WYROK Z DNIA 5 MAJA 2003 R.
V KK 337/02

Orzekając niezależnie od granic zaskarżenia, sąd odwoławczy wład-
ny jest poprawić kwalifikację prawną czynu, w rezultacie innego, niż uczynił
to sąd pierwszej instancji, zastosowania normy wyrażonej w art. 4 § 1 k.k.,
tylko wtedy, gdy respektuje warunki określone w art. 455 k.p.k. Poprawie-
nie kwalifikacji prawnej w takiej sytuacji procesowej, z obrazą art. 455
k.p.k., stanowi zarazem naruszenie art. 4 § 1 k.k., gdyż możliwość zasto-
sowania zawartych w tym przepisie reguł prawa międzyczasowego jest w
drugiej instancji ograniczona zakresem kognicji sądu odwoławczego.

Przewodniczący: sędzia SN H. Gradzik (sprawozdawca).
Sędziowie SN: A. Deptuła, J. Dołhy, P. Kalinowski, W. Koziele-
wicz.
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 5 maja 2003 r. sprawy: 1) Ma-
riusza D. i Wiesława J. - oskarżonych z art. 148 § 2 pkt 2, 3 i 4 k.k. w zb. z
art. 280 § 2 k.k.; 3) Cezarego D. - oskarżonego z art. 148 § 2 pkt 2, 3 i 4
k.k. w zb. z art. 280 § 2 k.k. i art. 276 k.k. oraz w trybie art. 435 k.p.k. w zw.
z art. 536 k.p.k.; 4) Krystiana Z. - oskarżonego z art. 148 § pkt 2, 3 i 4 k.k.
w zb. z art. 280 § 2 k.k. i art. 276 k.k., z powodu kasacji wniesionych przez
obrońców oskarżonych od wyroku Sądu Apelacyjnego w W. z dnia 22 mar-
ca 2002 r., zmieniającego wyrok Sądu Okręgowego w Ś. z dnia 29 czerwca
2000 r.

u c h y l i ł zaskarżony wyrok w częściach dotyczących: skazania Wiesła-
wa J. i Mariusza D. za przestępstwa określone w art. 148 § 2 pkt 2, 3 i 4
k.k. w zb. z art. 280 § 2 k.k., skazania Cezarego D. za przestępstwa okre-
ślone w art. 148 § 2 pkt 2, 3 i 4 k.k. w zb. z art. 280 § 2 k.k. i art. 276 k.k., a
także na podstawie art. 435 k.p.k. w zw. z art. 536 k.p.k. - skazania Kry-
stiana Z. za przestępstwa określone w art. 148 § 2 pkt 2, 3 i 4 k.k. w zb. z
art. 280 § 2 k.k. i art. 276 k.k., a ponadto w częściach dotyczących orze-
czenia wobec tych oskarżonych kar łącznych pozbawienia wolności i łącz-
nego wymiaru środków karnych w postaci pozbawienia praw publicznych i
sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi Apelacyjnemu w W. do ponow-
nego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym (...).


Z u z a s a d n i e n i a :

Wyrokiem z dnia 29 czerwca 2000 r. Sąd Okręgowy w Ś. skazał Ma-
riusza D., Wiesława J., Krystiana Z. i Cezarego D. za to, że:
1) w dniu 28 maja 1998 r. w S., działając wspólnie i w porozumieniu,
przy czym Krystian Z. i Cezary D. w zamiarze bezpośrednim, a Mariusz D. i
Wiesław J. w zamiarze co najmniej ewentualnym, pozbawienia życia Ma-
riana M., zwabili go pod pretekstem sprzedaży samochodu osobowego, a
następnie, po obezwładnieniu i wywiezieniu do lasu, strzelili dwa razy w
głowę z pistoletu, co spowodowało nagły zgon, a następnie, po przeszuka-
niu ubrania, zabrali mu w celu przywłaszczenia nie mniej niż 17 000 marek
niemieckich oraz 10 000 zł, a także aparat komórkowy i dokumenty, w tym
paszport - tj. za zbrodnię określoną w art. 148 § 1 d.k.k. w zb. z art. 210 §
2 i art. 268 d.k.k. - na kary - Krystiana Z. i Cezarego D. - dożywotniego
pozbawienia wolności, a Mariusza D. i Wiesława J. - 25 lat pozbawienia
wolności. Wobec każdego z oskarżonych orzeczono też karę dodatkową
pozbawienia praw publicznych na 10 lat,
2) w tym samym czasie, miejscu i okolicznościach, działając z takimi
samymi zamiarami, pozbawili życia Janusza M., strzelając do niego dwa
razy w głowę z pistoletu, co spowodowało nagły zgon, a następnie, po
przeszukaniu ubrania, zabrali w celu przywłaszczenia bliżej nieustaloną
kwotę pieniędzy oraz dokumenty, w tym paszport - tj. za zbrodnię określo-
ną w art. 148 § 1 d.k.k. w zb. z art. 210 § 2 i 268 d.k.k. - na takie same ka-
ry zasadnicze, jak za zabójstwo w pkt 1. (...)
