199

POSTANOWIENIE

z dnia 25 marca 2003 r.

Sygn. akt Tw 75/02

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Jadwiga Skórzewska-Łosiak

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym wniosku Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego w sprawie zgodności:

art. 152 ust. 3 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 1990 r. Nr 65, poz. 385 ze zm.) z art. 70 ust. 4 oraz art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu wnioskowi.

UZASADNIENIE:

W dniu 18 listopada 2002 r. wpłynął do Trybunału Konstytucyjnego wniosek Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego w sprawie zgodności art. 152 ust. 3 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 1990 r. Nr 65, poz. 385 ze zm.) z art. 70 ust. 4 oraz art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 6 grudnia 2002 r. wezwano wnioskodawcę do uzupełnienia w terminie 7 dni braków formalnych poprzez nadesłanie 5 egzemplarzy odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego.

W dniu 18 grudnia 2002 r. wpłynęło do Trybunału Konstytucyjnego pismo, w którym wnioskodawca odniósł się do stwierdzonych przez Trybunał braków formalnych wniosku.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zawiera enumeratywne wyliczenie podmiotów uprawnionych do składania wniosków o zbadanie hierarchicznej zgodności norm. Art. 191 wymienia dwie grupy podmiotów. Po pierwsze, z wnioskiem w sprawach, o których mowa w art. 188 Konstytucji wystąpić mogą podmioty legitymowane generalnie, wyliczone w art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji. Drugą grupę stanowią podmioty mające legitymację szczególną - to znaczy takie, które mogą wystąpić z wnioskiem jedynie w przypadku, gdy akt normatywny dotyczy spraw objętych zakresem ich działania. Takie ukształtowanie legitymacji szczególnej wynika jasno z treści art. 191 ust. 2 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wypowiadał się w swoim orzecznictwie na temat legitymacji obydwu grup podmiotów. Jak stwierdził, uprawnienie wąskiego grona naczelnych organów państwa do inicjowania postępowań przed Trybunałem Konstytucyjnym stanowi istotny składnik pozycji ustrojowej tych organów, a jego realizacja jest nierozerwalnie związana z rolą, jaką dany organ pełni w systemie organów państwa. W tym świetle sam fakt przyznania prawa inicjowania postępowań przed Trybunałem Konstytucyjnym podmiotom określonym w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji, stanowi istotny wyjątek.

W stosunku do poprzednio obowiązującego stanu prawnego, w Konstytucji z 1997 r. nastąpiło istotne rozszerzenie kręgu podmiotów uprawnionych do domagania się kontroli konstytucyjnej. Wynika to z wprowadzenia w ustawie zasadniczej, instytucji powszechnej skargi konstytucyjnej oraz przyznania sądom uprawnienia do kierowania do Trybunału pytań prawnych, powstających na tle rozpoznawanych spraw. W tej sytuacji nie istnieje potrzeba dalszego rozszerzania kręgu podmiotów legitymowanych do wszczynania kontroli konstytucyjnej przez rozszerzającą wykładnię obowiązujących przepisów. Przeciwnie, należy uznać, że ustawodawca określił w art. 191 Konstytucji listę podmiotów upoważnionych do występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego w taki sposób, by wykluczyć możliwość nadużywania tego środka do realizacji indywidualnych celów (por. postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 28 czerwca 2000 r., U. 1/00, OTK ZU nr 5/2000, poz. 149 oraz z 30 maja 2000 r., U. 5/99, OTK ZU nr 4/2000, poz. 114). Nie ulega zatem wątpliwości, iż legitymacja podmiotów mogących wystąpić z wnioskiem o kontrolę aktu normatywnego objętego zakresem ich działania winna być rozumiana w sposób ścisły, a wszelka interpretacja rozszerzająca jest w tym zakresie niedopuszczalna. Stanowisko Trybunału jest zbieżne z poglądami doktryny, której przedstawiciele podkreślają, że „nie wszystkie dobrowolne organizacje tworzone przez obywateli dla ochrony i realizacji określonych praw i interesów partykularnych uzyskały prawo zaskarżania aktów normatywnych do Trybunału Konstytucyjnego (Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 115)”.

