POSTANOWIENIE Z DNIA 8 GRUDNIA 2003 R.
V KK 259/03


W wypadku uznania, że złożony w terminie ustawowym środek
odwoławczy pochodzi od osoby nieuprawnionej, zaskarżone orzeczenie
staje się prawomocne nie wcześniej, niż z dniem uprawomocnienia się
zarządzenia o odmowie przyjęcia tego środka lub postanowienia o
pozostawieniu go bez rozpoznania.

Przewodniczący: sędzia SN H. Gradzik (sprawozdawca).
Sędziowie SN: J. Dołhy, M. Pietruszyński.
Prokurator Prokuratury Krajowej: M. Staszak.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 8 grudnia 2003 r. sprawy
Aleksandra D. i Izabeli L., oskarżonych z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 12
k.k. z powodu kasacji, wniesionej przez Prokuratora Generalnego na nieko-
rzyść oskarżonych, od postanowienia Sądu Okręgowego w W. z dnia 4
kwietnia 2003 r., utrzymującego w mocy postanowienie Sądu Rejonowego
w W. z dnia 4 lutego 2003 r.,

u c h y l i ł zaskarżone postanowienie oraz utrzymane nim w mocy posta-
nowienie Sądu Rejonowego w W. i przekazał sprawę temu sądowi do me-
rytorycznego rozpoznania.



U Z A S A D N I E N I E

Postanowieniem z dnia 12 lutego 2001 r. Prokurator Rejonowy w W.
umorzył śledztwo przeciwko Izabeli L. i Aleksandrowi D., podejrzanym o to,
że w okresie od września 1995 r. do maja 1996 r. w W., działając wspólnie
w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, w wykonaniu z góry powziętego
zamiaru, poprzez wprowadzenie w błąd Ewy B., przewodniczącej Lokalne-
go Komitetu Stowarzyszenia Narodowego Czynu Pomocy Szkole, dopro-
wadzili ją do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w łącznej kwocie
16 600 zł na szkodę tegoż komitetu w ten sposób, że Izabela L. zawierała
z Ewą B. umowy zlecenia na prowadzenie zajęć dydaktycznych pozalek-
cyjnych w Liceum i pobierała z tego tytułu nienależne wynagrodzenie po
potwierdzeniu wykonania prac przez Aleksandra D. jako dyrektora szkoły,
gdy w rzeczywistości pracy tej nie wykonała - tj. o czyn z art. 286 § 1 k.k.
w zw. z art. 12 k.k. - wobec nie stwierdzenia przestępstwa.
Odpis postanowienia doręczono w dniu 26 lutego 2001 r. Leopoldowi
P., uznanemu za osobę reprezentującą pokrzywdzonego, a w dniu 22
marca 2001 r. Wojewódzkiemu Komitetowi Stowarzyszenia Narodowego
Czynu Pomocy Szkole jako następcy prawnemu zlikwidowanego Lokalne-
go Komitetu Pomocy Szkole.
Leopold P. zaskarżył postanowienie w terminie ustawowym. Po na-
daniu biegu zażaleniu ustalono jednak, że jeszcze w 1997 r. został on od-
wołany z funkcji prezesa zarządu Lokalnego Komitetu Pomocy Szkole. Z
tego powodu Sąd Rejonowy w W., któremu przekazano zażalenie do roz-
poznania uznał, że Leopold P. nie miał legitymacji procesowej do zaskar-
żenia orzeczenia i postanowieniem z dnia 23 lipca 2001 r. pozostawił zaża-
lenie bez rozpoznania, jako złożone przez osobę nieuprawnioną. Od tego
orzeczenia Leopold P. odwołał się do Sądu Okręgowego w W., a ten, po-
stanowieniem z dnia 12 października 2001 r. utrzymał je w mocy.
Postanowieniem z dnia 20 grudnia 2001 r. Prokurator Generalny
uchylił w trybie art. 328 § 2 k.k., jako niezasadne, prawomocne postano-
wienie Prokuratora Rejonowego w W. o umorzeniu postępowania i zlecił
kontynuowanie śledztwa.
Po uzupełnieniu śledztwa Prokurator Rejonowy po raz drugi umorzył
śledztwo w tej sprawie (postanowienie z dnia 2 kwietnia 2002 r.). I tym ra-
zem Prokurator Generalny uchylił w trybie art. 328 § 2 k.p.k. prawomocne
orzeczenie o umorzeniu - postanowieniem z dnia 25 czerwca 2002 r. W
dniu 26 września 2002 r. Prokurator Rejonowy w W. skierował akt oskar-
żenia, zarzucając Aleksandrowi D. i Izabeli L. popełnienie przestępstwa z
art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k.
