Oskarżonym jest osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (art. 71 § 2 KPK).
Potocznie pojęcie oskarżonego używane jest także do określenia _ podejrzanego _ oraz _ osoby podejrzanej _. Nie są to pojęcia tożsame. Podejrzanym jest osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postępowania postawiono zarzuty w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.
Pojawiające się w KPK pojęcie _ osoby podejrzanej _ oznacza osobę, wobec której istnieje przypuszczenie, że popełniła przestępstwo, lecz jeszcze nie skierowano przeciwko niej postępowania karnego (np. poprzez wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów).
Oskarżonego uważa się za niewinnego dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. (art. 5 KPK). W przypadku wydania przez sąd prawomocnego (takiego od którego nie przysługuje środek odwoławczy) wyroku oskarżony staje się skazanym.
Przede wszystkim oskarżony musi zostać prawidłowo poinformowany o tym, że został wniesiony przeciwko niemu akt oskarżenia do sądu. Kwestia ta została uregulowana w art. 338 § 1 KPK, który wskazuje, że jeżeli prezes sądu uzna, że akt oskarżenia odpowiada warunkom formalnym to zarządza doręczenie odpisu oskarżonemu wzywając go do składania wniosków dowodowych. Oskarżony może wnieść odpowiedź na akt oskarżenia, przy czym nie ma takiego obowiązku a wskazany w ustawie termin odpowiedzi jest jedynie instrukcyjny (jego uchybienie nie wywoła negatywnych konsekwencji procesowych). Jeżeli oskarżony nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, to ma prawo do skorzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza.
Co do zasady oskarżony nie musi korzystać z pomocy adwokata. Oczywiście oskarżony może w każdej chwili ustanowić obrońcę z wyboru. W przypadku oskarżonego pozbawionego wolności, obrońcę może ustanowić także inna osoba, o czym należy zawiadomić oskarżonego (art. 83 KPK). Jedynie w ściśle określonych przypadkach tzw. obrony obligatoryjnej, oskarżony musi mieć ustanowionego obrońcę. Chodzi tutaj o przypadki, wskazane w art. 79-80 KPK tj.:
- oskarżony jest nieletni, niemy, głuchy lub niewidomy;
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności;
- gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę (np. cudzoziemiec albo osoba, która co prawda jest poczytalna ale jej poziom umysłowy budzi wątpliwości co do tego, czy będzie w stanie sama skutecznie bronić się przed zarzutami oskarżenia);
- gdy w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem I instancji zarzucono mu zbrodnię (czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata) lub jest pozbawiony wolności.
Nawet gdy nie występuje przypadek obrony obligatoryjnej, oskarżony może zwrócić się do sądu z wnioskiem o przyznanie obrońcy z urzędu, ale pod warunkiem, że w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
Podstawowe prawa i obowiązki oskarżonego określa art. 74 KPK. Przede wszystkim oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Obowiązuje zasada domniemania niewinności i to oskarżonemu należy udowodnić winę a nie odwrotnie (zaznaczyć należy, że w praktyce, szczególnie w przypadku tzw. przestępstw gospodarczych - to oskarżeni bardzo często zmuszeni są udowadniać swoją niewinność). Oskarżony może przyjąć taktykę biernej obrony poprzez odmawiania składania wyjaśnień, a postawa taka nie rodzi żadnych niekorzystnych domniemań procesowych (przede wszystkim milczenie nie oznacza przyznania się do winy).
Oskarżony składa przed sądem wyjaśnienia po uprzednim pouczeniu go przez sąd o przysługującym mu prawie do odmowy składania wyjaśnień lub może odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania. Oskarżony w przeciwieństwie do świadków nie jest pouczany o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań co wiąże się z ewentualną odpowiedzialnością karną. Oznacza to, że oskarżony może kłamać w swojej obronie. Zasadą jest także, że niedające się usunąć wątpliwości należy interpretować na korzyść oskarżonego.
Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia, co do każdego przeprowadzanego dowodu (art. 175 § 2 KPK). Ponadto oskarżonemu przysługują w procesie karnym następujące prawa:
- prawo do zadawania pytań, osobom przesłuchiwanym na rozprawie (art. 387 KPK);
- prawo do składania wniosku o sprostowanie protokołu rozprawy i posiedzenia wskazując na nieścisłości i opuszczenia (art. 152 KPK);
- prawo do przeglądania akt sprawy i sporządzania odpisów (art.156 KPK);
- prawo domagania się wyłączenia jawności rozprawy jeśli nie występuje obligatoryjne wyłączenie jawności a jawność rozprawy narusza ważny interes prywatny. Ponadto sąd może wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat (art. 360 KPK);
- prawo do uzyskania odpłatnie kserokopii dokumentów z akt sprawy (art. 156 ust. 2 KPK);
- prawo wydania na żądnie bezpłatnie uwierzytelnionego odpisu, każdego orzeczenia wraz z jego uzasadnieniem, jeżeli je sporządzono (art. 157 ust.1 KPK);
- prawo zaznajomienia się z materiałami postępowania przygotowawczego (art. 321 KPK).