2. Jak wynika z art. 191 ust. 1 pkt 4 Konstytucji, ogólnokrajowy organ związków zawodowych może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie hierarchicznej zgodności norm. Użyty w przepisie przymiotnik „ogólnokrajowy” w sposób istotny ogranicza grupę związków zawodowych uprawnionych do występowania z wnioskiem. Przymiotnik ten odnosi się wprawdzie do organu związku, jednak należy przyjąć, że ogólnokrajowe organy może mieć tylko taki związek zawodowy, który swym działaniem obejmuje obszar całego kraju. Sama rejestracja związku i związane z tym nadanie mu osobowości prawnej nie rozstrzyga jednak jeszcze o jego zdolności do występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego. Obowiązująca konstytucyjna zasada wolności zrzeszania się (art. 59 ust. 1 Konstytucji), rozwinięta między innymi w ustawie z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.), gwarantuje obywatelom dużą swobodę tworzenia organizacji społecznych. Do utworzenia związku zawodowego wystarczy zgodna wola 10 osób fizycznych. Niski próg wymagań stawianych organizatorom w tym zakresie mógłby powodować, że w istocie każdy zarejestrowany związek byłby uprawniony do inicjowania abstrakcyjnej kontroli aktów normatywnych. Poważną barierę w tym zakresie stanowi właśnie wymienione w art. 191 ust. 1 pkt 4 Konstytucji wymaganie ogólnokrajowego charakteru związku.

Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 12 lutego 2003 r. (Tw 72/02, OTK ZU nr 2/B/2003, poz. 78) wskazał kryteria pozwalające wyróżnić związek ogólnokrajowy. Zdaniem Trybunału „stwierdzenie, iż dana organizacja posiada legitymację do występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego, musi być poprzedzone merytoryczną oceną, czy organizacja ta ma rzeczywiście charakter związku ogólnokrajowego”. Ocena ta nie może ograniczyć się jedynie do odczytania jego nazwy, ani też deklaracji zawartej w statucie. Powyższe kryteria nie mogą być uznane za rozstrzygające o legitymacji organów związku zawodowego do inicjowania abstrakcyjnej kontroli aktów normatywnych. Trybunał Konstytucyjny nie dostrzega szczególnych racji, aby w rozpatrywanej obecnie sprawie odstępować od stanowiska wyrażonego w postanowieniu z 12 lutego 2003 r.

W tym świetle należało rozważyć, czy Ogólnopolski Akademicki Związek Zawodowy spełnia kryteria umożliwiające uznanie go za ogólnokrajowy związek zawodowy. Dokumenty złożone do Trybunału Konstytucyjnego wraz z wnioskiem z 15 listopada 2002 r. oraz pismem z 12 grudnia 2002 r. nie wskazują, że Ogólnopolski Akademicki Związek Zawodowy posiada obecnie struktury terenowe. Warto jednocześnie podkreślić, iż te organizacje zawodowe, które faktycznie posiadają takie struktury, mają możliwość ich ujawnienia. Zgodnie bowiem z * 116 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowego prowadzenia rejestrów wchodzących w skład Krajowego Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści wpisów w tych rejestrach (Dz. U. Nr 117, poz. 1237 ze zm.), w dziale pierwszym rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji, publicznych zakładów opieki zdrowotnej wpisuje się w rubryce trzeciej informacje o posiadanych przez organizację jednostkach terenowych lub oddziałach. We wniosku Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego nie przywołano również żadnych innych argumentów, które wskazywałyby na ogólnokrajowy charakter wnioskodawcy.

Trybunał podtrzymuje dotychczasowe stanowisko, że to na podmiotach występujących z wnioskiem o dokonanie abstrakcyjnej kontroli norm na podstawie legitymacji szczególnej ciąży obowiązek wykazania, że należą one do grupy podmiotów wymienionych w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji. Legitymację procesową wnioskodawca musi posiadać na każdym etapie postępowania. Z punktu widzenia procesowego wnioskodawca jest obowiązany wykazać swoją legitymację nie później niż do momentu wydania postanowienia Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania biegu wnioskowi (por. postanowienie TK z 27 listopada 2002 r., sygn. akt Tw 25/02, OTK ZU nr 3/B/2002, poz. 190).

Trybunał Konstytucyjny stwierdza zatem, że Ogólnopolskiemu Akademickiemu Związkowi Zawodowemu nie można przypisać przymiotu związku ogólnokrajowego w rozumieniu art. 191 ust 1 pkt 4 Konstytucji. Tym samym należy uznać, że złożony do Trybunału Konstytucyjnego wniosek pochodzi od podmiotu, któremu nie przysługuje legitymacja do występowania do Trybunału z wnioskami o dokonanie abstrakcyjnej kontroli norm.

