Uchwała z dnia 4 czerwca 1996 r.
II UZP 12/96

Przewodniczący SSN: Teresa Romer (sprawozdawca), Sędziowie SN: Jerzy
Kuźniar, Jerzy Kwaśniewski,
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Piotra Wiśniewskiego, w sprawie z
powództwa Przedsiębiorstwa Remontu Urządzeń Eksploatacyjnych Przedsiębiorstwo
Państwowe w S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. o pod-
wyższenie renty inwalidzkiej, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 4 czerwca
1996 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach pos-
tanowieniem z dnia 21 lutego 1996 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 KPC.

Czy powiadomienie przez zakład pracy Oddziału ZUS o wstrzymaniu wydawania
deputatu węglowego emerytom i rencistom na podstawie Uchwały Rady Pracowniczej
powoduje odpowiedzialność pracodawcy na zasadzie określonej w art. 37 ust. 2 pkt 6
ustawy z dnia 25.11.1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) w sytuacji, gdy obowiązek ten
został przywrócony prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego, a Zakład Ubezpieczeń
Społecznych wypłacił emerytom świadczenia podwyższone przez doliczenie do
podstawy wymiaru deputatu węglowego?

p o d j ą ł następująca uchwałę:

Powiadomienie przez zakład pracy organu rentowego o wstrzymaniu
wydawania deputatu węglowego emerytom i rencistom na podstawie uchwały
rady pracowniczej, w sytuacji gdy obowiązek ten został przywrócony prawomoc-
nym wyrokiem sądu, nie powoduje odpowiedzialności pracodawcy na zasadzie
określonej w art. 37 ust. 6 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25,
poz. 137 ze zm.) wówczas, gdy organ rentowy wypłacił świadczenie z uwzględ-
nieniem w podstawie wymiaru tego deputatu.


