasadę wyroku warunkowo umarzającego postępowanie jako
wyroku - podobnie do wyroku skazującego - ,,orzeczonego za przestępstwo z winy
umyślnej". Jest przecież - co przekonywająco wykazano w rewizji nadzwyczajnej -
zdecydowana, dotycząca istoty, różnica zasady wyroku skazującego i orzeczenia
warunkowo umarzającego postępowanie. W pierwszym z tych orzeczeń, które może
mieć wyłącznie formę wyroku, sąd ustala winę sprawcy przestępstwa i wymierza
karę. Wina oskarżonego jest tu zasadniczym przedmiotem osądu i dlatego o niej i jej
konsekwencjach (środkach represji karnej) orzeka sąd wprost w sentencji wyroku.
Zupełnie odrębne, a nawet przeciwstawne istocie wyroku skazującego, jest warunko-
we umorzenie postępowania, które polega wszak na rezygnacji ze skazywania i ka-
rania sprawcy. Uprawomocnienie się warunkowego umorzenia postępowania kończy
postępowanie w danej sprawie, ale mimo to nie ma charakteru definitywnie rozstrzy-
gającego o konsekwencjach prawnokarnych czynu przypisanego sprawcy przestęp-
stwa. Jeżeli w okresie próby osoba, wobec której warunkowo umorzono postępowa-
nie, rażąco narusza porządek prawny, ten sam czyn może stać się przedmiotem po-
nownego postępowania karnego (art. 68 § 2 k.k.) i to postępowanie jest wówczas
prowadzone na zasadach ogólnych procesu karnego, w szczególności z poszanowa-
niem domniemania niewinności oskarżonego - zasady określonej w art. 5 k.p.k., a
więc tak jakby poprzednio nie nastąpiło prawomocne orzeczenie stwierdzające winę.
Jeżeli natomiast wyznaczony w orzeczeniu warunkowo umarzającym postępowanie
okres próby przebiegnie pomyślnie, to - stosownie do art. 68 § 4 k.k. - warunkowe
umorzenie, po upływie 6 miesięcy od zakończenia okresu próby, uzyskuje znaczenie
umorzenia definitywnego, a sprawca uchodzi za nieukaranego.

W przypadku warunkowego umorzenia postępowania sąd karny orzeka o tym
w sentencji orzeczenia. Głównym przedmiotem osądu nie jest w tym wypadku wina
sprawcy i odpowiadająca jej represja karna, ale - wyrażenie decyzji sądu o rezygnacji
ze skazywania i karania sprawcy, gdyż wina i społeczna szkodliwość czynu nie są
znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy
niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz do-
tychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia po-
stępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni
przestępstwa (art. 66 § 1 k.k.). Wina sprawcy, aczkolwiek jest elementem orzeczenia
o warunkowym umorzeniu postępowania, to przecież decydujący jest - zacytowany
wyżej - kontekst innych warunków, które łącznie stanowią nie przedmiot orzeczenia,
ale jego przesłankową podstawę (wyrażoną w uzasadnieniu orzeczenia). Podkreślić
należy, że ,,wina" jest w tym przypadku specjalnie kwalifikowana - ma być (łącznie ze
społeczną szkodliwością czynu) nieznaczna, ponadto ze względu na określone prze-
słanki ma zachodzić uzasadnione przypuszczenie, że sprawca będzie przestrzegał
porządku prawnego.

Zasadnicze różnice między wyrokiem skazującym a warunkowym umorzeniem
postępowania karnego nie mogą być pomijane przy analizie przepisu art. 190 ust. 1
pkt 4 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, powiatów i
sejmików województw. Określona w tym przepisie sankcja (,,wygaśnięcie mandatu
radnego") ma stanowić konsekwencję ,,prawomocnego wyroku sądu, orzeczonego za
przestępstwo popełnione z winy umyślnej". Wyrok sądu jest tu konieczną przesłanką
sankcji, a jeżeli tak, to rozstrzygnięcie sprawy w formie wyroku nie może mieć zna-
czenia dla rozważanego problemu. Otóż musiałoby nasuwać poważne wątpliwości
przyjęcie, że w przepisie tym chodzi zarówno o wyrok skazujący, jak i wyrok warun-
kowo umarzający postępowanie, skoro ten drugi - chociaż w rozpatrywanym przy-
padku akurat został wydany - nie stanowi wyłącznej formy orzekania o warunkowym
umorzeniu postępowania, a przeciwnie jest raczej formą wyjątkową. Stosownie bo-
wiem do przepisów Kodeksu postępowania karnego (por. w szczególności art. 336,
art. 341 i art. 342) sąd karny o warunkowym umorzeniu postępowania orzeka posta-
nowieniem, chyba że stwierdzenie okoliczności przemawiających za warunkowym
umorzeniem postępowania nastąpiło dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego
(por. art. 414 k.p.k.).

Stwierdzając powyższe wątpliwości co do treści przepisu ujawnione nawet w
zakresie jego językowej wykładni, Sąd Najwyższy w pełni podzielił wyrażonego w
rewizji nadzwyczajnej stanowiska co do niezbędności wykładni systemowej i co do jej
konsekwencji przede wszystkim w świetle konstytucyjnej zasady z zakresu wolności i
praw osobistych, że ,,każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zosta-
nie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu" (art. 42 ust. 3 Konstytucji RP).

Wątpliwości, których źródłem były wadliwe sformułowania, zostały usunięte w
drodze legislacyjnej. Mianowicie z dniem 4 sierpnia 2002 r., art. 190 ust. 1 pkt 4
ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. - Ordynacja wyborcza do rad gmin, powiatów i sejmi-
ków województw, obowiązuje już w brzmieniu wyraźnie stwierdzającym, że wyga-
śnięcie mandatu radnego następuje wskutek ,,prawomocnego skazującego wyroku
sądu, orzeczonego za przestępstwo umyślne" (por. art. 82 pkt 14 ustawy z dnia 20
czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta -
Dz.U. Nr 113, poz. 984).

Powyższa zmiana brzmienia przepisu nie oznacza, że miał on poprzednio inną
treść normatywną. W tej kwestii Sąd Najwyższy miał na uwadze przedstawione wyżej
rozważenia interpretacyjne, a także wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 kwiet-
nia 2002 r., SK 18/01 (OTK-A 2002 nr 2, poz. 16), dotyczący ustalenia zgodności art.
190 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. - w jego brzmieniu przed nowelizacją
wynikającą z ustawy z dnia 20 czerwca 2002 r. - z art. 60 Konstytucji Rzeczypospo-
litej Polskiej. Z uzasadnienia tego wyroku wynika, że konstytucyjność wskazanego
przepisu Trybunał Konstytucyjny wiązał z tak rozumianą jego treścią, iż przesłankę
wygaśnięcia mandatu radnego stanowi sytuacja ,,w której doszło do prawomocnego
skazania tej osoby za przestępstwo umyślne, art. 190 ust. 1 pkt 4 zakwestionowanej
ustawy określa tę przesłankę w sposób jednolity dla wszystkich osób sprawujących
ten rodzaj mandatu".

Uznając zasadność podstaw rozpatrzonej rewizji nadzwyczajnej Rzecznika
Praw Obywatelskich Sąd Najwyższy orzekł w myśl art. 39313 § 1 k.p.c. w związku z
art. 10 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 189 ze zm.).
========================================