Uchwała z dnia 13 czerwca 2007 r.
II UZP 2/07

Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Zbigniew Korzeniowski
(sprawozdawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 czerwca 2007 r.
sprawy z wniosku Anny T. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w W. o jednorazowe odszkodowanie, na skutek zagadnienia prawnego przeka-
zanego przez Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie
postanowieniem z dnia 28 lutego 2007 r. [...]

,,1. Czy po dacie wejścia w życie art. 4011 k.p.c. (po 17 października 1997 r.)
zmiana stanu prawnego wynikająca z orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, może
stanowić przesłankę merytorycznego rozpoznania odwołania od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z powodu zmiany okoliczności których istnienie było przy-
czyną oddalenia pierwotnego odwołania, czy też ze względu na obowiązywanie art.
4011 k.p.c. w czasie wnoszenia ponownego odwołania od decyzji Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych odwołanie takie należy odrzucić z powodu powagi rzeczy osądzo-
nej (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.)?
2. Czy w sytuacji, gdy należało odrzucić odwołanie z powodu powagi rzeczy
osądzonej, sąd drugiej instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy w wyniku wnie-
sienia apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji orzekającego co do istoty sprawy,
jest związany poglądem prawnym dotyczącym istoty sporu wyrażonym przez sąd
drugiej instancji podczas pierwotnego rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu
pierwszej instancji dotyczącego odrzucenia odwołania złożonego od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych ?"

p o d j ą ł uchwałę:

Prawomocny wyrok oddalający odwołanie ubezpieczonej od decyzji Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych odmawiającej jednorazowego odszkodowania
ze względu na to, że zdarzenie było wypadkiem przy pracy (zrównanym z wy-
padkiem przy pracy) w uspołecznionym zakładzie pracy nie ma powagi rzeczy
osądzonej (art. 199 § 1 pkt 2 w związku z art. 366 k.p.c.) w sprawie o jednora-
zowe odszkodowanie z tego samego zdarzenia, wniesionej po zmianie stanu
prawnego wynikającej z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 kwietnia
2002 r. (P. 5/01);
odmawia udzielenia odpowiedzi w pozostałym zakresie.

U z a s a d n i e n i e

Zagadnienie prawne powstało w następującym stanie sprawy. Mąż Anny T.
był pracownikiem Starostwa Powiatowego w L. W dniu 4 sierpnia 2000 r. wracając ze
spotkania w sprawie organizacji dożynek zjechał z drogi i uległ śmiertelnemu wypad-
kowi. Sprawa o jednorazowe odszkodowanie została skierowana przez pracodawcę
do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który decyzją (pierwszą) z dnia 25 września
2000 r. odmówił świadczenia, uznając, że wypadek nie był wypadkiem w drodze z
pracy do domu lecz wypadkiem zrównanym z wypadkiem przy pracy. Zgodnie z
ustawą z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm., dalej
powoływanej jako ustawa wypadkowa), dłużnikiem jednorazowego odszkodowania z
wypadku przy pracy (zrównanego z wypadkiem przy pracy) w uspołecznionym zakła-
dzie pracy był pracodawca. Po drugim wniosku o jednorazowe odszkodowanie i
twierdzeniu, że był to wypadek w drodze z pracy do domu, ZUS decyzją (drugą) z
dnia 8 listopada 2000 r. ponownie odmówił świadczenia z tą samą argumentacją jak
poprzednio. Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z dnia 12 czerwca 2001 r. [...]
oddalił odwołanie ubezpieczonej od tej decyzji. Powódka w dniu 10 sierpnia 2001 r.
wystąpiła zatem z pozwem o jednorazowe odszkodowanie przeciwko pracodawcy.
Jednakże Sąd Okręgowy w Warszawie stwierdził swą niewłaściwość i postanowie-
niem z dnia 4 grudnia 2002 r. przekazał sprawę do Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych. W uzasadnieniu powołał się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24
kwietnia 2002 r., P 5/01, uznający art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy wypadkowej z dnia 12
czerwca 1975 r. za niezgodny z art. 2 i 32 Konstytucji. Sąd Apelacyjny w Warszawie
postanowieniem z dnia 16 stycznia 2003 r. oddalił zażalenie na to postanowienie.
Powódka jednak wcześniej, bo 19 grudnia 2002 r. ponownie wystąpiła do Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) z wnioskiem o jednorazowe odszkodowanie. Po-
zwany obecnie skarżoną decyzją (trzecią) z dnia 13 stycznia 2003 r. odmówił żąda-
niu, zarzucając uprzednie osądzenie sprawy. Z tej przyczyny Sąd Rejonowy posta-
nowieniem z dnia 20 stycznia 2004 r. odrzucił odwołanie ubezpieczonej od tej decy-
zji. Wskutek jej zażalenia Sąd Okręgowy uchylił to postanowienie wskazując, że nie-
wykonalne byłoby postanowienie Sądu Apelacyjnego z dnia 16 stycznia 2003 r.