U z a s a d n i e n i e

Przedstawione w sentencji uchwały zagadnienie prawne powstało na tle nastę-
pującego stanu faktycznego.
Rada Pracownicza Przedsiębiorstwa Remontu Urządzeń Eksploatacyjnych w S.
uchwałą z 23 listopada 1992 r. nakazała dyrekcji przedsiębiorstwa wstrzymanie z dniem
1 stycznia 1993 r. wydawania deputatu (2,5 tony węgla) w naturze lub wypłacania
ekwiwalentu za ten deputat emerytom i rencistom - byłym pracownikom przedsię-
biorstwa. W związku z tą uchwałą przedsiębiorstwo w marcu 1993 r. wysłało do ZUS
Oddział w S. pisma, w których wnioskowało imiennie doliczenie do podstawy wymiaru
emerytury lub renty ekwiwalentu za deputat wydawany do dnia 1 stycznia 1993 r. w
naturze. Do każdego pisma, zawierającego wniosek o zmianę podstawy wymiaru eme-
rytury lub renty załączono nowe, odpowiednio przeliczone zaświadczenia o zatrudnieniu
i wynagrodzeniu. Odpisy pism przesłano do wiadomości świadczeniobiorcom. Organ
rentowy podwyższył podstawę wymiaru świadczeń zgodnie z nadesłanymi wnioskami i
rozpoczął wypłacać je w podwyższonej wysokości.
Pismem z 21 lutego 1994 r. Przedsiębiorstwo Remontu Urządzeń Eksploa-
tacyjnych zawiadomiło Oddział ZUS w S., że anuluje treść pism z marca 1993 r. w
sprawie wliczenia równowartości deputatu węglowego do podstawy wymiaru emerytur i
rent. W piśmie wyjaśniono, że prawomocnymi orzeczeniami Sądu Rejonowego - Sądu
Pracy w Sosnowcu Przedsiębiorstwo zostało zobowiązane do wydawania deputatu
węglowego w naturze. Rada Pracownicza wobec orzeczeń Sądu anulowała swoją
uchwałę z 23 listopada 1992 r. i wszystkim emerytom bądź rencistom przywrócono od 1
stycznia 1993 r. uprawnienia do 2,5 tony węgla w naturze względnie do ekwiwalentu
pieniężnego.
Organ rentowy w marcu i kwietniu 1994 r. wydał decyzje żądające od tegoż
Przedsiębiorstwa zwrotu wypłaconych piętnastu świadczeniobiorcom świadczeń
podwyższonych o równowartość deputatu węglowego.
W jednym z odwołań od tych decyzji wniesionym w rozpoznawanej sprawie do Sądu
Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach, Przedsiębiors-
two wniosło o uchylenie tej decyzji i zwolnienie od obowiązku zwrotu żądanych kwot. W
uzasadnieniu podano, że podwyższając świadczenia organ rentowy nie poniósł szkody,
gdyż różnica wysokości świadczenia została wyrównana wcześniej w składkach na
ubezpieczenie społeczne, których wysokość uwzględniała również część
wynagrodzenia w naturze w postaci deputatu węglowego. Ta część wynagrodzenia była
wyłączona z podstawy wymiaru świadczeń dlatego, że świadczeniobiorcy otrzymywali
nadal deputat w naturze. Zdaniem odwołującego się Przedsiębiorstwa podstawą
prawną zobowiązania do zwrotu wypłaconych świadczeń nie może być art. 106 ustawy
z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników oraz ich rodzin (Dz.U.
Nr 40, poz. 263 ze zm.) ani art. 37 ust. 6 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o
organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.
U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.). W odpowiedzi organ rentowy wniósł o oddalenie
odwołania powołując się na przepisy wymienionej ustawy o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych w tym na jej art. 37 ust. 6.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyrokiem
