WYROK Z DNIA 8 GRUDNIA 2004 R.
V KK 282/04

W art. 191 § 2 k.k. pojęcie ,,wierzytelności" występuje wyłącznie w
opisie strony podmiotowej przestępstwa.
Dla rozpoznania strony podmiotowej przestępstwa określonego z art.
191 § 2 k.k. istotne jest czy sprawca wymuszający zwrot świadczenia dzia-
ła w takim celu ze świadomością, że na podstawie obowiązującego prawa
przysługuje mu (lub osobie na rzecz której działa) wierzytelność, a więc że
dłużnik jest zobowiązany do świadczenia.

Przewodniczący: sędzia SN H. Gradzik (sprawozdawca).
Sędziowie SN: E. Gaberle, P. Hofmański.
Prokurator Prokuratury Krajowej: M. Staszak.

Sąd Najwyższy w sprawie Wojciecha G. i Dariusza I., oskarżonych z
art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 282 k.k. w zb. z art. 157 § 1 i 2 k.k., i z innych
przepisów, po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 8 grudnia
2004 r., kasacji, wniesionych przez obrońców obu oskarżonych od wyroku
Sądu Okręgowego w J. z dnia 12 marca 2004 r., zmieniającego wyrok Są-
du Rejonowego w Z. z dnia 14 sierpnia 2003 r.,

1. u c h y l i ł zaskarżony wyrok w stosunku do oskarżonych Wojciecha G.
i Dariusza I., a na podstawie art. 536 k.p.k. w zw. z art. 435 k.p.k. także
w stosunku do oskarżonego Andrzeja W., w częściach dotyczących
orzeczenia wobec nich łącznych kar pozbawienia wolności oraz skaza-
nia za przestępstwo z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 282 k.k. w zb. z art.
157 § 1 i 2 k.k., i w tym zakresie p r z e k a z a ł sprawę Sądowi
Okręgowemu w J. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwo-
ławczym;
w pozostałej części kasacje wniesione na korzyść obu oskarżonych o
d d a l i ł (...).


Z u z a s a d n i e n i a :

Wyrokiem z dnia 14 sierpnia 2003 r. Sąd Rejonowy w Z. skazał Woj-
ciecha G. i Dariusza I. za to, że:
1) w dniu 4 sierpnia 2002 r. w K., działając wspólnie i w porozumieniu
z Andrzejem W. i jeszcze jedną osobą, w celu osiągnięcia korzyści mająt-
kowej, używając wobec Sławomira S. i Krzysztofa P. przemocy polegającej
na biciu ich po ciele rękoma, samochodowym kluczem oraz kamieniem, w
następstwie czego Krzysztof P. doznał naruszenia czynności ośrodkowego
układu nerwowego i rozstroju zdrowia na czas powyżej 7 dni, a Sławomir
S. - obrażeń naruszających czynności narządu ciała na czas poniżej 7 dni,
jak też grożąc pokrzywdzonym dalszym stosowaniem przemocy, usiłowali
zmusić ich do rozporządzenia mieniem przez wydanie rzekomo skradzio-
nych rowerów, bądź ich równowartości w kwocie 3 000 zł, lecz zamierzo-
nego skutku nie osiągnęli - tj. za przestępstwo z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art.
