Uchwała z dnia 19 lutego 2008 r.
II UZP 7/07

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka (spra-
wozdawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 19 lutego 2008 r. sprawy
z wniosku Teresy T. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w W., o
zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zwrot nienależnego świadczenia, na
skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Okręgowego
Warszawa-Praga w Warszawie z dnia 17 października 2007 r. [...]

,,Czy sprawy dotyczące zwrotu nienależnie pobranego zasiłku chorobowego
oraz świadczenia rehabilitacyjnego wynikające z art. 66 ust. 2 Ustawy z dnia 25
czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 z późn. zm) należą do
kategorii spraw o zasiłek chorobowy i o świadczenie rehabilitacyjne, dla których roz-
poznania właściwy jest Sąd Rejonowy zgodnie z dyspozycją art. 477(8) § 2 pkt. 1) i
pkt. 2) k.p.c., czy też do kategorii spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, dla któ-
rych w świetle art. 477(8) § 1 k.p.c. właściwy jest Sąd Okręgowy ?"

p o d j ą ł uchwałę:

Sprawy o zwrot nienależnie pobranego zasiłku chorobowego lub świad-
czenia rehabilitacyjnego wynikające z art. 66 ust. 2 ustawy z dnia 25 czerwca
1999r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie cho-
roby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.)
należą do właściwości rzeczowej sądów rejonowych (art. 4778 § 2 pkt 1 i 2
k.p.c.).

U z a s a d n i e n i e

Przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne
powstało w następującym stanie faktycznym sprawy. Decyzją z dnia 10 sierpnia
2005 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w W. odmówił ubezpieczonej Te-
resie T. prawa do zasiłku chorobowego za okres od 28 czerwca 2004 r. do 24 marca
2005 r. i świadczenia rehabilitacyjnego za okres od 23 maja 2005 r. do 20 września
2005 r. oraz obciążył ją kwotą 3.734,08 zł tytułem zwrotu nienależnie pobranego
zasiłku chorobowego za okres od 28 czerwca 2004 r. do 24 marca 2005 r., nadpła-
conego świadczenia rehabilitacyjnego za okres od 25 marca 2005 r. do 22 maja
2005 r. i nienależnie pobranego świadczenia rehabilitacyjnego za okres od 23 marca
2005 r. do 31 lipca 2005 r. Stosownie do pouczenia zawartego w zaskarżonej decyzji
ubezpieczona wniosła od niej odwołanie do Sądu Rejonowego dla Warszawy Pragi
Południe. Wyrokiem z dnia 26 marca 2007 r. Sąd ten częściowo zmienił zaskarżoną
decyzję, tj. uznał brak obowiązku zwrotu pobranego przez ubezpieczoną zasiłku cho-
robowego za okres od 28 czerwca 2004 r. do 24 marca 2005 r. oraz świadczenia
rehabilitacyjnego za okres od 23 marca 2005 r. do 31 lipca 2005 r., a w pozostałej
części oddalił odwołanie.
Apelację od powyższego wyroku wywiódł organ rentowy w części zmieniającej
zaskarżoną decyzję, a więc w części obejmującej rozstrzygniecie o braku obowiązku
zwrotu przez ubezpieczoną nienależnie pobranego zasiłku chorobowego i świadcze-
nia rehabilitacyjnego oraz nadpłaconego świadczenia rehabilitacyjnego.