z 3 sierpnia 1995 r. zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że Przedsiębiorstwo Urządzeń
Eksploatacyjnych w S. nie jest zobowiązane do zwrotu na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych kwoty 427.000 zł. nienależnie wypłaconego świadczenia. Zdaniem tegoż
Sądu decyzja organu rentowego zmieniająca podstawę renty była przedwczesna i
bezpodstawna. Ubezpieczony nie składał wniosku o zmianę podstawy wymiaru renty i
nie upoważnił do tej czynności przedsiębiorstwa. Zawiadomienie organu rentowego
przez zakład pracy o wstrzymaniu wydawania deputatu węglowego nie może być w
ocenie Sądu traktowane jako wniosek ubezpieczonego o doliczenie jego równowartości
do podstawy wymiaru renty. Zawiadomienie o wstrzymaniu wydawania deputatu
węglowego nadesłane do organu rentowego przez zakład pracy nie wyczerpuje
dyspozycji art. 37 ust. 6 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych -
stwierdził w uzasadnieniu wyroku Sąd Wojewódzki.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych rozpatrując rewizję or-
ganu rentowego od wyroku Sądu Wojewódzkiego - doszedł do wniosku, że w sprawie
występują poważne wątpliwości prawne i dał im wyraz przedstawiając w trybie art. 391
KPC przytoczone w sentencji zagadnienie prawne. Omyłkowo Sąd ten powołał art. 37
ust. 2 pkt 6 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych; w
rzeczywistości chodziło o art. 37 ust. 6 tej ustawy. W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny
zwrócił uwagę, że zasada wyrażona w art. 89 ustawy o z.e.p. dotycząca przyznawania
świadczeń na podstawie wniosku samego ubezpieczonego ma bardzo ograniczone
działanie w sytuacji, gdy zmiana w wysokości emerytur lub rent wynika ze zmian
wysokości i składników wynagrodzenia, uwzględnianych przy ustalaniu podstawy ich
wymiaru.
Sąd Apelacyjny powołał się na § 20 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad
wypłaty tych świadczeń (Dz. U. Nr 10, poz. 73) w brzmieniu ustalonym przez rozpo-
rządzenie zmieniające z dnia 25 września 1990 r. (Dz. U. Nr 68, poz. 402). Zgodnie z
przepisami tego rozporządzenia zaświadczenie zakładu pracy wystawione na specjal-
nym druku, będące korektą wykazanych wcześniej zarobków stanowi podstawę zmiany
wysokości świadczenia nie tylko przy braku wniosku ubezpieczonego ale nawet wbrew
jego woli. Sąd powołał się także na przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1
kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur
i rent (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 11, poz. 63 ze zm.).
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu Wojewódzkiego co do tego, że
brak jest podstaw do zastosowania w sprawie art. 37 ustawy o organizacji i finanso-
waniu ubezpieczeń społecznych. W ocenie Sądu Apelacyjnego, ZUS nie może żądać
zwrotu podwyższonych świadczeń od ubezpieczonego w oparciu o art. 106 ustawy o
z.e.p., gdyż nie można takiemu podwyższeniu przypisać cech nienależnego świadcze-
nia. Celem art. 37 ust. 6 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych
jest ochrona ZUS przed niewłaściwym działaniem zakładów pracy, a takie właśnie
działanie, według Sądu Apelacyjnego, miało miejsce w rozpatrywanej sprawie.

