Uchwała z dnia 8 marca 1995 r.
II UZP 6/95

Przewodniczący SSN: Teresa Romer (sprawozdawca), Sędziowie SN: Józef
Iwulski, Walerian Sanetra,

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Stefana Trautsolta, w sprawie z
wniosku Ryszarda G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z.G. o
rentę inwalidzką, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 8 marca 1995 r.
zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Poznaniu postanowieniem z dnia 18 stycznia 1995 r. [...] do
rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

Czy osoba, która stała się inwalidą III grupy inwalidów z ogólnego stanu zdrowia
po upływie 18 miesięcy od ustania zatrudnienia, ale inwalidztwo jej powstało w czasie
ubezpieczenia społecznego na podstawie ustawy z dnia 18.XII.1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (Dz. U. Nr 46,
poz. 250 z 1989 r. z późn. zm.) nabywa prawo do renty inwalidzkiej na podstawie
ustawy z dnia 14.XII.1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.
U. Nr 40, poz. 267 z późn. zm.) w związku z art. 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17.X.1991 r. o
rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 z późn. zm.) ?

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Osoba, która stała się inwalidą trzeciej grupy z ogólnego stanu zdrowia po
upływie osiemnastu miesięcy od ustania zatrudnienia, a inwalidztwo jej powstało
w okresie podlegania ubezpieczeniu społecznemu na podstawie ustawy z dnia 18
grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność
gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze
zm.) podczas zwolnienia z opłacania składek z tytułu pobierania zasiłku
chorobowego, nie nabywa prawa do renty inwalidzkiej z mocy ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr
40, poz. 267 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e