Przy rozpoznawaniu apelacji Sąd Okręgowy powziął istotne wątpliwości co do
właściwości rzeczowej Sądu Rejonowego do rozpoznawania spraw w zakresie od-
wołania od decyzji ustalającej obowiązek zwrotu nienależnie pobranego zasiłku cho-
robowego i świadczenia rehabilitacyjnego oraz nadpłaconego świadczenia rehabilita-
cyjnego, ,,a co za tym idzie, ważności postępowania sądowego". Sąd ten wskazał, że
zgodnie z art. 4778 § 1 k.p.c. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, z wyjątkiem
tych, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów rejonowych, należą do właściwo-
ści sądów okręgowych. Do dnia 1 października 2001 r. art. 4778 k.p.c. ustanawiał w
sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wyłączną właściwość sądów okręgo-
wych. Od tej daty utrzymano generalną właściwość sądów okręgowych, a do właściwo-
ści sądów rejonowych przekazano sprawy: 1) o zasiłek chorobowy, wyrównawczy,
opiekuńczy, macierzyński, porodowy, pogrzebowy, rodzinny oraz dodatki do zasiłku
rodzinnego, 2) o `świadczenie rehabilitacyjne, 3) o odszkodowanie z tytułu wypadku
przy pracy w gospodarstwie rolnym, wypadku w drodze do pracy lub z pracy, wypad-
ku przy pracy lub choroby zawodowej, wypadku lub choroby zawodowej pozostającej
w związku z czynną służbą wojskową albo służbą w Policji, Agencji Bezpieczeństwa
Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Służbie Wy-
wiadu Wojskowego, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Straży Granicznej, Biurze
Ochrony Rządu, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej i Służbie Celnej,
4) o ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności, 5) o świadczenie
z tytułu funduszu alimentacyjnego. Wynika z tego, że do właściwości rzeczowej są-
dów rejonowych zostały przekazane między innymi sprawy o zasiłek chorobowy i o
świadczenie rehabilitacyjne. Tego zakresu przedmiotowego dotyczyła pierwsza
część zaskarżonej decyzji, ale w tej części Sąd Rejonowy oddalił odwołanie i ubez-
pieczona nie wywiodła apelacji od tego zakresu orzeczenia. Natomiast apelacja or-
ganu rentowego dotyczyła zwrotu przez ubezpieczoną nienależnie pobranego zasiłku
chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego oraz nadpłaconego świadczenia reha-
bilitacyjnego.
Sąd Okręgowy wskazał, że w powszechnej praktyce orzeczniczej za sprawy o
zasiłek chorobowy i o świadczenie rehabilitacyjne uznaje się ,,sprawy o prawo do tych
świadczeń, ich zakres czasowy i wysokość zarówno w sytuacji gdy dochodzi ich ubez-
pieczony, jak i gdy ich zwrotu żąda organ rentowy - jako świadczeń nienależnie pobra-
nych". W sprawach z wszystkich wymienionych kategorii występuje bowiem tożsamość
stron postępowania, co do zasady świadczenia (o zasiłek chorobowy, o zwrot tego
zasiłku, o świadczenie rehabilitacyjne i o zwrot tego świadczenia) oraz aktu prawnego
znajdującego zastosowanie jako podstawa orzekania.
Powyższe stanowisko i praktyka, a co za tym idzie interpretacja art. 4778 § 2
k.p.c. budzą jednak wątpliwości w świetle poglądu Sądu Najwyższego wyrażonego w
uzasadnieniu wyroku z dnia 7 marca 2006 r., iż ,,w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych sąd rejonowy jest właściwy rzeczowo tylko w sprawach wymienionych w
art. 4778 § 2 k.p.c." (I UK 142/05, OSNP 2007 nr 3-4, poz. 54). Sąd Najwyższy przy-
jął bowiem, że przepis ten nie dopuszcza jakiejkolwiek wykładni rozszerzającej ani
nawet celowościowej, zaś zakres tej właściwości nie może być szerszy niż wyraźnie
oznaczony. Sąd Najwyższy zwrócił przy tym uwagę, iż wyliczenie spraw zawartych w
tym przepisie z reguły łączy się z określonym świadczeniem lub roszczeniem przewi-
dzianym w prawie materialnym. Ponadto na kanwie spraw dotyczących umorzenia
należności likwidowanego funduszu alimentacyjnego Sąd Najwyższy podjął uchwałę
z dnia 12 lipca 2005 r., II UZP 6/05 (OSNP 2006 nr 1-2, poz. 20), że ,,sprawy dotyczą-
ce umorzenia należności likwidowanego Funduszu Alimentacyjnego od osób zobo-
wiązanych do alimentów oraz od osób, które bezpodstawnie pobrały świadczenia z
Funduszu są sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych w rozumieniu art. 476 §
2 k.p.c., do rozpoznania których właściwy jest sąd okręgowy (art. 4778 § 1 k.p.c)". W
uchwale tej Sąd Najwyższy dokonał rozróżnienia sprawy o świadczenie z funduszu
alimentacyjnego od spraw dotyczących świadczeń z funduszu alimentacyjnego, argu-
mentując, że ,,spraw o świadczenia z tytułu funduszu alimentacyjnego nie można
identyfikować (rodzajowo) ze sprawami dotyczącymi świadczeń z funduszu alimenta-
cyjnego. Skoro tylko sprawy z odwołania od decyzji w przedmiocie świadczeń z fun-
duszu alimentacyjnego (sprawy o świadczenia z tytułu funduszu alimentacyjnego)
podlegały właściwości rzeczowej sądów rejonowych, to pozostałe dwie kategorie
spraw, tj. o zwrot bezpodstawnie pobranych świadczeń oraz o umorzenie należności
funduszu od osób zobowiązanych do alimentów i od osób, które bezpodstawnie po-
brały świadczenia, należały do właściwości rzeczowej sądów okręgowych".