Nadto, że w przeciwnej sytuacji ubezpieczona nie uzyskałaby prawa do jednorazo-
wego odszkodowania z tytułu wypadku, który nie jest kwestionowany, mimo zmiany
uregulowań prawnych. Sąd Rejonowy dla Warszawy Śródmieścia wyrokiem z dnia 3
marca 2006 r. żądanie jednorazowego odszkodowania uznał za uzasadnione i przy-
znał je od pozwanego. W uzasadnieniu stwierdził, że nie zachodzi negatywna prze-
słanka procesowa z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., ponieważ zmianie uległy okoliczności,
które stanowiły podstawę pierwotnego rozstrzygnięcia w związku z wyrokiem Trybu-
nału Konstytucyjnego. Ponadto uznał, że zachodziło również związanie postanowie-
niami Sądu Okręgowego z dnia 4 grudnia 2002 r. i Sądu Apelacyjnego z dnia 16
stycznia 2003 r., stwierdzającymi, że właściwym do rozpoznania wniosku był pozwa-
ny a nie pracodawca.
Po apelacji pozwanego Sąd Okręgowy stwierdził, że zachodzą poważne wąt-
pliwości prawne, uzasadniające przedstawienie dwóch zagadnień prawnych o treści
podanej na wstępie. W ich uzasadnieniu wyszedł od stwierdzenia, że orzeczenie
oparto na ustawie wypadkowej z 12 czerwca 1975 r., nieobowiązującej już w chwili
wyrokowania i w dacie decyzji. Zasadniczą wątpliwość pierwsze zagadnienie łączy z
kwestią, czy po orzeczeniu Trybunału możliwe jest dochodzenie jednorazowego od-
szkodowania wypadkowego, w sytuacji gdy przed tym orzeczeniem zakończyło się
postępowanie pomiędzy tymi samymi stronami i o to samo roszczenie (wyrok Sądu
Okręgowego w Warszawie z dnia 12 czerwca 2001 r.). Odpowiedź negatywna ozna-
cza odrzucenie odwołania (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.). Jednakże tożsamość orzeczeń
występuje przy tej samej podstawie faktycznej i prawnej, zatem nie zachodzi, gdy
uległy zmianie okoliczności, których istnienie było przyczyną oddalenia pierwszego
powództwa, a więc jeżeli roszczenie stało się ,,w świetle nowego stanu faktycznego
uzasadnione". Tak też ujmowana jest powaga rzeczy osądzonej na gruncie spraw z
ubezpieczenia społecznego. Rozstrzygnięcia sądowe ustalają treść stosunku praw-
nego w chwili wyrokowania. Nowe zdarzenia zachodzące po uprawomocnieniu się
orzeczenia mogą spowodować przekształcenie treści praw i obowiązków stron sto-
sunku ubezpieczenia społecznego, gdyż nie jest wykluczone spełnienie się lub upa-
dek przesłanek materialnoprawnych prawa do świadczenia. Zasadą rządzącą tymi
stosunkami jest właśnie możliwość wzruszenia ustaleń stanowiących podstawę pra-
womocności orzeczeń. Tak więc (przykładowo) spełnienie warunków uzyskania sta-
tusu inwalidy wojennego nie jest limitowane żadnymi terminami i organ rentowy wy-
daje decyzję (pozytywną) także, gdy brak prawa do renty został wcześniej ustalony
orzeczeniem organu odwoławczego (wyrok z 8 lipca 2005 r., I UK 11/05). Wtedy ko-
lejne postępowanie sądowe będzie uzasadnione, mimo że toczy się o to samo rosz-
czenie i pomiędzy tymi samymi stronami. Niemniej w innych sprawach z ubezpiecze-
nia społecznego takie związanie wystąpi i według art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. odwołanie
podlega odrzuceniu (postanowienie z 15 marca 2000 r., II UKN 15/00; z 19 czerwca
1998 r., II UKN 105/98, OSNAPiUS 1999 nr 16, poz. 529; z 25 września 1998 r., II
UKN 373/98, OSNAPiUS 1999 nr 21, poz. 702. W orzecznictwie ,,podnosi się, że
oprócz powyższych typowych przykładów w zakres zmiany okoliczności wchodzi
między innymi zmiana stanu prawnego, który był podstawą oddalenia wcześniej-
szych żądań". Klauzula ,,zmiany okoliczności sprawy" jest pojęciem na tyle pojem-
nym, że w zakres jej desygnatów wchodzą nie tylko okoliczności faktyczne ale także
prawne. Te ostatnie mogą ulec zmianom tak wskutek decyzji ustawodawcy, jak i
sądu konstytucyjnego czy nawet sądu powszechnego. Gdy określony przepis prawa
nie stanowi już ,,przeszkody w rozpoznaniu sprawy cywilnej", to nie zachodzi nega-
tywna przesłanka procesowa z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. W takiej sytuacji nie może być
przeszkodą ponowne rozpoznanie sprawy ze względu na uprzednie jej rozstrzygnię-
cie na podstawie przepisu prawa, który następnie został uznany za niezgodny z
przepisami Konstytucji. Taka celowościowa wykładnia art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., zasto-
sowana przez Sąd Rejonowy, może jednak prowadzić do obchodzenia przepisu art.