Podejmując przytoczoną w sentencji uchwałę Sąd Najwyższy rozważył, co
następuje:

Poza sporem pozostaje, że w chwili zawiadomienia organu rentowego o
wstrzymaniu wypłaty ekwiwalentu za deputat węglowy bądź wydawania tego deputatu w
naturze i równoczesnego wniosku o wliczenie równowartości tego świadczenia do
podstawy wymiary świadczenia - zakład pracy oparł się na uchwale Rady Pracowniczej,
zgodnie z którą ze względu na sytuację finansową Przedsiębiorstwa wstrzymanie
deputatów nastąpiło z dniem 1 stycznia 1993 r. Dopiero prawomocne wyroki Sądu
Rejonowego-Sądu Pracy w Sosnowcu, do którego świadczeniobiorcy wystąpili z
roszczeniami o nakazanie wydania im przez stronę pozwaną deputatu węglowego,
spowodowały, że Rada Pracownicza anulowała swoje uchwały. O zaistniałej sytuacji
Przedsiębiorstwo bezzwłocznie poinformowało Oddział ZUS w S.
Dlatego też nie można podzielić stanowiska Sądu Apelacyjnego, że działanie
pracodawcy - wysłanie w marcu i kwietniu 1993 r. do organu rentowego wniosków o
wliczenie do podstawy wymiaru świadczeń wynagrodzenia w naturze (deputatu węg-
lowego) miało cechy nieprawdy.
Trafnie natomiast zwrócił Sąd Apelacyjny uwagę na § 20 pkt. 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia
emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz. U. Nr 10, poz.49 ze zm.), w
myśl którego środkiem dowodowym stwierdzającym wysokość zarobku lub dochodu
stanowiącego podstawę wymiaru emerytury lub renty są dla pracowników zaświad-
czenia zakładu pracy wystawione według wzoru ustalonego przez ZUS.
Dla możliwości ponownego obliczenia wysokości podstawy wymiaru świad-
czenia, przez uwzględnienie w niej, według obowiązujących zasad, wartości deputatu
węglowego, niezbędne było wydanie odpowiedniego zaświadczenia przez zakład pracy.
Na uwagę zasługuje też treść art. 89 ust. 1 ustawy o z.e.p., który stanowi, że
postępowanie wszczyna się na podstawie wniosku. Przepis ten nie określa podmiotu
zgłaszającego wniosek.
Również trafnie powołał Sąd Apelacyjny § 5 (omyłkowo Sąd Apelacyjny określił §
5 jako art. 5) rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (jednolity tekst Dz.U.
z 1989 r. Nr 11 poz. 63 ze zm.), który to przepis określa zasady wliczania do podstawy
wymiaru wartości świadczeń w naturze. Przepis § 5 ust. 4 tego rozporządzenia stanowi,
że przy ustalaniu podstawy wymiaru nie uwzględnia się tej części wynagrodzenia w
naturze lub jego ekwiwalentu, do których emeryt lub rencista zachowuje nadal prawo po
uzyskaniu emerytury lub renty. Taka sytuacja miała miejsce w sprawie do dnia 1
stycznia 1993 r., kiedy mocą uchwały Rady Pracowniczej z 23 listopada 1992 r. uznano,
że emeryci i renciści od 1 stycznia 1993 r. tracą prawo do świadczeń w naturze lub do
odpowiedniego ekwiwalentu. Zgodnie z art. 96 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.), zwanej dalej ustawą o z.e.p., uspołecznione zakłady pracy są zobowiązane do
wydawania zaświadczeń niezbędnych do ustalenia prawa do świadczeń i ich wysokości.
Organ rentowy w razie ponownego ustalenia wysokości świadczenia wypłaca
podwyższone świadczenie od miesiąca, w którym powstało prawo do jego podwyż-
szenia jednak za okres nie dłuższy niż 3 miesiące kalendarzowe poprzedzające mie-
siąc, w którym zgłoszono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy (art. 101 ust. 1 pkt 1
ustawy o z.e.p.). Gdyby zakład pracy nie zgłosił w terminie wniosku o zmianę podstawy
wymiaru świadczenia a pracownik poniósłby szkodę polegającą na nie wypłaceniu na-
leżności przez organ rentowy za okres dłuższy niż 3 miesiące wstecz od zgłoszenia
wniosku - to zakład pracy byłby zobowiązany do wynagrodzenia pracownikowi zais-
tniałej szkody, według przepisów prawa cywilnego (art. 97 ust. 1 pkt 2 ustawy o z.e.p.).
Art. 80 ust. 1 ustawy o z.e.p. upoważniał zakład pracy do przekazania organowi
rentowemu nowego dowodu mającego wpływ na wysokość świadczenia i uzasad-
niającego ponowne jej ustalenie z urzędu.
Dla organu rentowego i sądów obu instancji nie ma wątpliwości, iż brak jest podstaw
prawnych do żądania zwrotu różnicy w wysokości świadczeń od osób, które świadcze-
nia te otrzymały (art. 106 ust. 2 pkt 2 ustawy o z.e.p.) i pobrały. Świadczenia te nie były
bowiem nienależne w rozumieniu tego przepisu - nie zostały przyznane i wypłacone na
podstawie nieprawdziwych zeznań lub dokumentów ani też wskutek świadomego
wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenie. Nienależnym
świadczeniem w rozumieniu tego przepisu jest świadczenie do wypłacenia którego
doszło wskutek zawinionego działania świadczeniobiorcy.