Łącząc wymierzone kary za poszczególne, pozostające w zbiegu re-
alnym przestępstwa, Sąd Okręgowy w Ś. orzekł: wobec Krystiana Z. i Ce-
zarego D. - kary dożywotniego pozbawienia wolności, a wobec Wiesława
J. i Mariusza D. - kary po 25 lat pozbawienia wolności; wobec każdego z
oskarżonych - także łączną karę dodatkową pozbawienia praw publicznych
na 10 lat.
Wyrok Sądu Okręgowego w Ś. został zaskarżony apelacjami przez
obrońców wszystkich oskarżonych i przez prokuratora. (...)
Po rozpoznaniu wniesionych środków odwoławczych Sąd Apelacyjny
w W., wyrokiem z dnia 22 marca 2002 r., orzekł następująco:
1) zmienił wyrok Sądu Okręgowego w zaskarżonej części w ten spo-
sób, że:
a) z opisu obu zabójstw wyeliminował zwrot ,,co najmniej" (odnoszący
się do postaci zamiaru przypisanego Wiesławowi J. i Mariuszowi D.) oraz
uzupełnił opis tych czynów o stwierdzenie, że wszyscy oskarżeni działali z
motywacji zasługującej na szczególne potępienie;
b) przypisane oskarżonym zabójstwa zakwalifikował w odniesieniu do
Krystiana Z. i Cezarego D. z art. 148 § 2 pkt 2, 3 i 4 k.k. w zb. z art. 280 § 2
i 276 k.k., a w odniesieniu do Wiesława J. i Mariusza D. - z art. 148 § 2 pkt
2, 3 i 4 k.k. w zb. z art. 280 § 2 k.k.;
c) stwierdził, że art. 148 § 2 k.k. w zw. z art. 11 § 3 k.k. jest podstawą
prawną wymierzonych Krystianowi Z. kar pozbawienia wolności, a Wiesła-
wowi J. i Mariuszowi D. - kar po 25 lat pozbawienia wolności - za każde z
przypisanych im zabójstw;
d) określenie ,,kary dodatkowe" zastąpił określeniem ,,środki karne" i
stwierdził, że podstawą orzeczenia tych środków za poszczególne czyny i
w wymiarze łącznym są odpowiednio: art. 40 § 2 k.k. i art. 90 § 2 k.k.,
2) w uwzględnieniu apelacji prokuratora uchylił orzeczenie o zwrocie
Prokuratorowi Okręgowemu w Ś. kaset wideo,
3) w pozostałym zakresie zaskarżony wyrok w stosunku do wszyst-
kich oskarżonych utrzymał w mocy.
Prawomocny wyrok zaskarżyli obrońcy Cezarego D., Wiesława J. i
Mariusza D.
W kasacji na korzyść Cezarego D. jego obrońca zarzucił wyrokowi
m. in.:
a) rażące uchybienie prawa materialnego, tj. art. 4 § 1 k.k., poprzez
niezastosowanie wobec oskarżonego do przypisanych czynów - przepisów
Kodeksu karnego z 1969 r., mimo, że są one względniejsze; (...)
W konkluzji obrońca tego oskarżonego wniósł o uchylenie prawo-
mocnego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania w po-
stępowaniu odwoławczym.