4011 k.p.c. Szczególnie, że obowiązujący przepis art. 407 § 2 k.p.c. określa dość
krótkie terminy do złożenia skargi o wznowienie postępowania. Wskazywałoby to na
konieczność zastosowania kolizyjnej reguły szczególności normy prawnej z art. 4011
wobec art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. W niniejszej sprawie należałoby przyjąć, że wpraw-
dzie doszło do ,,zmiany okoliczności", to jednak przepis szczególny wyłącza tę prze-
słankę, bo ta powoduje nie tylko zmianę materialnoprawnej podstawy żądania ale też
zmianę trybu (procedury) dochodzenia tych roszczeń. Wówczas pozew winien zostać
odrzucony zarówno ze względu na powagę rzeczy osądzonej, jak i niemożność jej
dochodzenia w trybie skargi o wznowienie postępowania (ze względu na upływ ter-
minu z art. 407 § 2 k.p.c.). Niemniej przy tym założeniu pozwany nie rozstrzygnął
jeszcze wniosku o jednorazowe odszkodowanie przekazanego mu postanowieniami
Sądów z 4 grudnia 2002 r. i z 16 stycznia 2003 r. Drugie zagadnienie łączone jest z
kwestią wiążącego charakteru poglądu prawnego wyrażonego przez sąd drugiej in-
stancji o braku uprzedniego osądzenia sprawy w postanowieniu rozpoznającym za-
żalenie na postanowienie odrzucające pozew. Wątpliwe może być uprawnienie sądu
drugiej instancji do wyrażania poglądu prawnego w zakresie merytorycznego rozpo-
znania sprawy w takim postanowieniu. W orzecznictwie przyjmuje się, że sąd drugiej
instancji nie jest związany oceną prawną wyrażaną przez ten sąd przy okazji rozpo-
znawania zażalenia na incydentalne postanowienia. Sąd Rejonowy uznał, że jest
związany stanowiskiem Sądu Okręgowego w zakresie stwierdzającym, że ,,właści-
wym do rozpoznania wniosku o odszkodowanie był i jest organ rentowy a nie zakład
pracy". Ponadto Sąd drugiej instancji wyraził pogląd, że odrzucenie odwołania do-
prowadziłoby do tego, że strona nie uzyskałaby prawa do odszkodowania z tytułu
śmiertelnego wypadku - niekwestionowanego w toku postępowania. Zapewne to
stanowisko nie pozostało bez wpływu na ocenę sprawy przez Sąd Rejonowy przy
ponownym jej rozpoznaniu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedstawione zagadnienie prawne, z właściwym jego odkodowaniem, w
pierwszej kolejności wymaga odwołania się do podstawowych zasad systemu prawa,
uwzględniających jego modyfikacje wynikające z orzeczenia o niekonstytucyjności
przepisu ustawy. Do zdarzeń prawnych stosuje się prawo materialne z chwili ich zaj-
ścia lub trwania (art. 3 k.c.). Prawo to może ulegać zmianie dla tych samych zdarzeń,
jak i same zdarzenia mogą być zmienne przy niezmiennym prawie materialnym. Ta-
kie czasowe związanie określonym prawem odnosi się do podmiotów prawa i kształ-
tuje treść ich stosunków prawnych (praw i obowiązków). W sprawie sądowej treść
stosunku prawnego (stanu prawnego) decyduje o rozstrzygnięciu. Sąd wydaje wyrok,
biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy i niewątpli-
wie chodzi tu również o prawo materialne obowiązujące w tym momencie (art. 316
k.p.c.). Zatem wyrok wynika z określonego stanu prawnego, a z drugiej strony sam
zakreśla stan sprawy osądzonej ze skutkiem z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. dla danego
stosunku prawnego.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego (TK) o niekonstytucyjności przepisu
prawa w systemie prawa pozytywnego w zasadzie wywołuje skutek na przyszłość
(art. 190 ust. 3 Konstytucji). Oznacza to, że nie zmienia poprzedniego stanu prawne-
go. Zasada ta ma jednak wyjątki. Sama Konstytucja stanowi, że orzeczenie Trybu-
nału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z
ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne
orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych
sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub
innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych
dla danego postępowania (art. 190 ust. 4). W sprawach cywilnych można więc
wznowić postępowanie z tej przyczyny w trybie skargi o wznowienie postępowania
(art. 4011 w związku z art. 407 § 2 k.p.c.). Podobne rozwiązania są w postępowaniu