Termin zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania powinien być tak wyznaczony, aby od doręczenia zawiadomienia o nim podejrzanemu i jego obrońcy upłynęło co najmniej 7 dni. W czynnościach zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania ma prawo uczestniczyć obrońca. Nie usprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego lub jego obrońcy nie tamuje dalszego postępowania.
W terminie 3 dni od daty zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania strony mogą składać wnioski o uzupełnienie śledztwa;
- prawo do składania wyjaśnień oraz odmowy wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania (art. 386 ust.1 KPK);
- prawo do wygłoszenia ostatniego słowa (art. 406 oraz art. 453 § 3 KPK)
- prawo do wzięcia udziału w czynności dowodowej poza rozprawa pod warunkiem, że sąd uzna to za konieczne (art. 396 ust. 3 KPK);
- prawo do sporządzania odpisów protokołu czynności, w której uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć, jak również dokumentu pochodzącego od niego lub sporządzonego z jego udziałem ( art. 157 ust 3 KPK)
Odnośnie stawiennictwa na rozprawie, co do zasady, oskarżony ma obowiązek stawiać się na każdej rozprawie (chyba, że ustawa stanowi inaczej) a w przypadku niestawiennictwa jest on obowiązany usprawiedliwić swoją nieobecność. Należy jednak pamiętać o negatywnych konsekwencjach niestawiennictwa tj. zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie na rozprawę przez policję. W przypadku postępowania uproszczonego (dotyczy spraw, w których w postępowaniu przygotowawczym prowadzone było dochodzenie) niestawiennictwo oskarżonego i jego obrońcy - prawidłowo powiadomionych o rozprawie, może spowodować wydanie przez sąd wyroku zaocznego. W takim przypadku zachodzi konieczność wniesienia sprzeciwu w terminie 7 dni od dnia doręczenia wyroku zaocznego. Wyrok traci wówczas moc natomiast sprawa zostanie rozpoznana w procesie.
W przypadku tymczasowego aresztowania oskarżony może porozumiewać się ze swoim obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie. W postępowaniu przygotowawczym prokurator udzielając zezwolenia na porozumiewanie się może w szczególnie uzasadnionym wypadku zastrzec, że będzie przy tym obecny sam lub osoba przez niego upoważniona. Prokurator może również zastrzec kontrolę korespondencji podejrzanego z obrońcą, przy czym ograniczenia te nie mogą być utrzymywane ani dokonane po upływie 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania podejrzanego (art. 73 KPK).
Oskarżonemu wobec którego sąd pierwszej instancji (sąd rejonowy lub okręgowy w zależności od wagi sprawy) wydał niekorzystny wyrok przysługuje prawo do wniesienia apelacji (art. 444 KPK). Termin do wniesienia apelacji wynosi 14 dni i biegnie dla każdego uprawnionego od daty doręczenia mu wyroku z uzasadnieniem. Należy pamiętać o tym, że warunkiem skutecznego wniesienia apelacji jest uprzednie złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku i o doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem.
Apelacja wniesiona przed upływem terminu złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia podlega rozpoznaniu. Należy również pamiętać o tym, że w przypadku, gdy sądem pierwszej instancji był sąd okręgowy, to co do zasady, powinna być ona sporządzona i podpisana przez adwokata. W związku z toczącym się postępowaniem przed sądem II instancji oskarżonemu przysługuje także prawo cofnięcia wniesionego na jego korzyść środka odwoławczego, chyba że wniósł go oskarżyciel publiczny lub zachodzi przypadek obrony obligatoryjnej.
Niezależnie od ww. uprawnień oskarżony ma prawo do żądania od Skarbu Państwa odszkodowania w przypadku niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania (art. 552 KPK) oraz prawo do wniesienia kasacji, aczkolwiek musi być ona sporządzona i podpisana przez adwokata (art. 520 KPK);
Należy podkreślić, iż niniejsze opracowanie stanowi jedynie zarys podstawowych praw przysługujących oskarżonemu i w żadnym wypadku nie wyczerpuje całego tematu.
Autor to Senior Lawyer z Kancelarii Siwek Gaczyński Spółka Partnerska Kancelaria Prawnicza Radcowsko-Adwokacka