282 k.k. w zb. z art. 157 § 1 i 2 k.k. - na kary: roku i 6 miesięcy pozbawie-
nia wolności w stosunku do Wojciecha G. oraz roku pozbawienia wolności
w stosunku do Dariusza I.;
2) w dniu 4 sierpnia 2002 r. w B., działając wspólnie i w porozumieniu
z Andrzejem W., pozbawili wolności Krzysztofa P. w ten sposób, że wbrew
jego woli wywieźli go do lasu - tj. za przestępstwo z art. 189 § 1 k.k. na ka-
ry po 6 miesięcy pozbawienia wolności;
nadto Wojciecha Grodzkiego za to, że:
3) w dniu 4 sierpnia 2002 r. w K., działając wspólnie i w porozumieniu
z Andrzejem W. i jeszcze jedną osobą, pozbawił wolności Sławomira S. w
ten sposób, że wbrew jego woli wywieźli go do lasu - tj. za przestępstwo z
art. 189 § 1 k.k. na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności;
4) w dniu 3 sierpnia 2002 r. w K. podżegał Andrzeja W., Artura M.,
Roberta Ś. i Dariusza I. do pozbawienia wolności Krzysztofa P. - tj. za
przestępstwo z art. 18 § 2 k.k. w zw. z art. 189 § 1 k.k. na karę 4 miesięcy
pozbawienia wolności;
5) w dniu 3 sierpnia 2002 r. w K. groził Krzysztofowi P. spowodowa-
niem uszkodzenia ciała, która to groźba wzbudziła w pokrzywdzonym uza-
sadnioną obawę jej spełnienia - tj. za przestępstwo z art. 190 § 1 k.k. na
karę 4 miesięcy pozbawienia wolności;
nadto Dariusza I. za to, że:
6) w dniu 3 sierpnia 2002 r. w B., działając wspólnie i w porozumieniu
z Andrzejem W., Robertem Ś. i Arturem M., pozbawił wolności Krzysztofa
P. w ten sposób, że wbrew jego woli wywiózł go do lasu - tj. za przestęp-
stwo z art. 189 § 1 k.k. na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności.
Na podstawie art. 85 i 86 § 1 k.k. wymierzono kary łączne w wysoko-
ści: Wojciechowi G. - 2 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności, Dariuszowi I.
- roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności.
Apelację zwróconą przeciwko całości powyższego wyroku wnieśli
obaj obrońcy Wojciecha G.. Obrońca Dariusza I. zaskarżył natomiast ten
wyrok w części skazującej oskarżonego za czyn opisany wyżej w pkt. 1.
Apelację wniósł także prokurator. (...) Na niekorzyść oskarżonych zaskarżył
ten wyrok także oskarżyciel posiłkowy Krzysztof P. (...)
Po rozpoznaniu wszystkich apelacji Sąd Okręgowy w J. uznał, że na
uwzględnienie zasługują tylko apelacje prokuratora i oskarżyciela posiłko-
wego. Wyrokiem z dnia 12 marca 2004 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten
sposób, że:
- za czyn opisany wyżej w pkt. 1 podwyższył kary pozbawienia wol-
ności: Wojciechowi G. do 3 lat, Dariuszowi I. do roku i 6 miesięcy;
- podwyższył łączne kary pozbawienia wolności: Wojciechowi G. do
4 lat, a Dariuszowi I. do 2 lat.
W pozostałej części wyrok został utrzymany w mocy.
Prawomocny wyrok zaskarżyli kasacjami obaj obrońcy Wojciecha G. i
obrońca Dariusza I.
Obrońca Wojciecha G. zarzucił wyrokowi Sądu Okręgowego: (...)
b) rażące naruszenie prawa materialnego, polegające na:
- bezzasadnym uznaniu, że ten sam czyn przypisany Wojciechowi G.
stanowi dwa przestępstwa kwalifikowane z art. 282 k.k. i z art. 189 § 1 k.k.;
- bezzasadnym przyjęciu, że czyn opisany wyżej w pkt. 1 należy za-
kwalifikować jako przestępstwo z art. 282 k.k.
W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i prze-
kazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania w po-
stępowaniu odwoławczym.
Drugi obrońca Wojciecha G. podniósł w kasacji zarzuty:
b) rażącego naruszenia przepisów prawa materialnego, a to art. 282
k.k., wyrażające się jego zastosowaniem wobec oskarżonego w sytuacji,
gdy nie pozwala na to materiał dowodowy i jego prawidłowa ocena;
c) rażącej niewspółmierności wymierzonej kary pozbawienia wolno-
ści.