administracyjnym (art. 145a k.p.a.) i karnym (art. 540 § 2 k.p.k.). Takie same racje jak
leżące u podstaw tych regulacji przemawiają za tym, aby poprzedniego stanu praw-
nego nie stosować również wtedy, gdy przed zakończeniem sprawy sądowej docho-
dzi do jego zmiany w skutek orzeczenia o niekonstytucyjności. Sąd rozpoznający
sprawę winien brać pod uwagę z urzędu zmiany w stanie prawnym powstałe na
skutek orzeczenia TK (zob. wyrok z 25 października 2002 r., IV CKN 1446/00, OSNC
2004 nr 3, poz. 41). W orzecznictwie dopuszczono również, że niekonstytucyjność
przepisów wynikająca z orzeczenia TK jest wystarczającą podstawą do ich niezasto-
sowania, także do stanów faktycznych sprzed tego orzeczenia (por. postanowienie z
7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00, OSNAPiUS 2001 nr 23, poz. 331; uchwała z 23
stycznia 2001 r., III ZP 30/00, OSNAPiUS 2001 nr 23, poz. 685; wyrok z 29 listopada
2005 r., II PK 102/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 301; wyrok z 11 stycznia 2006 r., II
PK 113/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 348; wyrok z 24 stycznia 2006 r., I PK 116/05,
OSNP 2006 nr 23-24, poz. 353). W ostatnim jednak czasie zdaje się przeważać po-
gląd wymagający uprzedniego stanowiska TK (wyrok z 16 kwietnia 2004 r., I CK
291/03, OSNC 2005 nr 4, poz. 71 i powołane w nim orzecznictwo).
Dla rozpoznania obecnego zagadnienia można poprzestać na stwierdzeniu,
że zmiana stanu prawnego wynikająca z orzeczenia o niekonstytucyjności już z tą
chwilą ma wpływ na sytuację prawną podmiotów prawa, gdyż może powodować po-
wstanie stosunku prawnego albo zmienić jego treść. Pozwala też wzruszyć uprzed-
nie rozstrzygnięcie sądowe lub uzyskać świadczenie na podstawie nowego stanu
prawnego do trwających nadal skutków stanów uprzednich.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 24 kwietnia 2002 r., P 5/01 również zmie-
nił stan prawny i to ze szczególnym skutkiem. Nie chodzi bowiem tylko o uznanie za
niekonstytucyjny przepisu art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy wypadkowej ale przede wszyst-
kim o to, że wyrok ten dokonał rozszerzenia podmiotowej odpowiedzialności Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych również za skutki wypadków przy pracy w uspołecznio-
nych zakładach pracy. Jednoznacznie TK stwierdził, że art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy
wypadkowej w części, w której ogranicza odpowiedzialność tego Zakładu tylko do
pracowników nieuspołecznionych zakładów pracy i członków ich rodzin, jest nie-
zgodny z art. 2 oraz art. 32 Konstytucji. Tryb dochodzenia świadczeń został więc
ujednolicony i w konsekwencji bez względu na charakter pracodawcy również sytua-
cja prawna poszkodowanych pracowników w tym zakresie stała się jednakowa.
Przepis art. 32 ust. 1 ustawy wypadkowej zachował moc w takiej części, w jakiej w
nim określona jest odpowiedzialność Zakładu w stosunku do wszystkich grup pra-
cowników, członków ich rodzin, bez względu na rodzaj zakładu pracy. Trybunał nie
uznał przy tym za potrzebne odroczenia wejścia w życie wyroku. Sam też zauważył,
że do czasu wejścia w życie wyroku przepis, co do którego Trybunał orzekł niekon-
stytucyjność, musi być uznawany za obowiązujący. Stwarza to zawsze stan istotnej
dysharmonii w ramach systemu prawa, a nadto może być źródłem sprzecznych roz-
strzygnięć wydawanych w podobnych sprawach, lecz w różnych okresach (uzasad-
nienie wyroku TK in fine). Skutek tego wyroku był taki, że tryb dochodzenia świad-
czeń stosowany dotychczas wyłącznie wobec pracowników zakładów nieuspołecz-
nionych miał powszechne zastosowanie do wszystkich grup pracowników. Zakład
Ubezpieczeń Społecznych stał się wyłącznie biernie legitymowany w zakresie odpo-
wiedzialności na podstawie ustawy wypadkowej (jednak z tą uwagą, że orzeczenie
TK z 24 kwietnia 2002 r. nie rozciągało się na okres przed wejściem w życie Konsty-
tucji RP z 2 kwietnia 1997 r. - zob. wyrok z 11 lipca 2002 r., II UKN 478/01, OSNP
2004 nr 3, poz. 50).