Obrońca Wiesława J. podniósł w kasacji jeden tylko zarzut rażącej
obrazy przepisów prawa materialnego - art. 4 § 1 k.k., polegającej na przy-
jęciu, że ustawą względniejszą dla oskarżonego jest kodeks karny z 1997
r., podczas gdy całokształt sprawy i jej okoliczności wskazują, że względ-
niejszą ustawą jest kodeks karny z 1969 r. Wniósł również o uchylenie za-
skarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Są-
dowi Apelacyjnemu. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut obrazy art. 4 § 1 k.k., podniesiony jako jedyny w kasacji
obrońcy Wiesława J. i zamieszczony także w kasacji obrońcy Cezarego D.,
wymagał rozważenia w pierwszej kolejności. Przepis ten reguluje kwestię
konkurencji w stosowaniu ustaw karnych - obowiązującej w czasie popeł-
nienia czynu i obowiązującej w czasie osądzenia czynu. Formułuje dwa
nakazy: a) stosowania ustawy nowej, jeśli ustawa obowiązująca poprzed-
nio nie jest względniejsza dla sprawcy, b) stosowania ustawy obowiązują-
cej poprzednio, jeśli jest względniejsza dla sprawcy, niż ustawa obowiązu-
jąca w czasie orzekania. Do Sądu Okręgowego, orzekającego w pierwszej
instancji, należało zdecydowanie, czy za przypisane czyny zabronione
oskarżeni powinni ponosić odpowiedzialność karną na podstawie przepi-
sów kodeksu karnego z 1997 r., obowiązującego w czasie orzekania, czy
też kodeksu karnego z 1969 r., pod rządem którego czyny zostały popeł-
nione. Sąd Okręgowy uznał, że w odniesieniu do przypisanych oskarżonym
zabójstw Mariusza M. i Janusza M. kodeks karny z 1969 r. jest ustawą
względniejszą i skazał ich na podstawie zamieszczonego w nim art. 148 §
1.
Wymaga podkreślenia, że w apelacjach wniesionych od wyroku sądu
pierwszej instancji ani obrońcy oskarżonych, ani prokurator, nie wysunęli
zarzutu nietrafnego zastosowania art. 4 § 1 k.k. Żadna ze stron nie zakwe-
stionowała, że podstawę odpowiedzialności karnej za te zabójstwa (przy
założeniu zasadności ich przyjęcia) stanowi przepis art. 148 § 1 k.k. z 1969
r.
Z uzasadnienia zaskarżonego kasacjami wyroku wynika natomiast,
że Sąd Apelacyjny uznał za bezzasadne apelacje wszystkich oskarżonych.
W tej sytuacji wyrok sądu pierwszej instancji zostałby utrzymany w mocy w
zakresie rozstrzygnięć o winie wszystkich oskarżonych i wymierzonych im
karach, gdyby nie to, że w przekonaniu sądu odwoławczego naruszono w
tym wyroku reguły prawa międzyczasowego, określone w art. 4 § 1 k.k. W
ocenie Sądu Apelacyjnego błędnie przyjęto, że przepisy kodeksu karnego z
1969 r. są względniejsze dla oskarżonych, niż odpowiadające im przepisy
kodeksu karnego z 1997 r., obowiązującego w czasie orzekania. Skutek
uchybienia miał wyrażać się nie w niewłaściwym ustaleniu zakresu odpo-
wiedzialności karnej oskarżonych, lecz w zastosowaniu wadliwej kwalifika-
cji prawnej. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, należało w skarżonym wyroku
zastosować tę z dwóch konkurujących norm objętych przepisem art. 4 § 1
k.k., która preferuje ustawę obowiązującą w czasie orzekania.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny wprowadził zmiany do zaskarżone-
go wyroku w przytoczonym na wstępie kształcie. W kwalifikacji prawnej obu
zabójstw przepis art. 148 § 1 k.k. z 1969 r. zastąpił przepisami art. 148 § 2
pkt 2, 3 i 4 k.k. z 1997 r., a ponadto rozszerzył opis obu tych czynów, doda-
jąc ustalenie charakteryzujące motywację oskarżonych.
Jest oczywiste, że zmiana wyroku sądu pierwszej instancji nastąpiła
w rezultacie rozpoznania sprawy w zakresie przekraczającym granice za-
skarżenia. Do tego zaś sąd odwoławczy jest upoważniony tylko w wypad-
kach przewidzianych w ustawie (art. 433 § 1 k.p.k.). Korygując wyrok, Sąd
Apelacyjny powinien był wskazać przepis dotyczący postępowania odwo-
ławczego, z którego wywodził swoje umocowanie do orzekania niezależnie
od granic zaskarżenia. Nie uczynił tego ani w części dyspozytywnej wyro-
ku, ani w uzasadnieniu. Mimo to identyfikacja procesowego trybu zmiany
wyroku nie nasuwa trudności. Skoro bowiem zmiana ta polegała na wpro-
wadzeniu innej kwalifikacji prawnej przypisanych czynów, to podstawy pro-
cesowej orzekania z urzędu należy upatrywać w art. 455 k.p.k. Ten bowiem
przepis nie tylko uprawnia, ale i obliguje sąd odwoławczy do poprawienia
błędnej kwalifikacji prawnej niezależnie od granic zaskarżenia i podniesio-
nych zarzutów. Możliwość dokonania tej swoistej zmiany wyroku jest jed-
nak w określony sposób uwarunkowana. Po pierwsze tym, że może do niej
dojść tylko na podstawie niezmienionych ustaleń faktycznych, poczynio-
nych przez sąd pierwszej instancji. Po drugie, poprawienie kwalifikacji
prawnej na niekorzyść oskarżonego może nastąpić wyłącznie wtedy, gdy
wniesiono środek odwoławczy na jego niekorzyść.