Sąd Rejonowy w W., właściwy do rozpoznania sprawy w pierwszej
instancji, umorzył postępowanie karne przeciwko obojgu oskarżonym na
posiedzeniu w dniu 4 lutego 2003 r. W uzasadnieniu stwierdził, że skarga
oskarżyciela publicznego wpłynęła w sytuacji, gdy postępowanie karne co
do czynu zarzuconego oskarżonym zostało prawomocnie zakończone po-
stanowieniem z dnia 12 lutego 2001 r. o umorzeniu śledztwa. Zaznaczył,
że wyjątkowe uprawnienie Prokuratora Generalnego do uchylenia takiego
orzeczenia na niekorzyść oskarżonych nie zostało wykorzystane w sposób
prawnie dopuszczalny, gdyż decyzja procesowa w tym przedmiocie została
podjęta po upływie 6 miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia o
umorzeniu śledztwa. Sąd Rejonowy przyjął, że dla ustalenia daty prawo-
mocności tego postanowienia nie miały znaczenia czynności procesowe
podjęte na skutek złożenia zażalenia przez Leopolda P., skoro uznano go
za osobę nieuprawnioną do złożenia środka odwoławczego. Zdaniem tego
sądu postanowienie o umorzeniu śledztwa uzyskało przymiot prawomoc-
ności w dniu 30 marca 2001 r. z upływem terminu do zaskarżenia przez
podmiot, który bez wątpienia ma w sprawie status pokrzywdzonego, tj. Wo-
jewódzki Komitet Stowarzyszenia Narodowego Czynu pomocy Szkole. Do-
puszczalny termin do uchylenia prawomocnego postanowienia o umorze-
niu śledztwa, określony w art. 328 § 2 k.p.k., upłynął zatem z dniem 30
września 2001 r., a więc przed datą wydania postanowienia przez Prokura-
tora Generalnego. Uznając, że akt oskarżenia wpłynął, mimo zaistnienia
ujemnej przesłanki procesowej (res iudicata) Sąd Rejonowy wskazał na
przepis art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., jako podstawę prawną umorzenia postępo-
wania.
Po rozpoznaniu zażalenia wniesionego przez Prokuratora Rejonowe-
go Sąd Okręgowy utrzymał w mocy zaskarżone orzeczenie (postanowienie
z dnia 4 kwietnia 2003 r.), aprobując w całości motywację przedstawioną
przez Sąd Rejonowy.
Od prawomocnego postanowienia Sądu Okręgowego w W. Prokura-
tor Generalny wniósł kasację w trybie art. 521 k.p.k. Zarzucił rażące i mają-
ce wpływ na treść orzeczenia naruszenie prawa procesowego, tj. art. 17 §
1 pkt 7 k.p.k. i art. 328 § 2 k.p.k., polegające na niesłusznym uznaniu, że
decyzja Prokuratora Generalnego z dnia 20 grudnia 2001 r. wydana zosta-
ła po upływie 6-miesięcznego terminu, podczas gdy w rzeczywistości nie-
dotrzymanie tego terminu nie miało miejsca i nie zaistniała w związku z tym
ujemna przesłanka procesowa określona w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. W kon-
kluzji autor kasacji wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz
utrzymanego w mocy postanowienia Sądu Rejonowego w W. z dnia 4 lute-
go 2003 r. i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do merytorycz-
nego rozpoznania.
Uzasadniając zarzut kasacji Prokurator Generalny zaprezentował
pogląd przeciwstawny motywacji sądów obu instancji. Argumentował, że
skoro w rezultacie złożenia zażalenia przez Leopolda P. zostało urucho-
mione dalsze postępowanie w sprawie, a sądy wydały stosowne orzecze-
nia, to za datę uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu śledztwa
należy przyjąć datę postanowienia rozstrzygającego definitywnie o nieroz-
poznawaniu zażalenia, tj. dzień 12 października 2001 r. Kwestionowane
postanowienie Prokuratora Generalnego z dnia 20 grudnia 2001 r. wydano
zatem z zachowaniem terminu określonego w art. 328 § 2 k.p.k.