W pewnym stopniu obciążenie Zakładu szerszą odpowiedzialnością w okresie
przejściowym zostało zredukowane przez wprowadzenie w nowej ustawie wypadko-
wej (z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych - Dz.U. Nr 199, poz. 1673) przedłużenia zastępczej od-
powiedzialności Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za jednora-
zowe odszkodowania niezapłacone przez syndyka, likwidatora lub niewypłacalnego
pracodawcę (art. 56 tej ustawy; także uchwała Sądu Najwyższego z 20 maja 2004 r.,
II PZP 6/04, OSNP 2004 nr 22, poz. 379).
Pozwany ZUS już wcześniej odpowiadał za wszystkie wypadki w drodze z
pracy i do pracy oraz wypadki przy pracy w nieuspołecznionych zakładach pracy. Nie
odpowiadał tylko za wypadek przy pracy w uspołecznionym zakładzie pracy. To
orzeczenie TK zmieniło stan prawny i treść stosunków prawnych wynikających z ta-
kich zdarzeń. W miejsce uspołecznionego zakładu pracy to ZUS stał się dłużnikiem
biernie legitymowanym do świadczeń z ustawy wypadkowej. Po takiej zmianie bier-
nie legitymowanego orzecznictwo początkowo było chwiejne, jako że przyjmowano,
że powództwo o jednorazowe odszkodowanie przeciwko pracodawcy winno być od-
dalane (por. wyrok z 14 lutego 2005 r., I UK 166/04, OSNP 2005 nr 19, poz. 309),
bądź, że powództwo takie nie powinno być dalej rozstrzygane a sprawa podlegała
przekazaniu do Zakładu jako jedynie odpowiedzialnego (wyrok z 30 lipca 2003 r., II
UK 353/02, Monitor Prawa Pracy wkł. 2004 nr 2, s. 12). Nie było jednak wątpliwości
co do tego, że do zaszłych wypadków stosuje się poprzednią ustawę wypadkową z
12 czerwca 1975 r. (wyrok z 21 września 2004 r., II UK 448/03, OSNP 2005 nr 9,
poz. 129; postanowienie z 12 lipca 2005 r. II UZP 4/05, OSNP 2006 nr 9-10, poz.
164). Obecnie wynika to z wyraźnej regulacji przepisu art. 49a nowej ustawy wypad-
kowej.
Przedstawione zagadnienie prawne wymaga oceny skutków orzeczenia wyro-
ku Trybunału z 24 kwietnia 2002 r. w relacji do sprawy sądowej prawomocnie zakoń-
czonej przed jego ogłoszeniem. Z reguły po orzeczeniu o niekonstytucyjności przepi-
su ustawy zainteresowana strona w pierwszej kolejności zwraca uwagę na przewi-
dzianą w procedurze możliwość wzruszenia niekorzystnego wyroku w trybie skargi o
wznowienie postępowania opartej na takiej podstawie (art. 4011 i art. 407 § 2 k.p.c.).
Dopuszczalność wznowienia postępowania na podstawie wyroku TK z 24 kwietnia
2002 r. w sprawie przeciwko ZUS o jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku w
drodze z pracy jest jednak wysoce wątpliwa. Wznowienie jest przecież możliwe w tej
samej sprawie, w której podstawą rozstrzygnięcia był przepis niezgodny z Konstytu-
cją. Konstrukcja wznowienia z art. 4011 w związku z art. 407 § 2 k.p.c. ogranicza się
więc tylko do określonego przepisu, który poprzednio był niezgodny z Konstytucją.
Warunek ten trudno uznać za spełniony, gdy uprzednia sprawa przeciwko ZUS doty-
czyła jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku w drodze z pracy, gdyż pod-
stawą odmowy przyznania świadczenia był w pierwszej kolejności przepis art. 41 a
nie art. 32 ustawy wypadkowej. Wyrok Trybunału nic nie zmienił w tym, że ZUS od-
powiadał za skutki wypadku w drodze z pracy. Nie można zgodzić się zatem z twier-
dzeniem pytającego, że ,,w przypadku niniejszej sprawy przeszkodą w realizacji rosz-
czenia powódki był przepis niezgodny z przepisami Konstytucji". Ujmując rzecz ina-
czej należy stwierdzić, że przed orzeczeniem TK nie było stosunku prawnego pomię-
dzy ubezpieczonym a ZUS z tytułu odpowiedzialności związanej z jednorazowym od-
szkodowaniem w razie wypadku przy pracy (zrównanym z wypadkiem przy pracy).
