Wyrok z dnia 8 października 1996 r.
I PRN 90/96

Prawo pracy ma własne tryby ustalania i zmiany wysokości wynagrodzenia
za pracę lub jego poszczególnych składników, więc przepis art. 3581 § 3 KC może
być w związku z art. 300 KP zastosowany w sprawach płacowych tylko w zgodzie
z zasadami prawa pracy i w sposób odpowiedni. Jeżeli świadczenie pieniężne w
zamian za deputat węglowy zostało ustalone w układzie zbiorowym pracy
kwotowo, niezależnie od wartości węgla, to wierzytelność tego świadczenia może
dotyczyć tylko świadczenia nie spełnionego w terminie.

Przewodniczący SSN: Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie: SN Kazimierz
Jaśkowski (sprawozdawca), SA Zbigniew Myszka.

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka,
po rozpoznaniu w dniu 8 października 1996 r. sprawy z powództwa Jadwigi W.
przeciwko Centrum Mechanizacji Górnictwa "K." w G. o ekwiwalent za deputat węglowy,
na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości [...] od wyroku Sądu
Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 19
grudnia 1995 r. [...]

o d d a l i ł rewizję nadzwyczajną.


U z a s a d n i e n i e

Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Gliwicach wyrokiem z dnia 19 września 1995 r. [...]
uwzględnił częściowo powództwo o ekwiwalent pieniężny za deputat węglowy
przysługujący powódce Jadwidze W. jako byłej pracownicy, a obecnie emerytce, zasą-
dzając z tego tytułu od pozwanego Centrum Mechanizacji Górnictwa "K." w G. kwotę
417 zł za lata 1992, 1993 i 1994 i oddalając powództwo w pozostałym zakresie.
Oddalenie powództwa Sąd Rejonowy uzasadnił trudną sytuacją finansową
zakładu pracy, która uniemożliwia wypłacenie powódce ekwiwalentu za deputat
węglowy w wysokości odpowiadającej rynkowej cenie zakupu węgla i powołując się na
art. 3581 § 3 KC uznał, że waloryzacji ekwiwalentu w takiej wysokości sprzeciwiają się
zasady współżycia społecznego.
Sąd Wojewódzki wyrokiem z dnia 19 grudnia 1995 r. [...] zmienił orzeczenie
Sądu I instancji w odniesieniu do odsetek, natomiast oddalił rewizję powódki w pozos-
tałym zakresie, podzielając w pełni przesłanki, na których oparł swoje rozstrzygnięcie
Sąd pierwszej instancji.
Wyrok ten zaskarżył rewizją nadzwyczajną Minister Sprawiedliwości, zarzucając
mu rażące naruszenie § 18 załącznika nr 32 do Układu Zbiorowego Pracy dla
Przemysłu Węglowego z dnia 1 lutego 1980 r., art. 3581 § 3 KC oraz art. 3 § 2 KPC
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w części oddalającej rewizję po-
wódki oraz poprzedzającego go wyroku Sądu I instancji w części oddalającej po-
wództwo o zasądzenie ekwiwalentu za deputat węglowy za lata 1992, 1993 i 1994 oraz
o przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.
Zdaniem skarżącego w sprawie wyłania się przede wszystkim zagadnienie, czy
zastosowanie art. 3581 § 3 KC i odmowa wypłaty należnego ekwiwalentu za deputat
węglowy emerytowi z uwagi na trudną sytuację finansową zakładu pracy jest
dopuszczalna. Wprawdzie Sąd I instancji powołał się na pogląd wyrażony przez Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 2 września 1992 r., I PZP 51/92, to jednakże - według
skarżącego - za miarodajny należy uznać utrwalony w orzecznictwie Sądu Najwyższego