Przytoczone w sentencji zagadnienie prawne powstało na tle następującego
stanu faktycznego. Wnioskodawca Ryszard G., urodzony w 1942 r., złożył 12 paździer-
nika 1993 r. wniosek o przyznanie renty inwalidzkiej.
Obwodowa Komisja Lekarska do spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia orzeczeniem z
dnia 2 listopada 1993 r. zaliczyła go do II grupy inwalidów z powodu inwalidztwa
powstałego z innych przyczyn niż wypadek przy pracy lub choroba zawodowa.
Równocześnie przy określeniu daty powstania inwalidztwa w orzeczeniu tym podano,
że istnieje ono "obecnie". Orzeczenie to zakwestionował wojewódzki inspektor orzecz-
nictwa lekarskiego. W toku badań przed wojewódzką komisją lekarską do spraw
inwalidztwa i zatrudnienia wnioskodawca został poddany badaniu specjalistycznemu
przez lekarza laryngologa, który uznał go za częściowo niezdolnego do pracy z powodu
zaburzeń słuchu i przyjął, iż inwalidztwo w III grupie inwalidów datuje się od 1993 r.
WKIZ w dniu 30 grudnia 1993 roku odmiennie niż komisja obwodowa orzekła, że
Ryszard G. jest inwalidą III grupy a inwalidztwo powstało "obecnie".
Decyzją z 11stycznia 1994 r. ZUS Oddział w Z.G. odmówił wnioskodawcy prawa
do renty inwalidzkiej powołując się na przepisy ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze zm.). W uzasadnieniu decyzji
podano, że zgodnie z art. 9 ust. 4 tej ustawy renta inwalidzka przysługuje osobie
ubezpieczonej, która została zaliczona do II lub I grupy inwalidów a inwalidztwo w jednej
z tych grup powstało w czasie ubezpieczenia lub w ciągu 18-tu miesięcy od jego
ustania.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Zielonej Górze, do
którego Ryszard G. odwołał się od decyzji organu rentowego, dopuścił dowód z opinii
biegłych lekarzy, neurologa i internisty. Biegli po przeprowadzeniu badania zaliczyli
wnioskodawcę do III grupy inwalidów przyjmując, że inwalidztwo w tej grupie istnieje od
daty złożenia wniosku o przyznanie renty.
Wyrokiem z 24 maja 1994 r. Sąd zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wniosko-
dawcy prawo do renty inwalidzkiej według III grupy inwalidów od daty wyczerpania
zasiłku chorobowego tj. od 12 września 1993 r. Sąd oddalił odwołanie w przedmiocie
przyznania prawa do renty inwalidzkiej rzemieślniczej. W uzasadnieniu wyroku Sąd
podał, że odwołanie wnioskodawcy okazało się częściowo zasadne. Nie spełnia on
warunków wymaganych przez art. 9 ust. 4 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpie-
czeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin,
zwanej dalej ustawą o ubezpieczeniu społecznym, gdyż nie został zaliczony do I lub II
grupy inwalidów. Sąd podzielił opinię biegłych, że wnioskodawca jest inwalidą III grupy
a inwalidztwo to powstało w okresie, gdy wnioskodawca był objęty ubezpieczeniem
społecznym z mocy omawianej ustawy. Zdaniem Sądu wnioskodawca stał się inwalidą
w okresie zatrudnienia w rozumieniu art. 32 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.)
zwanej dalej ustawą o z.e.p. Sąd powołał się na treść art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i
rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.), zwanej dalej
ustawą rewaloryzacyjną, który to przepis reguluje w odmienny sposób niż ustawa o
z.e.p. warunek powstania inwalidztwa w okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia.
Zgodnie z treścią tego przepisu warunek powstania inwalidztwa w czasie zatrud-
nienia lub w okresie z nim równorzędnym albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od
ustania tych okresów uważa się za spełniony, gdy inwalidztwo powstanie w okresie o
którym mowa w art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy rewaloryzacyjnej t.j. w okresie zwolnienia
od opłacania składek na ubezpieczenie społeczne z powodu pobierania zasiłków
chorobowych.
Zdaniem Sądu skoro inwalidztwo wnioskodawcy powstało w okresie zwolnienia z
obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne (podczas podlegania
ubezpieczeniu z tytułu działalności gospodarczej), w okresie równorzędnym z okresem
zatrudnienia, wnioskodawca nabył prawo do renty inwalidzkiej w oparciu o art. 32
ustawy o z.e.p.
Sąd Apelacyjny rozpatrując rewizję organu rentowego od tego wyroku powziął
poważne wątpliwości prawne, którym dał wyraz w przytoczonym w sentencji uchwały
pytaniu skierowanym w trybie art. 391 k.p.c. W uzasadnieniu tego pytania Sąd Apela-
cyjny stwierdził, m.in. że pogląd reprezentowany przez Sąd I instancji nie jest zgodny z
zasadami przyznawania prawa do renty inwalidzkiej stosowanymi nawet po wejściu w
życie ustawy rewaloryzacyjnej. Przy jednoznacznej treści art. 9 ust. 4 ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym, w myśl którego renta inwalidzka przysługuje ubezpieczonemu w
razie zaliczenia do I lub II grupy inwalidów, brak jest, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
podstaw do przyznania wnioskodawcy, który został zaliczony do III grupy inwalidów,
prawa do renty inwalidzkiej, gdyż prawo takie przysługuje osobom, które spełniają
warunki w tej ustawie wymienione. Zgodnie z tymi warunkami prócz stwierdzenia, że
dana osoba jest inwalidą, posiada wymagany okres składkowy i nieskładkowy,
przyznanie renty w oparciu o przepisy tej ustawy zależy także od tego aby inwalidztwo
powstało w okresie ustawą tą przewidzianym.
Sąd Apelacyjny podkreślił także, że pominięcie w art. 6 ust. 2 ustawy rewalo-
ryzacyjnej pkt 12, 13, 14 art. 2 ust. 2 tej ustawy nie jest przypadkowe i nie stanowi luki w
przepisach. Art. 6 ust. 3 wyraźnie stanowi, że ust. 1 i 2 stosuje się odpowiednio przy
ustalaniu świadczeń na podstawie przepisów, o których mowa w art. 1 pkt 2-8. Zdaniem
Sądu Apelacyjnego oznacza to, że powstanie inwalidztwa po upływie 18 miesięcy od
ustania zatrudnienia w rozumieniu przepisów ustawy o z.e.p., a w przypadku
wnioskodawcy miało to miejsce 6 stycznia 1982 r., nie uprawnia do przyznania prawa
do renty inwalidzkiej. Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę na to, że gdyby podzielić
rozumowanie Sądu Wojewódzkiego to osoby takie jak wnioskodawca znalazłyby się w
sytuacji lepszej od osób objętych zaopatrzeniem emerytalnym pracowników. Sąd
Apelacyjny nie dopatrzył się podstaw, do zastosowania do osób objęty ustawą o ubez-
pieczeniu społecznym, przepisów ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników.

Sąd Najwyższy rozpatrując przedstawione zagadnienie prawne rozważył, co
następuje:

System ubezpieczeń społecznych w Polsce tworzą: system ubezpieczenia pra-
cowniczego oraz systemy pozapracownicze. Do systemu ubezpieczenia pracowniczego
prócz zaopatrzenia emerytalnego pracowników należą także: zaopatrzenie emerytalne
górników i kolejarzy. Systemów zaopatrzenia pozapracowniczego jest kilkanaście.
Największy zasięg przedmiotowy i podmiotowy posiada system zaopatrzenia
emerytalnego pracowników oraz ich rodzin regulowany ustawą o z.e.p.
Pojęcia i rozwiązania zawarte w ustawie o z.e.p. zostały bądź bezpośrednio
przejęte do systemów pozapracowniczych bądź też w systemach tych zawarte są
odesłania do ustawy o z.e.p.Dlatego też nie można mówić o ścisłym rozdzieleniu obo-
wiązujących u nas systemów ubezpieczenia. Nie oznacza to jednak, iż regulacje
jednego systemu mogą być, bez wyraźnej podstawy prawnej, w razie niespełnienia
warunków wymaganych do przyznania świadczeń przez dany system, zastępowane
warunkami innego systemu, w tym przede wszystkim systemu pracowniczego, jako
stwarzającego najdalej idące gwarancje.
Zgodnie z art. 1 pkt 1 ustawy o z.e.p. świadczenia na warunkach i wysokości
określonych w ustawie przysługują: pracownikowi - w razie uzyskania uprawnień
emerytalnych lub w razie powstania inwalidztwa - oraz członkom jego rodziny. W myśl
art. 5 pkt 1 pracownik - oznacza osobę pozostającą w stosunku pracy w myśl kodeksu
pracy. Art. 32 ustawy o z.e.p. stanowi, że renta inwalidzka przysługuje pracownikowi,
który spełnia łącznie następujące warunki: jest inwalidą, inwalidztwo powstało w czasie
zatrudnienia lub w okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia albo nie później niż w
ciągu 18-tu miesięcy od ustania tych okresów. Art. 11 ust. 1 ustawy o z.e.p. wśród
okresów równorzędnych z okresami zatrudnienia nie wymienia okresów podlegania
innemu ubezpieczeniu, w tym ubezpieczeniu osób prowadzących działalność
gospodarczą.
Stan faktyczny sprawy, która spowodowała poważne wątpliwości prawne Sądu
Apelacyjnego jest jednoznaczny co do tego, iż wnioskodawca stał się inwalidą III grupy
w czasie podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalność
gospodarczej oraz, że inwalidztwo jego w III grupie inwalidów powstało , po upływie
11-tu lat od ustania zatrudnienia w rozumieniu art. 5 pkt 2 ustawy o z.e.p.
Przepisy ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji, mają z mocy art.
1 zastosowanie do świadczeń przysługujących na podstawie m.in. ustawy o z.e.p. oraz
ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą.
Literalne brzmienie tego przepisu wskazuje na to, że ustawa rewaloryzacyjna ma
zastosowanie do emerytur i rent przysługujących na podstawie przepisów wymie-
nionych w niej ustaw a więc nie narusza zasad przyznawania tych świadczeń ustalo-
nych przez te ustawy.
Ustawa rewaloryzacyjna będąca wyrazem ściślejszego powiązania świadczeń z
opłacaniem składek na ubezpieczenie społeczne, a więc wyrazem tendencji ku stop-
niowemu odchodzeniu od elementów zabezpieczenia społecznego na rzecz ubez-
pieczenia, wprowadziła pojęcie okresów składkowych (art. 2) i okresów nieskładkowych
(art. 4), które uwzględnia się przy ustalaniu prawa i wysokości świadczeń, a także
okresów traktowanych jak okresy składkowe (art. 5). Wprowadzenie przytoczonymi
przepisami pojęcia okresów składkowych, nieskładkowych i okresów traktowanych jak
składkowe nie zmieniło innych zasad przyznawania świadczeń przewidzianych w
ustawach, do których ustawa rewaloryzacyjna ma zastosowanie.
Zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy rewaloryzacyjnej "okresami nieskładko-
wymi", które uwzględnia się przy ustalaniu prawa i wysokości świadczeń są okresy
zwolnienia z opłacania składek z tytułu pobierania zasiłków z ubezpieczenia społecz-
nego.
Art. 6 ustawy rewaloryzacyjnej w ust. 1 odnoszący się do ustalania prawa do
emerytury na podstawie ustawy o z.e.p. przewiduje, że warunek posiadania wymaga-
nego przez tę ustawę okresu zatrudnienia uważa się za spełniony jeżeli pracownik
udowodni odpowiednią (ustaloną przez ustawę o z.e.p.) liczbę lat okresów składkowych,
uzupełnionych nieskładkowymi (w rozmiarze nie większym niż przewidziany w art. 4 ust.
2, tj. nie przekraczającym 1/3 okresów składkowych) lub okresami traktowanymi jak
składkowe. Przepis ten nie zmienił zasad przyznawania emerytury z zaopatrzenia
emerytalnego pracowniczego, tylko zastąpił pojęcie okresów zatrudnienia,
równorzędnych i zaliczalnych pojęciami okresów składkowych, nieskładkowych i trak-