Nie trzeba przecież przekonywać, że nie miałoby szans powodzenia wznowienie po-
stępowania w oparciu o orzeczenie TK z 24 kwietnia 2002 r., w sprawie w której
pozwany odmówił jednorazowego odszkodowania, tylko dlatego, że zdarzenie nie
było wypadkiem w drodze z pracy. Orzeczenie o niekonstytucyjności nie zmieniło
zasad tej odpowiedzialności. Bierna legitymacja pozwanego w takich sprawach w
żadnej mierze nie uległa modyfikacji. Poza tym podstawa z art. 4011 w związku z art.
407 § 2 k.p.c. daje możliwość skargi o wznowienie postępowania i powrót do sprawy
uprzednio zakończonej, a taka sytuacja w sprawie nie występuje. Ogólnie należałoby
jednak zauważyć, że nawet skarga o wznowienie postępowania w oparciu o taką
podstawę nie zawsze zapewnia pełną realizację świadczenia. Zwracać należy bo-
wiem uwagę na przedmiot spraw prawomocnie zakończonych, a ściślej na treść do-
chodzonego świadczenia (obowiązku). Chodzi o to jaki ma charakter, jednorazowy
czy powtarzalny, po wtóre, czy roszczenie to wymagalne jest tylko w określonym
terminie czy trwa nadal. W zależności od wariantu różny może być skutek wznowie-
nia postępowania. Modelowo w rozpoznaniu skargi o wznowienie postępowania
wraca się do sprawy uprzednio zakończonej, która obejmuje tylko pierwotne rosz-
czenie i stąd ma ono swe granice czasowe, co oznacza, że nie jest dopuszczalne
rozszerzenie żądania. Taki reżim odnosiłby się do świadczeń o powtarzalnym cha-
rakterze (np. wynagrodzenia, renty). Uzyskanie pełnego świadczenia w trybie wzno-
wienia postępowania w zasadzie zachodziłoby przy świadczeniu jednorazowym,
choć i tu mogą mieć znaczenie dalsze zagadnienia (np. przedawnienie), których
samo orzeczenie TK nie przesądza.
Wyrok Trybunału z 24 kwietnia 2002 r. otwiera jednak drugą drogę dochodze-
nia od pozwanego jednorazowego odszkodowania wypadkowego, wynikającą wła-
śnie ze zmiany stanu prawnego i powstania nowego stosunku prawnego pomiędzy
ubezpieczonym a pozwanym. Po tym orzeczeniu powstał nowy stan prawny pozwa-
lający na realizację świadczenia. Tak jak wskazano zmiana stanu prawnego była
szczególna, gdyż polegała na nadaniu nowej treści regulacji prawnej prowadzącej do
rozszerzenia zakresu podmiotowej odpowiedzialności pozwanego. Doszło tu więc do
modyfikacji treści stosunków prawnych. Dotychczasowa relacja do pracodawcy
(uspołecznionego zakładu pracy) z tytułu roszczenia o jednorazowe odszkodowanie
z wypadku przy pracy (zrównanego z wypadkiem przy pracy) wskutek wydania orze-
czenia TK stawała się bezprzedmiotowa. Z mocy tego orzeczenia obowiązek ten
przeszedł na pozwanego. Z tą chwilą wierzyciel tracił wierzytelność do zakładu pracy
i jednocześnie uzyskał ją w stosunku do pozwanego. Analogii dla tej sytuacji pole-
gającej na zmianie stanu prawnego i powstaniu roszczenia można tu upatrywać w
stanie prawnym związanym z uchyleniem art. 40 ustawy wypadkowej i umożliwie-
niem dochodzenia od 1 stycznia 1990 r. cywilnych świadczeń uzupełniających za
skutki wypadków przy pracy.
Zmiana stanu prawnego powoduje, że negatywna przesłanka procesowa po-
wagi rzeczy osądzonej nie wywołuje typowego dla niej skutku, gdyż inna treść sto-
sunku prawnego umożliwia dochodzenie tego samego świadczenia. Negatywny
skutek procesowy przepisu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. jest uwarunkowany bowiem rów-
nież tożsamością stanu prawnego, który ma zastosowanie. Jego zmiana wyklucza tę
przesłankę procesową. Przy tym zagadnieniu ważne jest zwrócenie uwagi, że dla
sprawy o jednorazowe odszkodowanie z wypadku przy pracy (zrównanego z wypad-
kiem przy pracy) w uspołecznionym zakładzie pracy prowadzonej obecnie przeciwko
ZUS, osądzenie sprawy, w której uprzednio takie roszczenie zostało prawomocnie
oddalone przeciwko pracodawcy, nie jest obojętne (art. 366 k.p.c.). Skoro po wyroku
TK nastąpiła tylko zmiana podmiotu biernie legitymowanego, to dla drugiej sprawy
znaczenie miałoby negatywne rozstrzygnięcie w pierwszej, zwłaszcza gdy taka była-
by kwalifikacja prawna przesłanek skutkujących odmową jednorazowego odszkodo-
wania w sprawie przeciwko pracodawcy (np. z braku cech definicji wypadku przy
pracy z art. 6 lub zaistnienie wyłączeń z art. 8 ustawy wypadowej). W rozstrzyganej
sprawie taka sytuacja jednak nie zachodzi, gdyż nie doszło do rozpoznania po-
wództwa o jednorazowe odszkodowanie przeciwko zakładowi pracy. Uprzednie osą-
dzenie sprawy wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie z 12 czerwca 2001 r. ma
też określone granice przedmiotowe i skutki prawne, które wyznaczają zakres stoso-
wania z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Przede wszystkim kognicja tego Sądu ograniczona
była wówczas tylko do sprawy z zakresu ubezpieczenia społecznego, gdyż taką była
sprawa o jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku w drodze z pracy. Podstawę
prawną rozstrzygnięcia stanowiło przede wszystkim niespełnienie przesłanek art. 41
ustawy wypadkowej. Żądanie nie dotyczyło zatem jednorazowego odszkodowania z
tytułu wypadku przy pracy (zrównanego z wypadkiem przy pracy), oraz nie taki był
przedmiot decyzji (zresztą nie mógł być), a co ważniejsze to spór o jednorazowe od-
szkodowanie należne od uspołecznionego zakładu pracy podlegałby wówczas roz-
poznaniu przez sąd pracy a nie sąd ubezpieczeń społecznych.