Świadczeniobiorca był poinformowany o podjęciu działania z urzędu przez zakład
pracy poprzez doręczenie mu odpisu wniosku skierowanego do ZUS. Wniosek ten w
chwili jego złożenia i jeszcze przez rok, do czasu uchylenia uchwały Rady Pracowniczej
odpowiadał rzeczywistej sytuacji - wstrzymaniu wypłaty wynagrodzenia w naturze prze
Przedsiębiorstwo.
Treść art. 106 ust. 2 pkt 2 ustawy o z.e.p. jest bardzo zbliżona do treści art. 37
ust. 2 pkt 2 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych z tym, że art.
106 ust. 2 pkt 2 stanowi o "nieprawdziwych dokumentach", a w art. 37 ust. 2 pkt 2
ustawy o organizacji i finansowaniu... pojęcie "nieprawdziwych dokumentów" zostaje
ograniczone do "fałszywych" dokumentów. Ograniczenie definicji nienależnego
świadczenia w art. 37 ust. 2 pkt 2 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych do świadczenia wypłaconego na podstawie fałszywych dokumentów
oznacza bardziej restrykcyjne podejście do pojęcia nienależnego świadczenia. Uchwała
Rady Pracowniczej, która stała się podstawą skierowania wniosku o podwyższenie
świadczenia nie była, co jest poza sporem, dokumentem fałszywym. Na uchylenie tej
uchwały po upływie przeszło jednego roku wpłynęły prawomocne orzeczenia sądów
pracy nakazujące wydanie deputatów węglowych w naturze.
Nie ma też podstaw do przyjęcia "nienależnego" charakteru podwyższonego
świadczenia przez świadome wprowadzenie w błąd Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
polegające na tym, że wniosek o zmianę wymiaru świadczeń został zgłoszony przez
zakład pracy a nie przez ubezpieczonego (§ 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. [...]
Zarzut ten nie może powodować odpowiedzialności zakładu pracy z przyczyn
następujących:
1) zawiadomienie o zaistniałej sytuacji wraz z prośbą o zmianę podstawy wymiaru
świadczenia zostało równocześnie z wysłaniem go do organu rentowego przekazane do
wiadomości świadczeniobiorcy, który pisma tego nie kwestionował.
2) Przedsiębiorstwo nie wprowadziło w błąd organu rentowego, gdyż podało, że zgłasza
wniosek i przekazuje odpowiednie zaświadczenie o zarobkach, wskutek zaistniałej
sytuacji,
3) organ rentowy wydając decyzje zamienne orientował się, że formalnie wniosek nie
został zgłoszony przez świadczeniobiorcę a mimo tego w decyzji podwyższającej
świadczenie, skierowanej w rozpoznawanej sprawie do Juliana R., użył sformułowania
iż podwyższa świadczenie za okres 3 miesięcy poprzedzających miesiąc zgłoszenia
wniosku. Tym samym potraktował wniosek zgłoszony przez Przedsiębiorstwo jako
wniosek świadczeniobiorcy, a świadczeniobiorca to zaakceptował.
Skoro organ rentowy w chwili wydawania decyzji nie dopatrzył się naruszenia § 4 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., [...], to nie może swego
roszczenia opierać na naruszeniu tego przepisu przez Przedsiębiorstwo.
Niezależnie od różnicy definicji "nienależnego świadczenia" zawartej w art. 106 ustawy
o z.e.p. i w art. 37 ust. 2 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych,
art. 37 ust. 6 stanowi, że gdy pobranie nienależnych świadczeń zostało spowodowane
przekazaniem Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych przez zakład pracy nieprawdziwych
danych mających wpływ między innymi na wysokość świadczeń - obowiązek zwrotu
tych świadczeń obciąża zakład pracy. Stosując wykładnię systemową należy przyjąć, że
pojęcie nienależnego świadczenia określone w art. 37 ust. 2 omawianej ustawy zostało
w ust. 6 tego artykułu zmodyfikowane poprzez odniesienie go do "nieprawdziwych
danych" przekazanych organowi rentowemu przez zakład pracy. Odpowiedzialność
zakładu pracy w rozumieniu tego przepisu nie może być jednak oceniona w oderwaniu
od pojęcia kwot nienależnie pobranych świadczeń (art. 37 ust. 2 pkt 2 ustawy). Gdyby
nawet przyjąć, że przepis art. 37 ust. 6 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych stanowi kolejną modyfikację pojęcia "świadczenie nienależne" to brak jest
podstaw do obciążenia pracodawcy zwrotem wypłaconych kwot. Dane o wysokości
wynagrodzenia z uwzględnieniem świadczeń w naturze przekazane organowi
rentowemu nie były nieprawdziwe w chwili ich przekazania a pobrane świadczenie nie
było "nienależnym" w rozumieniu art. 37 ust. 2 pkt 2 ani też art. 37 ust. 6 ustawy o
organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych.
Przepis art. 37 ust. 6 tej ustawy nie może więc stanowić podstawy do docho-
dzenia przez ZUS zwrotu wypłaconych w wyższej wysokości świadczeń. Dlatego też
orzeczono jak w sentencji.

========================================