Obrońca oskarżonych wniósł o oddalenie kasacji. Utrzymywał, że kie-
rując się rozumowaniem przedstawionym przez skarżącego, należałoby
przyjąć, iż złożenie środka odwoławczego kiedykolwiek przez osobę nie-
uprawnioną, nawet w najbardziej odległym czasie od wydania dowolnego
orzeczenia, powodowałoby przesunięcie daty jego uprawomocnienia się.
Tak więc orzeczenia uznane już za prawomocne traciłyby ten przymiot po
złożeniu przez kogokolwiek środka odwoławczego, a po przeprowadzeniu
przez organy procesowe postępowania przewidzianego w art. 429 k.p.k.,
ponownie by go uzyskiwały. Prawomocność orzeczenia nigdy nie byłaby
pewna i dlatego właśnie upatrywanie skutków zaskarżenia orzeczenia
przez osobę nieuprawnioną, oddalających w efekcie datę uprawomocnie-
nia się orzeczenia, jest z założenia nie do przyjęcia.
Jeszcze przed merytorycznym odniesieniem się do zarzutu kasacji
Sąd Najwyższy zauważa, że argumentacja obrońcy oskarżonych, zmierza-
jąca do wykazania niezasadności tego zarzutu, jest całkowicie chybiona.
Nie jest bowiem tak, że wniesienie środka odwoławczego w jakimkolwiek
czasie po upływie ustawowego terminu do zaskarżenia, uchyla stwierdzoną
już prawomocność orzeczenia. Obrońca zdaje się nie dostrzegać, że ter-
min do złożenia środka odwoławczego jest zawity, a czynność procesowa
dokonana po jego upływie jest bezskuteczna (art. 122 § 1 i 2 k.p.k.). Wa-
runkiem utraty prawomocności orzeczenia w takiej sytuacji jest przywróce-
nie terminu do wniesienia środka odwoławczego, w trybie art. 126 k.p.k., a
więc w postępowaniu toczącym się na wniosek podmiotów, które muszą
wykazać swoje uprawnienie do dokonania spóźnionej czynności proceso-
wej. Samo złożenie środka po terminie ustawowym nie uchyla prawomoc-
ności orzeczenia, gdyż nie wywołuje przywrócenia terminu. Sięganie do
sytuacji, w której środek odwoławczy wpływa po terminie do zaskarżenia
orzeczenia jest oderwane od okoliczności sprawy, a wyprowadzone przez
obrońcę oskarżonych wnioski co do iluzoryczności i niestałości stwierdzo-
nej już prawomocności orzeczenia, są nieuprawnione.
Przechodząc do rozważań nad zarzutem kasacji, stwierdzić na wstę-
pie trzeba, że jego istota wiąże się z zagadnieniem prawomocności formal-
nej orzeczenia. Oznacza ona, jak wiadomo, tą właściwość orzeczenia, któ-
ra sprawia, że nie można go już w toku postępowania zmienić, bądź uchy-
lić, ani też zaskarżyć zwyczajnym środkiem odwoławczym. Orzeczenie
prawomocne formalnie stanowi ,,ostatnie słowo" w procesie, który w
przedmiocie tego orzeczenia nie może być kontynuowany (A. Kaftal: Pra-
womocność wyroków sądowych w prawie karnym procesowym, Warszawa
1966, s. 24).
Z tak pojmowanej prawomocności formalnej wynika, że orzeczenie
uzyskuje ten przymiot z chwilą wydania, gdy ustawa uznaje je za nieza-
skarżalne, a jeśli przysługuje od niego środek odwoławczy - z bezskutecz-
nym upływem terminu zaskarżenia. Jeśli natomiast w ustawowo określo-
nym terminie wpłynie środek odwoławczy od zaskarżalnego orzeczenia,
wówczas postępowanie w sprawie musi być kontynuowane do chwili wy-
dania prawomocnego orzeczenia w następstwie złożenia tego środka. W
pierwszej kolejności sprowadza się ono do kontroli formalnych warunków
skuteczności wniesienia środka odwoławczego z punktu widzenia kryteriów
określonych w art. 429 1 § k.p.k., a więc także - legitymacji procesowej
osoby, która złożyła ten środek. W wypadku, gdy właściwy organ proceso-
wy (prezes sądu pierwszej instancji lub prowadzący postępowanie przygo-
towawcze) uznaje, że środek odwoławczy wniosła osoba nieuprawniona i
w konsekwencji odmawia jego przyjęcia (art. 429 § 1 k.p.k.), to ta ostatnia
decyzja procesowa, jako zaskarżalna (art. 429 § 2 k.p.k.) wyczekuje na
swoją formalną prawomocność. Analogicznie jest, gdy brak uprawnienia do
wniesienia środka odwoławczego zostanie dostrzeżony, jak miało to miej-
sce w niniejszej sprawie, przez organ procesowy odwoławczy po przeka-
zaniu środka odwoławczego do rozpoznania. Postanowienie organu odwo-
ławczego o pozostawieniu środka bez rozpoznania, podjęte w trybie art.