W sprawie nie zachodzi więc stawiany problem, rozumiany w ten sposób, że
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 24 kwietnia 2002 r. pozwala pomijać sprawę
osądzoną (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.), co prowadziłoby również do obejścia art. 4011 w
związku z art. 407 § 2 k.p.c. Przedstawione zagadnienie zdaje się zakładać istnienie
w wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z 12 czerwca 2001 r. negatywnej (z art.
199 § 1 pkt 2 k.p.c.) przesłanki procesowej dla obecnej sprawy. Ubezpieczona nie
domaga się jednak wznowienia postępowania w sprawie zakończonej tym wyrokiem.
Chodzi wszak o kolejny wniosek rozpoznawany przez pozwanego już po orzeczeniu
Trybunału Konstytucyjnego, w wyniku którego nastąpiła zmiana stanu prawnego
przenosząca odpowiedzialność odszkodowawczą na inny podmiot (pozwanego) i
stąd rozpoznaniu obecnej sprawy nie stoi na przeszkodzie uprzednia sprawa sądo-
wa.
Prawomocne osądzenie sprawy o to samo i pomiędzy tymi samymi stronami
zachodzi nie tylko przy takim samym stanie faktycznym ale również prawnym (art.
199 § 1 pkt 2 k.p.c. i art. 366 k.p.c.). Nie istnieje przeszkoda procesowa, gdy docho-
dzi do zmiany stanu prawnego wynikającej z orzeczenia o niekonstytucyjności i to w
dwojakim znaczeniu. Z jednej strony, występuje ściśle reglamentowana podstawa do
skargi o wznowienie postępowania w sprawie uprzednio prawomocnie zakończonej
(art. 4011 i 407 § 2 k.p.c.). Z drugiej, zmiana stanu prawnego może umożliwiać stro-
nie ponowne dochodzenie roszczenia, które uprzednio nie było zasadne (przykłado-
wo po wyroku TK z 1 września 2006 r., SK 14/05, OTK-A 2006 nr 8, poz. 97 dotyczą-
cym 10- letniego termin przedawnienia z art. 442 § 1 k.c.). Skarga o wznowienie po-
stępowania na podstawie art. 4011 k.p.c. i zmiana stanu prawnego wynikająca z
orzeczenia TK są to dwie różne sytuacje prawne, których nie należy mylić. Ze swej
istoty taka skarga jest rozwiązaniem szczególnym do art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Przepis
art. 4011 k.p.c. może jednak mieć zastosowanie tylko do spraw, które uległy zakoń-
czeniu. Nie spełnia takiej roli, gdy po orzeczeniu TK w dalszym ciągu istnieje nieza-
spokojone roszczenie, choćby stan faktyczny je uzasadniający (zdarzenie, wypadek,
czyn niedozwolony) zaistniał przed orzeczeniem TK, ale skutek w postaci szkody
trwa nadal. Wówczas możliwe jest dochodzenie tego roszczenia. Negatywna prze-
słanka procesowa z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. wówczas nie zachodzi, gdyż nie jest to ta
sama sprawa. Właściwe rozumienie i stosowanie tych zasad nie rodzi więc przed-
stawianej w pytaniu obawy o możliwym ,,obchodzeniu przepisu art. 4011 k.p.c.". Ich
zastosowanie zależy od konkretnej sprawy i treści prawa, w tym przede wszystkim
właściwego rozumienia skutku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niekonstytu-
cyjności przepisu. Zbytnim uproszczeniem byłoby też stawianie tezy, że zmiana
stanu prawnego wynikająca z orzeczenia o niekonstytucyjności, każdorazowo uchyla
negatywną przesłankę z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Pytający odwołał się tu do swoistego
pojęcia ,,zmiany okoliczności" (zapewne ze względu na uzasadnienie orzeczenia
pierwszej instancji), w którym według przedstawionej argumentacji ujmuje zmianę
stanu prawnego wynikającą z orzeczenia TK. W istocie orzecznictwo w sprawach z
zakresu ubezpieczeń społecznych pokazuje, że uprzednie osądzenie sprawy w wielu
wypadkach nie stanowi przeszkody procesowej (z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.) dla kolej-
nej sprawy. Jednakże z reguły wynika to ze zmiany stanu faktycznego (przykładowo