Podnosząc te zarzuty obrońca wniósł o:
- zmianę wyroku przez uniewinnienie od przypisanych mu czynów;
- ewentualnie zmianę wyroku w części wymierzającej oskarżonemu
łączną karę pozbawienia wolności przez obniżenie jej do 2 lat;
- ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Obrońca Dariusza I. zarzucił prawomocnemu wyrokowi:
a) rażące naruszenie przepisów prawa materialnego, polegające na:
- bezzasadnym przyjęciu, że czyn opisany wyżej w pkt. 1 - należy
kwalifikować jako przestępstwo z art. 282 k.k., podczas gdy zachowanie
przypisane oskarżonemu wyczerpuje znamiona przestępstwa z art. 191 § 2
k.k.;
- bezzasadnym przyjęciu, że czyny opisane wyżej w pkt. 1 i 2 stano-
wią dwa odrębne przestępstwa kwalifikowane z art. 282 k.k. i z art. 189 § 1
k.k., a nie jeden czyn przestępny; (...)
Ponadto skarżący sformułował w kasacji zarzut rażącej niewspół-
mierności orzeczonej wobec Dariusza I. kary pozbawienia wolności.
W konkluzji obrońca tego oskarżonego wniósł o uchylenie zaskarżo-
nego wyroku, a także wyroku Sadu Rejonowego i przekazanie sprawy te-
mu sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Co do zarzutów obrazy prawa materialnego zawartych w kasacjach
obrońców obu oskarżonych.
Ocena prawnomaterialna zarzuconego oskarżonym czynu, polegają-
cego na stosowaniu przemocy wobec pokrzywdzonych w celu zmuszenia
ich do zwrotu skradzionych rowerów, była podważana przez obrońców w
toku całego postępowania jurysdykcyjnego. Także Sąd Rejonowy dostrze-
gał na rozprawie racje przemawiające za rozważeniem odmiennego, niż w
akcie oskarżenia, zakwalifikowania czynu i przed zamknięciem przewodu
uprzedził strony w trybie art. 399 k.p.k. o możliwości przyjęcia kwalifikacji
prawnej z art. 191 § 2 k.k. W wyroku Sąd Rejonowy uwzględnił jednak ar-
gumenty prokuratora i uznał oskarżonych za winnych przestępstwa z art.
13 § 1 k.k. w zw. z art. 282 k.k. (z zb. z art. 157 § 1 i 2 k.k.). Tę kwalifikację
w części dotyczącej znamion przestępstwa z art. 282 k.k., zakwestionowali
obrońcy oskarżonego w apelacjach, używając jednakowoż nieadekwatnej
formuły zarzutu błędu w ustaleniach faktycznych. Sąd Okręgowy odnosząc
się do tych zarzutów, zaaprobował kwalifikację prawną zastosowaną w za-
skarżonym wyroku. W szerszym wywodzie odrzucił możliwość zakwalifiko-
wania czynu z art. 191 § 2 k.k., tj. przepisu penalizującego wymuszenie
zwrotu wierzytelności. W kasacjach obrońców obu oskarżonych ponownie
podniesiono zarzut naruszenia prawa materialnego.
Sąd Najwyższy uznał, że zarzutom tym nie można odmówić słuszno-
ści. Istotnie, konfrontacja ustaleń faktycznych z przyjętą kwalifikacją praw-
ną czynu prowadzi do konkluzji, że doszło w wyroku do wadliwej subsumcji
pod przepis art. 282 k.k. Z ustalonych faktów wynika, że dla osiągnięcia
założonego celu oskarżeni stosowali wobec pokrzywdzonych przemoc (bi-
cie rękami, kluczem samochodowym, kamieniem) i groźby dalszego jej
stosowania. Sposób działania wyczerpuje zatem odnośne znamię strony
przedmiotowej przestępstw określonych zarówno w art. 191 § 2 k.k., jak i w
art. 282k.k. Takim działaniem oskarżeni zmuszali pokrzywdzonych do wy-
dania rzekomo skradzionych rowerów, bądź zapłaty równowartości. Odrzu-
cając apelacyjne zarzuty błędnej kwalifikacji czynu, Sąd Okręgowy wywo-
dził, podzielając stanowisko prezentowane w zaskarżonym wyroku, że czyn
oskarżonych nie wypełnia znamienia przestępstwa z art. 191 § 2 k.k., pre-
cyzującego cel działania sprawcy. W przekonaniu sądu odwoławczego,
przepis ten znajduje zastosowanie w takim tylko układzie okoliczności, w
którym wierzytelność będąca przedmiotem wymuszenia istnieje realnie a
nie tylko w wyobrażeniu sprawcy, a zarazem, gdy świadczenie, które wy-
musza się od dłużnika, należy się wierzycielowi.