3. Okoliczność, iż Ogólnopolski Akademicki Związek Zawodowy nie jest związkiem o charakterze ogólnokrajowym stanowi wystarczające uzasadnienie dla postanowienia Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania dalszego biegu wnioskowi pochodzącemu od tej organizacji. W niniejszej sprawie zachodzi jednak jeszcze jedna przyczyna podjęcia takiego rozstrzygnięcia. Jest nią mianowicie brak bezpośredniego związku między kwestionowanymi przepisami, a zakresem działania wnioskodawcy.

Podmiotowy i przedmiotowy zakres uprawnień związku zawodowego wyznacza ustawa o związkach zawodowych, z której wynika, iż związki zawodowe są powołane do określonych celów; ogólnie ujmując - do reprezentowania i obrony praw, interesów zawodowych i socjalnych pracowników (art. 1 ustawy o związkach zawodowych). Związki zawodowe bronią ich godności, praw oraz interesów materialnych i moralnych, zarówno zbiorowych, jak i indywidualnych (art. 4 ustawy). Przepisy ustawy pozwalają uznać, iż istotą działania związku zawodowego jest reprezentacja praw i interesów zawodowych i socjalnych, bezpośrednio związanych z pracowniczym statusem jego członków (por. postanowienie TK z 18 listopada 1998 r., K. 20/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 5). Zadaniem związków zawodowych nie jest natomiast obrona konstytucyjnych praw i wolności obywateli w ogólności. Twierdzenie to odnosi się także do Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego. Trybunał w obecnym składzie podtrzymuje to twierdzenie niezależnie od treści * 5 statutu tej organizacji, gdzie stanowi się, iż jednym z jej zadań jest „ochrona, obrona i egzekwowanie konstytucyjnych praw i wolności członków Związku”. Trybunał Konstytucyjny wyraża przekonanie, że taka deklaracja, zawarta w statucie związku zawodowego, nie może zmienić charakteru prawnego tej organizacji. W konsekwencji, deklaracja ta nie może skutecznie rozszerzyć, określonej w sposób wyczerpujący w Konstytucji, legitymacji związków zawodowych do występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego.

Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał znaczenie ograniczenia wprowadzonego w art. 191 ust. 2 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem podmioty wskazane w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 ustawy zasadniczej, a zatem także związki zawodowe, mogą występować z wnioskami do Trybunału, „jeżeli akt normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem działania”. W orzecznictwie Trybunału utrwaliła się ścisła wykładnia tego przepisu. Począwszy od postanowienia z 24 września 1996 r. Trybunał niezmiennie podkreśla, że „wniosek do Trybunału Konstytucyjnego musi być bezpośrednio związany z interesem prawnym danej organizacji jako takiej lub z interesem prawnym członków tej organizacji, do którego reprezentowania organizacja ta jest powołana” (T 35/96, OTK ZU nr 5/1996, poz. 45; tak samo U. 1/98, OTK ZU nr 5/1998, poz. 66; K. 20/98, OTK nr 1/1999, poz. 5). Sformułowanie to przekłada się na wymóg ścisłego i bezpośredniego związku treści kwestionowanych przepisów z zakresem działania organizacji występującej z wnioskiem. Legitymacja do występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego, przysługuje jedynie w odniesieniu do wyraźnie określonej, wąskiej kategorii aktów prawnych ściśle związanych z przedmiotem działalności podmiotu legitymowanego (por. postanowienie TK z 28 czerwca 2000 r., K. 25/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 141).

W rozpatrywanej sprawie brak jest ścisłego związku kwestionowanych regulacji z zakresem działania podmiotu legitymowanego. Wnioskodawca kwestionuje konstytucyjność przepisu ustawy o szkolnictwie wyższym odnoszącego się do stypendiów socjalnych, czyli świadczeń pomocy materialnej ze środków budżetu państwa dla studentów. Należy zwrócić uwagę, iż ustawowa definicja stypendium socjalnego dla studentów, wyłącza możliwość uznania go za świadczenie o charakterze pracowniczym. Stosunek prawny studenta z władzami uczelni nie nosi żadnych znamion stosunku pracy (jest to bowiem stosunek administracyjny), a świadczenie w postaci stypendium socjalnego nie jest jakąkolwiek formą wynagrodzenia pracowniczego. Ma ono charakter zaopatrzeniowy i nieekwiwalentny. Mając na względzie powyższe okoliczności należy stwierdzić, iż kwestionowany przepis nie reguluje wprost, a także pośrednio, spraw należących do zakresu działania związku zawodowego, lub takich spraw, które bezpośrednio dotyczyłyby uprawnień czy to członków związku zawodowego, czy też innych pracowników.

Mając powyższe na względzie, Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.

5