W celu rzeczowej odpowiedzi na to pytanie należy zwrócić uwagę czytelnika na najważniejszą w tej sprawie kwestie, tzn. co oznacza dla osoby zadającej to pytanie słowo „krzywdzenie"?
Słowo to ma bardzo szerokie znaczenie w języku polskim i zawiera w sobie zarówno element obiektywny, jak i subiektywny. Ponadto, w jaki sposób można by udowodnić przed Sądem cywilnym działania „krzywdzące" dokonywane wobec osoby zmarłej (spadkodawcy).
Zawsze przed wytoczeniem sprawy o pozbawienie kogoś prawa do spadku ze względu na jego „krzywdzące" działania wobec osoby spadkodawcy należy przemyśleć istotne elementy prawne opisane szerzej poniżej.
Polskie prawo spadkowe, uregulowane w ustawie Kodeks cywilny (zwanej dalej „Kc"), przewiduje kwestie „bycia niegodnym do objęcia spadku".
_ Polskie prawo spadkowe, uregulowane w ustawie Kodeks cywilny (zwanej dalej „Kc"), przewiduje kwestie „bycia niegodnym do objęcia spadku". _Instytucja ta odnosi się w sposób identyczny do osób będących powołanymi do dziedziczenia na mocy ustawy (spadkobiercy ustawowi), jak i testamentu (spadkobiercy umowni). Jeżeli ktoś „skrzywdził" spadkodawcę w sposób rażący, to może być uznany za niegodnego, przez co utraci prawo do objęcia przysługującego mu z mocy prawa spadku.
Polskie prawo w sposób zawężony przewiduje powody uznania kogoś za niegodnego przez co nie można powoływać się w postępowaniu sądowym dotyczącym tej kwestii na inne okoliczności, oprócz sytuacji, gdy spadkobierca:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy (co należy interpretować jako zbrodnie uregulowaną w kodeksie karnym);
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
_ Jeżeli ktoś „skrzywdził" spadkodawcę w sposób rażący, to może być uznany za niegodnego, przez co utraci prawo do objęcia przysługującego mu z mocy prawa spadku. _
Spadkobierca, uznany przez Sąd za niegodnego, zostaje wyłączony od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Traci on również prawo do zachowku. Jego udział spadkowy przypada innym spadkobiercom, zgodnie z postanowieniami testamentu lub ogólnymi zasadami prawa spadkowego.
Bardzo ważnym jest artykuł 929 Kc, który stanowi, iż uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Celem takiego postępowania jest wyeliminowanie sytuacji, w których dziedziczenie przez określonego spadkobiercę po określonym spadkodawcy byłoby w powszechnym odczuciu niesprawiedliwe, niesłuszne, czy wręcz niemoralne.
Z żądaniem takim można wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym osoba dochodząca uznania kogoś za niegodnego dowiedziała się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku.
_ Spadkobierca, uznany przez Sąd za niegodnego, zostaje wyłączony od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Traci on również prawo do zachowku. Jego udział spadkowy przypada innym spadkobiercom. _Przepis ten ogranicza moment dochodzenia uznania spadkobiercy za niegodnego oraz wprowadza pewne ograniczenie co do osób przysługującym takie prawo. Generalnie, interes według art. 929 Kc posiada każda osoba, która ma interes majątkowy lub niemajątkowy (prawny lub moralny) w uznaniu spadkobiercy za niegodnego. Trzeba zauważyć, że ustawodawca nie wprowadził pojęcia interes prawny, który jest dość częstym pojęciem spotykanym w polskim prawodawstwie, ale wskazał na „interes" co należy rozumować na pewno szeroko.
Prawo spadkowe dopuszcza możliwość, że spadkodawca przebaczy osobie, która dokonała wobec niego czynu niegodziwego i mogłaby być uznana za niegodną objęcia spadku (art. 930 Kc). Kwestia dowodowa będzie miała decydujące znaczenie w tej materii, szczególnie, że zgodnie z ustępem 2 tego artykułu, jeżeli spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
W tym miejscu należy wspomnieć o innej dolegliwości, która może spotkać osoby nieetycznie zachowujące się wobec spadkodawcy (krzywdzące go).
_ Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Celem takiego postępowania jest wyeliminowanie sytuacji, w których dziedziczenie przez określonego spadkobiercę po określonym spadkodawcy byłoby w powszechnym odczuciu niesprawiedliwe, niesłuszne, czy wręcz niemoralne. _
Zgodnie z art. 1008 Kc, spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczyć), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Zachowkiem, generalnie rzecz ujmując, jest pewna część spadku, która należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, ale która nie wynika z bezpośredniego rozporządzenia spadkobiercy (np. powołał on do dziedziczenia swojego spadku, za pomocą testamentu, inne osoby niż z najbliższej rodziny).
Ważnym jest, aby przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku wynikała z treści testamentu. Zgadzam się z istniejącym poglądem w doktrynie, że jeżeli z treści testamentu nie wynika, co było przyczyną wydziedziczenia, ale istnienie takiej przyczyny można udowodnić bez żadnych wątpliwości, wydziedziczenie pozostaje i tak nieważne.
_ Zachowkiem jest pewna część spadku, która należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, ale która nie wynika z bezpośredniego rozporządzenia spadkobiercy (np. powołał on do dziedziczenia swojego spadku, za pomocą testamentu, inne osoby niż z najbliższej rodziny). _Wydziedziczenie, podobnie jak wspomniane powyżej uznanie za niegodnego, można także odwołać poprzez przebaczenie spadkodawcy. Forma tego czynu jest dowolna, byleby można było ją później udowodnić. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Spadkodawca ma pełną i niczym nieskrępowaną wolę dysponowania swoim majątkiem, przez co może zmieniać decyzję podjęte w tej materii. Pamiętać należy, że zgodnie z art. 948 Kc testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy.
Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść. Kwestia ta jest bardzo ważne podczas wydziedziczania osób od zachowku.
Z uwagi na charakter omawianych przyczyn, na tej samej podstawie nie mogą zostać wydziedziczeni także zstępni (dzieci) wydziedziczonego, jeżeli żadna z okoliczności wymienionych w art. 1008 Kc bezpośrednio ich nie dotyczy, tj. osobiście nie popełnili żadnego z czynów w tym przepisie wymienionych.
Dlatego też, z reguły, będą mogli zrealizować przysługujące im uprawnienia z tytułu dziedziczenia lub zachowku po testatorze, który ich wstępnego (rodzica) skutecznie tych praw pozbawił stosownym rozrządzeniem testamentowym (art. 1011 Kc).
Powyżej przedstawione instytucje prawa spadkowego mają za zadanie uniemożliwić osobom „krzywdzącym" spadkodawcę przyjmowanie po nim majątku. Uznanie za niegodnego ma charakter działań po śmierci spadkodawcy, natomiast wydziedziczenie może nastąpić na podstawie testamentu spadkodawcy.
W sytuacjach opisanych powyżej, gdy działania krzywdzące spadkodawcę mogą być przed Sądem udowodnione, można się zastanowić nad pozbawieniem osoby niegodziwej praw majątkowych po osobach dla niej najbliższych.
Autor jest aplikantem radcowskim, pracującym w Kancelarii Prawniczej Siwek Gaczyński Kałkusiński