Sąd Okręgowy wspiera swój pogląd powołaniem się na niektóre
orzeczenia Sądów Apelacyjnych (wyrok SA w Krakowie z dnia 6 marca
2003 r., II AKa 231/02, Prok. i Pr. 2003/10/13, wyrok SA w Katowicach z
dnia 10 stycznia 2002 r., AKa 340/01, KZS 2002/4/40, wyrok SA w Kra-
kowie z dnia 12 marca 2003 r., II AKa 39/03, Prok. i Pr. 2003/10/12, wyrok
SA w Białymstoku z dnia 20 kwietnia 2000, III AKa 22/00, OSAB
2000/2/26).
W orzeczeniach tych akcentuje się, że wierzytelność, o której mowa
w art. 191 § 2 k.k., dotyczy jedynie udokumentowanej prawnie należności,
a nie bliżej nieokreślonych rozliczeń między sprawcą a ofiarą. Formułuje
się nadto wymóg, by działanie sprawcy zmierzało do wymuszenia świad-
czenia należnego mu na podstawie przepisów prawa cywilnego, przy czym
zasadność żądania powinna być ustalona procesowo. W wypadku, gdy
dowody wskazują, że wymuszane świadczenie okazuje się nienależne, to
przyjąć trzeba, iż sprawca dokonuje przestępstwa przeciwko mieniu. Sąd
Okręgowy wskazał też na pogląd wyrażony w piśmiennictwie, że warun-
kiem penalizacji na podstawie art. 191 § 2 k.k. jest, aby wierzytelność, któ-
rą sprawca chce wyegzekwować w przestępczy sposób, rzeczywiście ist-
niała - w przeciwnym razie w grę wchodzi inne przestępstwo, w szczegól-
ności wymuszenie rozbójnicze - art. 282 k.k. (A. Marek: Kodeks karny.
Komentarz, Warszawa 2004, s. 446).
W nawiązaniu do tak rozumianego pojęcia ,,wierzytelności" w kontek-
ście znamion przestępstwa z art. 191 § 2 k.k., Sąd Okręgowy nadał spe-
cjalne znaczenie okoliczności, że Wojciech G. nietrafnie skierował żądanie
zwrotu skradzionych rowerów do pokrzywdzonych. Jego przekonanie, że
oni właśnie są sprawcami kradzieży, nie odpowiadało bowiem rzeczywisto-
ści. Powołano się w tym względzie na postanowienie Komisariatu Policji
w B. z 24 grudnia 2002 r., o umorzeniu dochodzenia z powodu niewykrycia
sprawców. Skoro zatem - wywodzi się w prawomocnym wyroku - oskar-
żeni wymuszali od pokrzywdzonych, jak się okazało, nienależne od nich
mienie, to nie można przyjąć, że działali w celu zwrotu wierzytelności. Ta
bowiem musi opierać się na rzeczywiście egzystującym stosunku zobowią-
zaniowym. W rezultacie przyjęto, że oskarżony dążył do przysporzenia nie-
należnego mu mienia, a więc do osiągnięcia korzyści majątkowej. To zaś
dało powód do przypisania oskarżonym (także i tym, którzy nie wnieśli ka-
sacji) usiłowania kradzieży rozbójniczej.
Tak zatem, do odrzucenia kwalifikacji czynu z art. 191 § 2 k.k. doszło
ostatecznie dlatego, że przy wykładni zamieszczonego w przepisie pojęcia
,,wierzytelności", sąd odwoławczy przyjął kryterium obiektywizujące w tym
znaczeniu, iż byt wierzytelności uzależnił od tego czy świadczenie, które
sprawca wymusza od konkretnej osoby, jest należne. Wierzytelność po-
strzegał więc jako komponent strony przedmiotowej przestępstwa.