powstanie niezdolności do pracy jako warunku renty zwykłej lub szczególnej), rza-
dziej ze względu na zmianę prawa. Nie ma natomiast prawnego uzasadnienia, aby
orzeczenie TK stawiać w szeregu tego orzecznictwa i tak samo ujmować jego zna-
czenie w podanej pozaprawnej formule ,,zmiany okoliczności" (zob. postanowienie z
13 grudnia 2005 r., II UK 61/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 371 i powołane w nim
orzecznictwo co do kwestii rzeczy osądzonej w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych). Niemniej skutek prawny może być taki sam. Ze zmiany stanu prawne-
go po orzeczeniu o niekonstytucyjności może powstać stosunek prawny z obowiąz-
kiem świadczenia pomiędzy określonymi podmiotami prawa. Odnosi się to więc rów-
nież do sytuacji, gdy uprzednio sąd oddalił odwołanie od decyzji odmawiającej jedno-
razowego odszkodowania ze względu na to, że pozwany nie był legitymowany do
odpowiedzialności za skutki wypadku przy pracy (wypadku zrównanego z wypadkiem
przy pracy), a po zmianie stanu prawnego wynikającego z wyroku Trybunału Kon-
stytucyjnego rozszerzona została jego odpowiedzialność również za skutki tych zda-
rzeń. Sprawa o jednorazowe odszkodowanie przeciwko pozwanemu, w której odda-
lono odwołanie ze względu na to, że zdarzenie nie było wypadkiem w drodze z pracy
lecz wypadkiem przy pracy (zrównanym z wypadkiem przy pracy) w uspołecznionym
zakładzie pracy, nie ma więc powagi rzeczy osądzonej w sprawie o jednorazowe od-
szkodowanie z tego samego zdarzenia, wniesionej po zmianie stanu prawnego wyni-
kającego z wyroku TK z 24 kwietnia 2002 r.
W takim też tylko zakresie Sąd Najwyższy uznał za uzasadnione udzielenie
odpowiedni na przedstawione zagadnienie prawne. Przyjęta uchwała stanowi też
odpowiedź na dalszą jego część, niezależnie od tego, że nie zachodzą tu poważne
wątpliwości warunkujące dalsze pytanie prawne (art. 390 k.p.c.). Odnosi się to w ca-
łości do drugiego zagadnienia, choć tu nie jest jasne, czy wskazane w nim związanie
ma dotyczyć sposobu merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy czy tylko braku pod-
staw do odrzucenia odwołania. Odpowiedź winna być negatywna w obu sytuacjach.
Co do istoty sprawy dlatego, że w postępowaniu zażaleniowym przepisy o postępo-
waniu przed drugą instancją stosuje się odpowiednio (art. 391 § 1 k.p.c.). Oznacza
to, że związanie oceną prawną przy rozpoznawaniu kwestii procesowej, nawet jeśli
dotyczy przesłanki z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., nie ma wiążącego charakteru ze
względu na niezawisłość sądu w rozstrzygnięciu sporu. Nie takie też jest związanie
wynikające z uchylenia postanowienia o odrzuceniu pozwu. Co do samej kwestii pro-
cesowej, to przyjęcie przez Sąd rozpoznający sprawę nieważności postępowania
(art. 379 pkt 3 w związku z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.) zawsze ma większe znaczenie
niż uprzednie procesowe związanie sądu wynikające ze stwierdzenia braku podstaw
do odrzucenia odwołania (pozwu). Sąd Okręgowy rozpoznający apelację ma prze-
cież zwykły obowiązek dokonania z urzędu oceny co do ewentualnej nieważności
postępowania (art. 386 § 2 k.p.c.), niezależnie od stanowiska zajętego przy rozpo-
znaniu zażalenia na postanowienie o odrzuceniu odwołania (pozwu). Wiążący cha-
rakter ma bowiem tylko ocena prawna i wskazania wyrażone w wyroku sądu drugiej
instancji (art. 386 § 6 k.p.c.).
Z tych motywów Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi o treści wyrażonej w pod-
jętej uchwale, odmawiając z podanych przyczyn udzielania jej w dalszym zakresie.
========================================