Wszystko to w ocenie Sądu Okręgowego sprawia, że zachodzą możliwości do
dokonania analogicznego rozróżnienia w odniesieniu do spraw o zasiłek chorobowy
oraz o świadczenie rehabilitacyjne od spraw dotyczących tych świadczeń. W świetle
ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spo-
łecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz.
267 ze zm.), od spraw o zasiłek chorobowy - tj. o prawo do świadczenia dochodzone w
oparciu o art. 4 i nast. (analogicznie o świadczenie rehabilitacyjne - art. 18 i nast.), o wyso-
kość świadczenia ustalaną w oparciu o art. 36 i nast. oraz o wypłatę ustalonego świad-
czenia dochodzoną np. w przypadku wstrzymania wypłaty, należy odróżnić sprawy do-
tyczące zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. O ile bowiem w przypadku spraw z
pierwszej kategorii sąd bada zaistnienie przesłanek pozytywnych wymienionych w wy-
żej powołanych przepisach - warunkujących powstanie prawa i wysokość świadcze-
nia, o tyle w sprawach z drugiej kategorii bada przesłanki inne - warunkujące uznanie
świadczenia za pobrane nienależnie z winy ubezpieczonego lub wskutek okoliczności
wymienionych w art. 15 -17 i art. 59 ust. 6 i 7 tej ustawy (art. 66 ustawy) oraz nadpła-
cone. Przy dokonaniu zaś takiego rozróżnienia należałoby konsekwentnie przyjąć, że
do rozpoznania spraw o zwrot nienależnie pobranego i nadpłaconego świadczenia re-
habilitacyjnego oraz zasiłku chorobowego właściwy jest wyłącznie sąd okręgowy. Jeżeli
bowiem sprawy te nie mieszczą się w pojęciu ,,spraw o świadczenie rehabilitacyjne i o
zasiłek chorobowy", to nie została w art. 4778 k.p.c. zastrzeżona do ich rozpoznania wła-
ściwość Sądu Rejonowego.
Zdaniem Sądu Okręgowego, rozpoznawana sprawa na etapie postępowania ape-
lacyjnego dotyczy świadczeń tej drugiej kategorii, tj. żądania przez organ rentowy
zwrotu przez ubezpieczoną nienależnie pobranego zasiłku chorobowego i świadczenia
rehabilitacyjnego oraz nadpłaconego świadczenia rehabilitacyjnego. Od rozstrzygnięcia
postawionego zagadnienia prawnego zależy uznanie ważności lub nieważności postę-
powania pierwszoinstancyjnego przeprowadzonego przez Sąd Rejonowy. Stosownie
bowiem do przepisu art. 379 pkt 6 k.p.c., orzeczenie wydane przez sąd rejonowy w
sprawie, w której właściwy rzeczowo jest sąd okręgowy bez względu na wartość
przedmiotu sporu, powoduje nieważność postępowania, którą w granicach apelacji
sąd odwoławczy bierze z urzędu pod uwagę (art. 378 § 1 k.p.c.).
