Kwestie związane z wizerunkiem definiuje prawo autorskie. Od razu należy uczynić zastrzeżenie iż prawo autorskie obowiązuje tak w realnym świecie jak i w wirtualnej rzeczywistości.
W ustawie o prawie autorskim nie ma legalnej definicji wizerunku, zaś w literaturze prawniczej jest on definiowany bardzo szeroko (dziś np. uznaje się głos jako tzw. wizerunek dźwięczny). Mnogość definicji nie pozwala na przytoczenie ich wszystkich - poprzestańmy więc na poglądzie iż wizerunek to _ dostrzegalne, fizyczne cechy człowieka tworzące jego wygląd i umożliwiające jego identyfikację _.1
Zgodnie z art. 81 pr. autorskiego rozpowszechnianie wizerunku wymaga osoby na nim przedstawionej. Zgoda na publikację zdjęcia może być wyrażona w każdy sposób (ustnie, pisemnie, w formie aktu notarialnego)
. Zezwolenie wyłącza bezprawność działania osoby rozpowszechniającej wizerunek. Jednym z istotnych warunków zezwolenia powinno być określenie czasu trwania takiego zezwolenia. Przy czym zgoda co do zasady może być w każdym czasie odwołana. Warto więc uregulować w umowie również kwestie związane z odwołaniem zgody i rozliczeniami stron w takim przypadku. Ponadto, w świetle obecnego orzecznictwa Sądu Najwyższego, a także poglądów doktryny, wydaje się, że zgody nie można domniemywać. Musi być ona wyraźna, co więcej osoba jej udzielająca musi mieć pełną świadomość nie tylko formy przedstawienia jej wizerunku, ale także miejsca i czasu publikacji, zestawienia z innymi wizerunkami i towarzyszącego komentarza.
Prawo autorskie precyzuje trzy sytuacje gdzie można wizerunek rozpowszechniać, mimo braku zgody. Niemniej jednak należy pamiętać iż wyjątki te interpretujemy wąsko.
Nie potrzeba więc zgody na rozpowszechnianie wizerunku w następujących sytuacjach:
- gdy za wykonanie wizerunku osoba otrzymała zapłatę (modele, modelki, hostessy),
- gdy wizerunek dotyczy osoby powszechnie znanej ( z zastrzeżeniem, że wizerunek tej osoby wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych np. politycznych, społecznych, czy zawodowych)
- gdy osoba, której wizerunek jest uwidoczniony stanowi jedynie fragment większej całości (krajobrazu, zgromadzenia, imprezy masowej).
Podkreślić należy, że nawet jeśli rozpowszechniony zostanie wizerunek osoby powszechnie znanej i nie będzie wykonany w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznej to od takiej osoby również wymagana jest zgoda.
Osoba powszechnie znana
Nie chcąc czynić z niniejszego artykułu rozprawy doktorskiej stwierdzić należy, że większość z przedstawicieli obecnej doktryny wskazuje iż osoba publiczna (nazywana również osobą powszechnie znaną, osobą pełniącą funkcje publiczne, osobą wykonującą działalność publiczną) jest to osoba, która pełni szczególną rolę w życiu społecznym, politycznym, kulturowym lub wzbudza publiczne zainteresowanie. Słowem angielskim, które dobrze definiuje _ osobę powszechnie znaną _ jest słowo _ celebrities _. Odnosi się ono do osób np. występujących na estradzie, ekranie czy też sportowców. Samo słowo celebryta (pochodzące od łacińskiego celebritas - wyróżnienie, sława) oznacza osoby rozpoznawalne, wzbudzające zainteresowanie opinii społecznej i mediów.
Przy czym celebrytą może być nie tylko gwiazda filmowa, telewizyjna, piosenkarka czy znany pisarz. Dziś celebrytą może być również osoba współtworząca show- biznes (np. kontrowersyjny stylista, wspaniały tancerz, fotograf gwiazd itp.), jak również osoby które występują lub wystąpiły w programie typu realisty-show (najczęściej podawanym przykładem tego typu celebrytów jest Agnieszka Frykowska czy Jolanta Rutowicz). Co więcej celebrytą można się stać poprzez małżeństwa z osobą znaną (przykład obecnej żony jednego z byłych premierów).
To co świadczy o przynależności do grona osób powszechnie znanych, jest nie tyle profesja, dokonania danej osoby, ale raczej zainteresowanie, jakie wzbudza jego osoba (w tym życie prywatne) wśród opinii publicznej.
Niektórzy teoretycy uznają iż osoby publiczne to osoby powszechnie znane, biorące udział w życiu publicznym. Inni wiążą pojęcie osoby publicznej z wykonywaną przez nią działalnością i to działalnością szeroko rozumianą: artystyczną, polityczną, gospodarczą czy społeczną.2
Warto w tym miejscu podkreślić iż nawet jeśli jest osoba powszechnie znana to możliwe jest rozpowszechnienie jej wizerunku (bez jej zgody) tylko jeśli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem funkcji politycznych, społecznych, zawodowych. Nie będzie więc możliwe rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, bez jej zgody, w kampanii reklamowej czy promocyjnej. Nie będzie również prawnie dopuszczalne rozpowszechnienie zdjęcia celebryty w typowo prywatnych sytuacjach.
Osoba jako element całości - zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza
Wyjątkiem od reguły stwierdzającej konieczność posiadania zgody, jest sytuacja gdy osoba stanowi element całości. Chodzi tutaj o np. zgromadzenie czy imprezę dostępną dla publiczności. Nie ma w prawie autorskim definicji zgromadzenia. Jest oczywiście ustawa, którą można się posiłkować, tj. ustawa o zgromadzeniach publicznych. W ustawie tej uważa się iż zgromadzeniem publicznym jest zgromadzenie liczące co najmniej 15 osób. Ustawa o prawie autorskim nie mówi jednak o zgromadzeniu publicznym, ani nie odsyła do ustawy o zgromadzeniach. Dlatego więc będziemy uznawać iż zgromadzeniem jest każda większa liczba osób.
W sytuacji gdy osoba stanowi element zgromadzenia czy publicznej imprezy, nie potrzeba zgody na prezentowanie jej wizerunku. W tym miejscu warto jednak podkreślić iż wyjątek ten - zgodnie z wykładnią celowościową - rozumiany jest jako wyjątek w celach informacyjnych. Oznacza to iż możemy publikować takie wizerunki osób stanowiących element całości ale tylko w celu informacji, pokazania pewnego zdarzenia. Takim celem nie będzie - bez wątpienia - reklama w internecie.
Czego można żądać w przypadku rozpowszechniania wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej?
Przede wszystkim można żądać zaniechania takiego działania jak również usunięcia skutków rozpowszechniania wizerunku bez zgody osoby przedstawionej na zdjęciu (np. publiczne oświadczenie). W sytuacji gdy naruszenie było zawinione można żądać zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub odszkodowania (jeśli w wypadku rozpowszechniania wizerunku doszło do powstania szkody majątkowej).
Poza tym musimy mieć świadomość, że prawo do wizerunku jest chronione nie tylko, przez prawo autorskie ale również przez kodeks cywilny. Art. 23 k.c. w katalogu dóbr osobistych wymienia m.in. wizerunek, który pozostaje pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych ustawach.
Autorka jest prawnikiem w Kancelarii Brzozowska Kancelaria Prawna
- M. Poźniak – Niedzielska, J. Szczotka, Prawo autorskie, s. 133.
- Joanna D. Sieńczyło- Chlabicz, „Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę, Zakamycza 2006, s. 230