Zdaniem Sądu Najwyższego przytoczona wykładnia opiera się na
nieprawidłowym rozeznaniu struktury przestępstwa. W art. 191 § 2 k.k. po-
jęcie ,,wierzytelności" występuje wyłącznie w opisie strony podmiotowej
przestępstwa. Charakteryzuje ją zamiar bezpośredni kierunkowy, a jego
treścią jest cel wymuszenia zwrotu wierzytelności. W obrazie typu prze-
stępstwa strona podmiotowa opisuje tylko stosunek psychiczny sprawcy do
rzeczywistości zewnętrznej. Określa się w niej elementy tkwiące w jego
świadomości, które składają się na treść zamiaru kierunkowego. A jeśli tak,
to działanie w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności ma miejsce wtedy,
gdy tak ukierunkowana wola sprawcy wypływa ze świadomości, że przy-
sługuje mu roszczenie do konkretnej osoby o świadczenie wynikające ze
stosunku zobowiązaniowego powstałego na podstawie obowiązującego
prawa (O. Górniok w: O. Górniok, S. Hoc, S. Przyjemski: Kodeks karny.
Komentarz, Gdańsk 1999, s. 162). Nie jest natomiast warunkiem uznania,
że spełnione są elementy strony podmiotowej, zweryfikowanie przez organ
procesowy obiektywnej słuszności przekonania sprawcy o przysługiwaniu
mu uprawnienia. W wielu zresztą wypadkach kontrola zasadności roszcze-
nia wymagałaby rozpoznania sporu w postępowaniu cywilnym. Tym bar-
dziej nie warunkuje wystąpienia przesłanek strony podmiotowej wykazanie
się przez sprawcę tytułem wykonawczym lub innym dokumentem urzędo-
wym potwierdzającym wierzytelność. Nie można więc podzielić poglądów
wyrażonych w wyroku Sądu Okręgowego, przytoczonych za niektórymi
orzeczeniami Sądów Apelacyjnych. Stwierdzić natomiast trzeba, że dla
rozpoznania strony podmiotowej przestępstwa z art. 191 § 2 k.k. rozstrzy-
gające znaczenie ma tylko to czy sprawca wymuszający zwrot świadczenia
działa w takim celu ze świadomością, iż na podstawie obowiązującego
prawa przysługuje mu (lub osobie na rzecz której działa) wierzytelność, a
więc że dłużnik jest zobowiązany do świadczenia (por. postanowienie SN z
dnia 5 marca 2003r., III KKN 195/01, OSNKW 2003, z. 5-6, poz. 55).
Ustalenia poczynione w niniejszej sprawie odpowiadają tak postrze-
ganym znamionom strony podmiotowej przestępstwa z art. 191 § 2 k.k.
Kradzież rowerów stanowiących własność Wojciecha G. jest faktem bez-
spornym. Nic też nie podważa okoliczności, że oskarżony pozostawał w
ugruntowanym przekonaniu, iż Krzysztof P. i Sławomir S. są sprawcami
kradzieży. Dlatego właśnie od nich zażądał zwrotu rowerów. Wraz z pozo-
stałymi oskarżonymi wymuszał swoje żądanie, stosując i eskalując prze-
moc. Nie było natomiast podstaw faktycznych do przyjęcia, jak uczyniły to
sądy obu instancji, że wypełnione zostały znamiona strony podmiotowej
przestępstwa z art. 282 k.k., tj. że oskarżeni działali w celu osiągnięcia ko-
rzyści majątkowej. Taka subsumcja pozostaje w oczywistej sprzeczności z
ustaleniem, że celem wymuszeń było wyłącznie odzyskanie skradzionego,
stanowiącego własność oskarżonego Wojciecha G., mienia. Zakwalifiko-
wanie czynu z art. 282 k.k. (w formie usiłowania) nastąpiło zatem z rażącą
obrazą tego przepisu, a zarazem z naruszeniem art. 191 § 2 k.k. na skutek
jego niezastosowania.