430 § 1 k.p.k., jako podlegające zaskarżeniu (z wyłączeniem - wydanego
przez Sąd Najwyższy) musi się uprawomocnić, jeśli ma oznaczać defini-
tywne zakończenie postępowania karnego. Nie ma żadnych podstaw by
przyjąć, że w razie nierozpoznania środka odwoławczego z powodu braku
legitymacji procesowej po stronie skarżącego, czynności procesowe podję-
te w rezultacie złożenia tego środka nie mają znaczenia dla ustalenia daty
prawomocności orzeczenia. Także bowiem nieskuteczne formalnie, ale do-
konane w terminie ustawowym, zaskarżenie nieprawomocnego orzeczenia
wymaga uruchomienia procedury przewidzianej w art. 429 § 1 k.p.k., i do-
piero doprowadzenie jej do końca może stworzyć sytuację, w której nie bę-
dzie możliwe kontynuowanie postępowania w sprawie.
Powyższy wywód można uogólnić stwierdzeniem, że w wypadku
uznania, iż złożony w terminie ustawowym środek odwoławczy pochodzi
od osoby nieuprawnionej, zaskarżone orzeczenie staje się prawomocne
nie wcześniej, niż z dniem uprawomocnienia się zarządzenia o odmowie
przyjęcia tego środka lub postanowienia o pozostawieniu go bez rozpo-
znania. Zbieżny z tym pogląd, jak zauważa autor kasacji, wyrażał Sąd
Najwyższy w postanowieniach z dnia 10 kwietnia 1975 r., II KRN 4/75 (nie-
publ.) i z dnia 10 lutego 1982 r., V KRN 266/82 (Probl. Praw. 1982, nr 7, s.
75-77), co spotkało się z aprobatą w piśmiennictwie (W. Grzeszczyk: Ka-
sacja w sprawach karnych, Warszawa 2001, s. 45).
Wracając do okoliczności niniejszej sprawy, zgodzić się należy z au-
torem kasacji, że pierwsze postanowienie Prokuratora Rejonowego w W.
uprawomocniło się z dniem 12 października 2001 r., gdy Sąd Okręgowy w
W. utrzymał w mocy rozstrzygnięcie Sądu Rejonowego w W. o pozosta-
wieniu bez rozpoznania zażalenia Leopolda P. Od tej daty rozpoczął się
bieg terminu 6 miesięcy, w którym Prokurator Generalny mógł skutecznie
uchylić postanowienie Prokuratora Rejonowego w W. o umorzeniu śledz-
twa - na niekorzyść podejrzanych. Odmienne stanowisko wyrażone w tej
kwestii przez sądy obu instancji w postanowieniach wydanych po wniesie-
niu aktu oskarżenia, opierają się na błędnej przesłance zakładającej nie-
istotność postępowania zainicjowanego wniesieniem środka odwoławcze-
go przez osobę nieuprawnioną - dla biegu terminu, po którym orzeczenie
staje się prawomocne. Przyjmując nietrafnie, że postanowienie o umorze-
niu śledztwa uprawomocniło się już w dniu 30 marca 2001 r., sądy te wa-
dliwie uznały, że uchylenie przez Prokuratora Generalnego prawomocnego
orzeczenia umarzającego śledztwo było spóźnione i jako takie nie wywoła-
ło skutków prawnych, a wniesienie aktu oskarżenia nastąpiło w sytuacji,
gdy postępowanie karne co do tego samego czynu tych samych osób zo-
stało prawomocnie zakończone. Orzekając o umorzeniu postępowania
karnego i utrzymaniu w mocy tego rozstrzygnięcia, sądy obu instancji do-
puściły się rażącej obrazy przepisów art. 17 § 1 pkt 7 oraz art. 328 § 2
k.p.k., a uchybienia wpłynęły bezpośrednio na treść wydanych orzeczeń.
Uznając zatem, że zarzut kasacji jest zasadny, Sąd Najwyższy orzekł
o uchyleniu zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego w W. oraz
utrzymanego nim w mocy postanowienia Sądu Rejonowego w W., i prze-
kazał sprawę temu sądowi do merytorycznego rozpoznania.