Zmieniając wyrok, Sąd Apelacyjny nie dochował żadnego z tych wa-
runków. Rozszerzył przecież opis zabójstw o nowe ustalenia faktyczne,
wskazując, że oskarżeni działali z motywacji zasługującej na szczególne
potępienie. Ponadto, mimo że nie wniesiono środka odwoławczego na nie-
korzyść któregokolwiek z oskarżonych, poprawił kwalifikację prawną na ich
niekorzyść. Ta ostatnia kwestia wymaga bliższego omówienia.
Z brzmienia zdania drugiego art. 455 k.p.k. wynika, że stosowanie
zawartej w nim normy zakłada porównanie kwalifikacji prawnych z punktu
widzenia korzystności dla oskarżonego. Jeśli zważyć, że art. 455 k.p.k. nie
dopuszcza jakiejkolwiek innej zmiany wyroku, poza poprawieniem samej
tylko kwalifikacji prawnej czynu, to oczywiste jest, że takie porównanie
obejmuje wyłącznie treść przepisów ustawy karnej, pretendujących do
uznania za adekwatną kwalifikację prawną. Niekorzystność kwalifikacji
prawnej dla oskarżonego może zatem znamionować tylko surowsze zagro-
żenie przewidziane w przepisie, na podstawie którego wymierza się kary
lub orzeka środki karne.
W niniejszej sprawie przepisami stanowiącymi kwalifikację prawną,
porównywanymi według kryterium korzystności dla oskarżonego są: art.
148 § 1 k.k. z 1969 r. i art. 148 § 2 pk. 2, 3 i 4 k.k. z 1997 r. W obu tych
przepisach, w czasie orzekania przez sąd odwoławczy, górną granicę za-
grożenia ustawowego stanowiła kara dożywotniego pozbawienia wolności.
Co prawda, w art. 148 § 1 k.k. z 1969 r. (podlegającym stosowaniu tylko w
trybie art. 4 § 1 k.k.) pozostało formalnie zagrożenie karą śmierci, ale sądy
nie mogły już jej wówczas orzekać, co trafnie podniósł w kasacji obrońca
oskarżonego Wiesława J., gdyż w dniu 18 października 2000 r. Prezydent
Rzeczypospolitej Polskiej ratyfikował Protokół nr 6 Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, dotyczący zniesienia kary
śmierci, sporządzony w Strasburgu dnia 28 kwietnia 1983 r. Z dniem ogło-
szenia aktu ratyfikacyjnego (Dz. U. z 2001 r. Nr 23, poz. 266) zagrożenie
karą śmierci w art. 148 § 1 k.k. z 1969 r. utraciło moc (art. 91 ust. 1 Konsty-
tucji RP), a górną granicą zagrożenia w tym przepisie stała się kara doży-
wotniego pozbawienia wolności (art. 30 § 3 k.k. z 1969 r.). Różne są nato-
miast dolne granice zagrożenia w porównywanych przepisach. W art. 148 §
2 k.k. z 1997 r., wyodrębniającym kwalifikowane typy przestępstwa zabój-
stwa, dolny próg zagrożenia karą jest o połowę wyższy niż w art. 148 § 1
d.k.k. Nie może zatem ulegać wątpliwości, że zastosowana przez Sąd Ape-
lacyjny kwalifikacja prawna jest mniej korzystna dla oskarżonych od przyję-
tej w wyroku sądu pierwszej instancji.