Stwierdzenia powyższe należy uzupełnić uwagą, że nietrafne ukie-
runkowanie żądania zwrotu skradzionych rowerów nie oznacza, jak utrzy-
mywał jeden z obrońców Wojciecha G., iż oskarżeni pozostawali w błędzie
co do okoliczności wyłączającej odpowiedzialność karną. Błąd w rozumie-
niu art. 28 k.k., co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronione-
go, może odnosić się tylko do znamion przedmiotowych. Nie mogą nato-
miast pozostawać w sferze błędu znamiona podmiotowe, które charaktery-
zują wyłącznie stan psychiki sprawcy. Z tej racji nie poddają się one kon-
frontacji z rzeczywistością, gdyż jako takie same ową rzeczywistość stano-
wią (por. A. Zoll [red:] Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Kraków
2004 r., s. 538).
Niczego zatem nie zmienia z punktu widzenia realizacji podmiotowej
strony przestępstwa z art. 191 § 2 k.k. to, że oskarżeni stosowali przemoc
w celu zwrotu wierzytelności do osób, które w rzeczywistości nie były zo-
bowiązane. Przepis ten w równym stopniu chroni wszystkie osoby, wobec
których sprawca wymusza przemocą lub groźbą bezprawną zwrot wierzy-
telności w przekonaniu, że są one zobowiązane.
Za niezasadne uznał Sąd Najwyższy zarzuty zamieszczone w kasacji
jednego z obrońców Wojciecha G. oraz w kasacji obrońcy Dariusza I.
wskazujące na to, że z obrazą prawa materialnego sąd odwoławczy apro-
bował, iż zachowanie oskarżonych polegające na pozbawieniu wolności
pokrzywdzonych przez wywiezienie ich do lasu, a następnie stosowaniu
wobec nich przemocy w celu zmuszenia do zwrotu rowerów, stanowią od-
rębne przestępstwa. Wysunięcie zarzutów tej treści dopiero w kasacji jest
spóźnione. Zważyć bowiem trzeba, że żadna ze stron, skarżąc wyrok Sądu
Rejonowego, nie upatrywała w tym uchybienia. Sąd Okręgowy, rozpozna-
jąc apelacje prokuratora i obrońców, orzekał w granicach wniesionych
środków odwoławczych i nie miał obowiązku podjąć z urzędu kwestii ewen-
tualnego naruszenia przepisów art. 11 § 1 i 2 k.k. Nie pozostawało to w sfe-
rze orzekania poza granicami środka odwoławczego, chyba że sąd ten
miałby orzekać z powodu tego uchybienia na korzyść oskarżonych. Stwier-
dzając jednak, że bezprawne pozbawienie wolności pokrzywdzonych i dal-
sze zachowanie oskarżonych polegające na stosowaniu przemocy, powin-
ny być postrzegane jako jeden czyn w rozumieniu art. 11 § 1 k.k., sąd od-
woławczy nie mógłby pominąć przy orzekaniu poza granicami apelacji w
kierunku doprowadzenia treści zaskarżonego wyroku do stanu zgodnego z
prawem materialnym, że stosowanie przemocy wobec każdego z pokrzyw-
dzonych (nota bene w różnym czasie), wymagałoby wyodrębnienia w dzia-
łaniu każdego z oskarżonych dwóch przestępstw. Warunkiem uznania wie-
lości zachowań za jeden czyn zabroniony jest przecież tożsamość po-
krzywdzonego (art. 12 k.k.). Sąd odwoławczy zmieniając wyrok, musiałby
przypisać każdemu z oskarżonych dwa przestępstwa polegające na stoso-
waniu przemocy, co byłoby już zmianą niekorzystną dla nich, a tym samym
niedopuszczalną wobec braku stosownych zarzutów w apelacjach wnie-
sionych na niekorzyść (art. 434 § 1 k.p.k.).
W tym stanie rzeczy, bezprzedmiotowe dla rozpoznania omawianego
zarzutu kasacyjnego byłoby pogłębianie rozważań czy wyodrębnienie
dwóch przestępstw kwalifikowanych z art. 189 § 1 k.k. oraz z art. 13 § 1
k.k. w zw. z art. 282 w zb. z art. 157 § 1 i 2 k.k. w jednokierunkowo prze-
biegającym zachowaniu oskarżonych, istotnie naruszyło przepis art. 11 § 1
k.k. (...)