Wobec przedstawionych wyżej wątpliwości, a także wobec niejednolitej prak-
tyki rozpoznawania przez sądy rejonowe i sądy okręgowe spraw z przedstawionej
kategorii orzeczniczej (w pierwszej i drugiej instancji) Sąd Okręgowy uznał, że oma-
wiana kwestia jest zagadnieniem prawnym w rozumieniu art. 390 k.p.c., którym po-
winien zająć się Sąd Najwyższy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skład orzekający nie podzielił wątpliwości Sądu drugiej instancji, które mo-
głyby przemawiać za rozdzieleniem właściwości rzeczowej pomiędzy sądy rejonowe i
sądy okręgowe orzekające w tej samej kategorii spraw mieszczących się w pojęciu
spraw o zasiłek chorobowy (art. 4778 § 1 pkt 1 k.p.c.) lub spraw o świadczenie reha-
bilitacyjne (art. 4778 § 1 pkt 2 k.p.c.), uznając, że te kategorie obejmują także sprawy
o zwrot tych nienależnie pobranych świadczeń. Tak określone kategorie pojęciowe
spraw o zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne uzasadniają zawsze wła-
ściwość rzeczową sądu rejonowego, który orzeka w pierwszej instancji pomiędzy
tymi samymi podmiotami, co do tego samego przedmiotu sporów (zasiłku chorobo-
wego, świadczenia rehabilitacyjnego oraz obowiązku zwrotu tych nienależnie pobra-
nych świadczeń), bo na tych samych podstawach prawnych regulujących przesłanki
nabycia prawa do tych świadczeń (albo ich niespełniania) oraz obowiązek zwrotu
nienależnie pobranych świadczeń. Oznacza to, że przede wszystkim tożsamość
stron oraz przedmiotu orzekania, wynikającego z odwołania od decyzji organu ren-
towego, wydanej na tych samych podstawach prawnych (przepisach ustawy zasiłko-
wej) - dotyczących przysługiwania lub braku prawa do tych świadczeń oraz obowiąz-
ku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, przemawia za uznaniem właściwości
rzeczowej sądu rejonowego, a przeciwko dualizmowi właściwości rzeczowej (sąd
rejonowy albo sąd okręgowy).
Jeżeli jednak wykładnia gramatyczna tych unormowań mogła w praktyce
orzeczniczej budzić niekiedy wątpliwości ujawnione w przedstawionym zagadnieniu
prawnym w przedmiocie rozdzielenia kognicji tych sądów (rejonowego bądź okręgo-
wego), to ostatecznie usuwa je wykładnia funkcjonalna i celowościowa, które są rów-
noprawnymi sposobami interpretacji art. 4778 § 2 k.p.c. Przepis ten przekazuje do
właściwości rzeczowej sądu rejonowego tylko określone w nim kategorie spraw z za-
kresu ubezpieczeń społecznych, pozostawiając inne sprawy w ,,generalnej" właści-
wości sądów okręgowych (4778 § 1 k.p.c.). Skoro jednak przedmiotem rozpoznawa-
nej sprawy była przecież tylko jedna decyzja organu rentowego, odmawiająca ubez-
pieczonej prawa do zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego oraz obcią-
żająca ją obowiązkiem zwrotu nienależnie pobranych lub nadpłaconych świadczeń,
to rozdzielanie właściwości rzeczowej pomiędzy sąd rejonowy i sąd okręgowy w
kwestii odwołania od jednej decyzji wyznaczającej przedmiot sporu na dwa odwoła-
nia, przysługujące do różnych sądów (rejonowego bądź okręgowego) w sprawach
pomiędzy tymi samymi stronami i rozstrzyganych na podstawie tego samego aktu
prawnego (przepisów ustawy zasiłkowej), byłoby oczywiście nieracjonalne i nie-
zgodne z celem art. 4778 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c., przekazującym te sprawy do właściwo-
ści rzeczowej sądu rejonowego jako sądu pierwszej instancji. W konsekwencji Sąd
Najwyższy uznał, że sprawy o zwrot nienależnie pobranego zasiłku chorobowego lub
świadczenia rehabilitacyjnego wynikające z art. 66 ust. 2 ustawy z dnia 25 czerwca
1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.) należą do
właściwości rzeczowej sądów rejonowych (art. 4778 § 1 k.p.c.), mając na uwadze
także to, że taki sposób rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego wy-
klucza zasadność potencjalnego podnoszenia zarzutu nieważności postępowania z
art. 379 pkt 6 k.p.c., gdyby w praktyce orzeczniczej w sprawach o zwrot nienależnie
pobranego zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego to sądy okręgowe
niekiedy wydawały orzeczenia w pierwszej instancji.
========================================