Po stwierdzeniu, że zmiana wyroku sądu pierwszej instancji nastąpiła
z obrazą art. 455 k.p.k., powrócić należy do kwestii zasadniczej dla rozpo-
znania zarzutu postawionego w obu kasacjach - czy uchybienie to stanowi
zarazem naruszenie art. 4 § 1 k.k. w wyroku Sądu Apelacyjnego. Przed jej
rozstrzygnięciem niezbędne jest scharakteryzowanie uwarunkowań proce-
sowych, w których, zdaniem skarżących, art. 4 § 1 k.k. został wadliwie za-
stosowany. Trzeba zatem ponownie uzmysłowić, że objęte zarzutami za-
stosowanie art. 4 § 1 k.k. miało miejsce w postępowaniu odwoławczym, w
wyniku orzekania przez sąd drugiej instancji z urzędu, niezależnie od gra-
nic apelacji i podniesionych zarzutów. W niniejszym procesie zastosowano
wówczas przepis art. 4 § 1 k.k. już po raz drugi, przy czym tym razem Sąd
Apelacyjny skorygował sposób jego zastosowania przez Sąd Okręgowy,
sięgając po tę regułę prawa międzyczasowego, która nakazuje stosować
ustawę obowiązującą w czasie orzekania.
Jeśli uwzględnić cały kontekst procesowy chybionego, w przekonaniu
skarżących, zastosowania art. 4 § 1 k.k., to dla oceny zasadności zarzutu
wcale nie będzie mieć decydującego znaczenia, czy Sąd Apelacyjny trafnie
przyjął, że oskarżeni powinni ponieść odpowiedzialność karną za zabój-
stwa na podstawie ustawy ,,nowej". Rzecz do tego się natomiast sprowa-
dza, czy w wypadku, gdy w wyroku sądu pierwszej instancji, przy zastoso-
waniu normy zawartej w art. 4 § 1 k.k. skazano oskarżonych na podstawie
przepisów ustawy ,,obowiązującej poprzednio" - sąd odwoławczy może,
orzekając poza granicami zaskarżenia, zmienić sposób zastosowania art. 4
§ 1 k.k. i poprawić kwalifikację prawną w trybie art. 455 k.p.k., przez wpro-
wadzenie do niej przepisów ustawy obowiązującej w czasie orzekania. Od-
powiedź na tak postawione pytanie jest oczywista. Orzekając niezależnie
od granic zaskarżenia, sąd odwoławczy władny jest poprawić kwalifikację
prawną czynu, w rezultacie innego, niż uczynił to sąd pierwszej instancji,
zastosowania normy wyrażonej w art. 4 § 1 k.k., tylko wtedy, gdy respektu-
je warunki określone w art. 455 k.p.k. Poprawienie kwalifikacji prawnej w
takiej sytuacji procesowej, z obrazą art. 455 k.p.k., stanowi zarazem naru-
szenie art. 4 § 1 k.k., gdyż możliwość zastosowania zawartych w tym prze-
pisie reguł prawa międzyczasowego jest w drugiej instancji ograniczona
zakresem kognicji sądu odwoławczego.
Tak więc zarzut naruszenia art. 4 § 1 k.k. w postępowaniu odwoław-
czym okazał się zasadny. Orzekając poza granicami zaskarżenia, Sąd
Apelacyjny nie mógł zastosować normy prawa międzyczasowego, jeśli
prowadziło to do przyjęcia kwalifikacji prawnej na podstawie ustawy ,,no-
wej", gdyż in concreto na przeszkodzie stały uregulowania ograniczające
zakres orzekania przez sąd odwoławczy z urzędu, określone w art. 455
k.p.k., wyłączające dopuszczalność poprawienia kwalifikacji prawnej na
niekorzyść oskarżonego przy braku środka odwoławczego na niekorzyść.
Wpływ wykazanego uchybienia na treść prawomocnego wyroku jest
istotny. Zarówno opis przypisanego czynu zabronionego, jak i jego kwalifi-
kacja prawna (w tym wypadku oznaczająca przypisanie typu kwalifikowa-
nego) są podstawowymi komponentami wyroku skazującego, określający-
mi, podobnie jak rozstrzygnięcie co do kary i środków karnych, sytuację
prawną skazanego, wynikającą z jego treści (art. 413 § 2 pkt 1 i 2 k.p.k.).
(...)
Rozpoznanie kasacji w zakresie dotyczącym zarzutów obrazy art. 4 §
1 k.k. okazało się wystarczające do wydania orzeczenia o uchyleniu za-
skarżonego wyroku w stosunku do wszystkich oskarżonych. W tej sytuacji
Sąd Najwyższy odstąpił od rozpoznania pozostałych zarzutów zawartych w
kasacjach, gdyż byłoby to już bezprzedmiotowe dla podjęcia końcowego
rozstrzygnięcia (art. 436 k.p.k. w zw. z art. 518 k.p.k.). (...)