W ostatnim czasie sprawy energii stały się jednym z najważniejszych obszarów działań organów unijnych. Na początku tego roku przyjęto dokumenty, które wytyczają cele polityki europejskiej w tej dziedzinie na wiele lat.
Jednym z zasadniczych zadań jest stworzenie wspólnego europejskiego rynku energii elektrycznej i gazu. Fundamentalne wolności swobody przepływu towarów, swobody świadczenia usług i swobody przedsiębiorczości mogą być zrealizowane jedynie w warunkach całkowicie otwartego rynku, który pozwala wszystkim odbiorcom na swobodny wybór dostawców energii, a wszyscy dostawcy mają swobodę zaopatrywania swoich odbiorców.
Zwiększeniu konkurencji w obszarze pozyskania energii elektrycznej i gazu służy zapewnienie podmiotom gospodarczym swobodnego dostępu do sieci energetycznej niebędącej ich własnością. Dzięki temu uczestnicy rynku będą mogli kupować energię elektryczną lub gaz bezpośrednio u wytwórcy i korzystać z usług przesyłowych przedsiębiorstwa „sieciowego". Jest to tzw. zasada TPA, czyli „dostęp trzeciej strony" (z ang. Third Party Acces).
_ Warunkiem realizacji zasady TPA jest rozdzielenie przedsiębiorstw „sieciowych" od wytwórców. Niezbędny jest podział istniejących pionowo zintegrowanych monopoli. Unbundling, jako system demontażu monopoli, pozwala ograniczyć odgórne regulacje zasad działania przedsiębiorstw energetycznych tylko do tych obszarów gałęzi energetyki, w których nie mogą efektywnie zadziałać mechanizmy rynku konkurencyjnego _.
Wiąże się to z przebiegiem procesu dostarczania energii. Można w nim wyróżnić cztery następujące po sobie etapy: wytwarzanie energii, przesyłanie sieciami wysokiego napięcia, przesyłanie sieciami średniego i niskiego napięcia i wreszcie obrót energią.
Spośród tych etapów produkcyjnych, z których każdemu odpowiada cały odrębny podsektor przemysłu energetycznego, jedynie przesyłanie i dystrybucja stanowią tzw. monopole naturalne. I w tych obszarach regulacja jest konieczna. Natomiast nie ma przeszkód by wytwarzanie i obrót z powodzeniem poddane zostały mechanizmom rynkowym. Stąd wziął się pomysł unbundlingu.
Wymogiem minimalnym jego skutecznego wdrożenia jest, by operator systemu dystrybucyjnego, będący częścią przedsiębiorstwa zintegrowanego pionowo, uzyskał niezależność przynajmniej pod względem formy prawnej, organizacji i podejmowania decyzji od innych działalności niezwiązanych z dystrybucją.
Prawa niezależnego operatora
Dla zapewnienia niezależności operatora systemu przesyłowego niezbędne jest co najmniej by osoby odpowiedzialne za zarządzanie operatorem nie uczestniczyły w strukturach przedsiębiorstwa zintegrowanego pionowo i nie odpowiadały, choćby pośrednio, za bieżące prowadzenie procesów wytwarzania, dystrybucji i dostarczania energii. Interesy zawodowe tych osób powinny być uwzględnione w sposób pozwalający im działać niezależnie.
Niezależny operator ma skuteczne prawo podejmowania decyzji odnoszących się do aktywów koniecznych do działania, utrzymania lub rozwoju sieci oraz przygotowuje tzw. program zgodności, określający środki podjęte dla zapewnienia eliminacji zachowań dyskryminacyjnych. Ponadto przedsiębiorstwa energetyczne mają prowadzić ewidencję księgową w sposób umożliwiający odrębne obliczanie kosztów i przychodów, zysków i strat dla działalności w zakresie wytwarzania i obrotu.
Powodzenie całego ogromnego przedsięwzięcia budowy europejskiego rynku energetycznego zależy także od osiągnięcia odpowiedniego potencjału wytwórczego i zdolności przesyłowej sieci. Dyrektywa dotycząca rynku energii elektrycznej przewiduje wprowadzenie w państwach członkowskich jednolitego mechanizmu udzielania zezwoleń na budowę nowych zdolności wytwórczych, który oparty będzie na obiektywnych, przejrzystych i niedyskryminacyjnych kryteriach.
Drugi nurt działań zmierzających do ustanowienia wspólnotowego rynku energetycznego obejmuje organizację transgranicznego przepływu energii na obszarze UE. Rzeczywisty rynek europejski nie będzie funkcjonował bez rozwoju infrastruktury transeuropejskiej. I tutaj znaczenie ma harmonizacja norm technicznych niezbędnych dla handlu transgranicznego.
Proces budowy rynku energetycznego jest u zarania. Działania zmierzające do jego ustanowienia biegną dwutorowo. Po pierwsze, mają na celu zorganizowanie opartych na mechanizmach rzetelnej konkurencji, sprawnie funkcjonujących rynków krajowych. Po drugie zaś skupiają się na budowie transgranicznego wspólnego rynku energetycznego. Powodzenie tego przedsięwzięcia zależy od efektywności działań w obu tych obszarach.
Dr Urszula Roguzińska jest prawnikiem w kancelarii BSO - Prawo & Podatki - Bramorski Szermach Okorowska we Wrocławiu