towanych jak składkowe.
Ten sam przepis w ust. 2 stanowi, iż ust. 1 stosuje się odpowiednio przy ustala-
niu prawa do renty inwalidzkiej i rodzinnej na podstawie przepisów ustawy o z.e.p., przy
czym warunek powstania inwalidztwa w wymaganych przez art. 32 ustawy o z.e.p.
okresach uważa się za spełniony jeżeli powstało ono w okresie, o którym mowa w art. 2
ust. 1 i 2 pkt 1, pkt 3-7, pkt 9 lit.a, pkt 10, pkt 11 i pkt 15, art. 4 ust. 1 pkt 2-5, pkt 6 lit.a i
pkt 7, albo nie później niż w ciągu 18-tu miesięcy od ustania tych okresów. Wymieniony
przez art. 6 ust. 2 przepis art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. a obejmuje okresy zwolnienia z opłacania
składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu pobierania zasiłków z ubezpieczenia
społecznego.
Przepisy art. 6 ust. 1 i 2 ustawy rewaloryzacyjnej, w tym odsyłające do art. 4 ust.
1 pkt 3 lit. a tej ustawy dotyczą ustalenia prawa do renty inwalidzkiej lub rodzinnej na
podstawie przepisów ustawy o z.e.p. i nie mogą być odnoszone do ustalenia prawa do
renty inwalidzkiej na mocy ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą. Ustawodawca w art. 6 ust. 2 ustawy rewaloryzacyjnej, przy
wyliczaniu okresów powstania inwalidztwa wyraźnie pominął pkt 13 ust. 2 art. 2, który
obejmuje pozarolniczą działalność gospodarczą. Dopiero ust. 3 art. 6 ustawy
rewaloryzacyjnej stanowi, iż przepisy ust. 1 i 2 stosuje się odpowiednio przy ustalaniu
prawa do świadczeń na podstawie przepisów, o których mowa w art. 1 pkt 2-8. W art. 1
ust. 1 pkt 5 wymieniona jest ustawa z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin.
Sąd Najwyższy podziela wywody Sądu Apelacyjnego sprowadzające się do tego,
że pominięcie przez przepisy art. 6 ust. 2 punktów 12, 13, 14 wymienionych w art. 2 ust.
2 ustawy nie jest przypadkowe i nie stanowi luki w przepisach. Ustawodawca celowo
wyłączył z określenia kiedy uważa się za spełniony warunek powstania inwalidztwa w
czasie zatrudnienia lub w okresie równorzędnym, nie później niż w ciągu 18-tu miesięcy
od tych okresów, świadczenia przysługujące na podstawie innych niż ustawa o z.e.p.
ustaw, w tym ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność
gospodarczą. Do świadczeń należnych na podstawie przepisów tych innych ustaw
odnosi się art. 6 ust. 3 ustawy rewaloryzacyjnej. Przepis ten stanowi jednak, iż przepisy
ust. 1-2, a więc przepisy odnoszące się do świadczeń z zaopatrzenia pracowniczego,
stosuje się odpowiednio do świadczeń przysługujących na podstawie ustaw
wymienionych w art. 1 pkt 2-8, w tym do świadczeń przewidzianych w ustawie o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą. Nie można
przyjąć, że ustawodawca poprzez "odpowiednie" stosowanie art. 6 ust. 1 i 2 zmienił
warunek wymagany do uzyskania renty inwalidzkiej przewidzianej w ustawie o z.e.p. w
zakresie dotyczącym daty powstania inwalidztwa w relacji do okresów o jakich mowa w
art. 32 pkt 3 ustawy o z.e.p."Odpowiedniość" stosowania przepisów ust. 1 i 2 art. 6
oznacza, że przy ustalaniu prawa do renty inwalidzkiej w oparciu o przepisy ustawy o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą (w tym art. 9
ust. 4 tej ustawy) okres zwolnienia z opłacania składek na ubezpieczenie społeczne z
tytułu pobierania zasiłku z ubezpieczenia społecznego (art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy
rewaloryzacyjnej), podlega uwzględnieniu zarówno co do prawa jak i co do wysokości
świadczenia. Również inwalidztwo powstałe w tym okresie będzie traktowane jak
powstałe w okresie podlegania ubezpieczeniu społecznemu. Poprzez użycie słowa
"odpowiednio" w art. 6 ust. 3 nie uległy natomiast zmianie inne warunki, od których
zależy prawo do renty inwalidzkiej, w tym aby inwalidztwo osób podlegających
ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, zgodnie z
art. 9 ust. 4 tej ustawy było inwalidztwem II lub I grupy.
Podobnie art. 6 ust. 2 odnosząc przepisy o zaopatrzeniu emerytalnym pracow-
ników dotyczące prawa do renty inwalidzkiej w zakresie warunku powstania inwalidztwa
do przepisów ustawy rewaloryzacyjnej, nie zmienił zasady, iż ustawa ta odnosi się tylko
do pracowników i ich rodzin w rozumieniu przepisów tej ustawy i nie obejmuje osób
objętych innymi systemami ubezpieczenia społecznego wymienionymi w ust. 3 art. 6.
Kierując się powyższymi względami Sąd Najwyższy podjął przytoczoną w
sentencji uchwałę.

========================================