pogląd o niedopuszczalności kształtowania charakteru i wysokości ekwiwalentu za
deputat węglowy w trybie art. 3581 § 3 KC. Wynika to z wyroku Sadu Najwyższego z
dnia 11 października 1994 r., I PRN 75/94 (OSNAPiUS 1995, Nr 5, poz. 77), w którym
na tle oddalonych roszczeń emerytów o ekwiwalent za deputat węglowy z powodu złej
kondycji finansowej przedsiębiorstwa, Sąd ten zauważył, że przepisy układowe nie
uzależniają w jakikolwiek sposób uprawnienia emerytów (rencistów) do deputatu
węglowego od kondycji finansowej przedsiębiorstwa objętego układem.
W rewizji nadzwyczajnej powołano także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18
stycznia 1996 r., I PRN 96/95, w którym - po szczegółowej analizie charakteru pienięż-
nego ekwiwalentu - wypowiedziano pogląd, że musi to być "z natury rzeczy" ekwiwalent
rynkowej ceny węgla z momentu wymagalności świadczenia. Wartość zatem
wspomnianego ekwiwalentu będzie ulegać zmianie odpowiednio do rynkowej ceny
węgla. Ekwiwalent pieniężny za określoną ilość węgla jest uprawnieniem, które ma
samoistny mechanizm gwarantujący utrzymanie realnej wartości świadczenia i dlatego
taki ekwiwalent nie podlega waloryzacji na podstawie art. 3581 § 3 KC.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 29 czerwca 1995 r., I PZP 5/95
(OSNAPiUS 1996 nr 4 poz. 56) Sąd Najwyższy stwierdził, że świadczenie pieniężne
ustalone kwotowo w zakładowym systemie wynagradzania w zamian za deputat
węglowy niezależnie od zmiany wartości węgla, nie spełnione w terminie, może być
waloryzowane na podstawie art. 3581 § 3 KC w związku z art. 300 KP.
Zgodnie z § 4 pkt 16 załącznika nr 32 do Układu Zbiorowego Pracy dla Prze-
mysłu Węglowego z dnia 1 lutego 1980 r. pracownikom strony pozwanej, byłym pra-
cownikom oraz pozostałej po nich rodzinie przysługiwał deputat węglowy, który od chwili
jego wprowadzenia przez cały okres sporny miał wyłącznie postać pieniężną. W
przepisach branżowych obowiązujących u strony pozwanej świadczenie w zamian za
deputat węglowy było traktowane jako składnik wynagrodzenia za pracę. Jego wartość
była uwzględniana przy ustalaniu wymiaru innych świadczeń pracowniczych
obliczanych na podstawie wynagrodzenia za pracę, takich jak wynagrodzenie za czas
urlopu wypoczynkowego, zasiłek chorobowy, podstawa wymiaru renty lub emerytury itp.
W związku z tym Sad Najwyższy w cytowanej uchwale składu siedmiu sędziów z dnia
29 czerwca 1995 r., I PZP 5/95, przyjął, że uprawnienie do deputatu węglowego mające
od początku jego istnienia postać świadczenia pieniężnego, jest ze strony pozwanego
zakładu pracy zobowiązaniem stricte pieniężnym, a nie zobowiązaniem niepieniężnym
ze świadczeniem pieniężnym. Dlatego też - skoro suma pieniężna była przedmiotem
zobowiązania od chwili jego powstania - dopuszczalna jest w zasadzie waloryzacja
owego świadczenia pieniężnego na podstawie art. 3581 § 3 KC w związku z art. 300
KP.
Nawiązanie w sentencji uchwały do art. 300 KP oznacza, że stosowanie w
odniesieniu do wynagrodzenia za pracę przepisu art. 3581 § 3 KC dotyczącego walory-
zacji świadczeń pieniężnych odbywa się "odpowiednio", a ponadto pod warunkiem, że
przepis ten nie jest sprzeczny z zasadami prawa pracy. Z powyższego stwierdzenia
płyną wielorakie konsekwencje.
Przede wszystkim należy podkreślić, że świadczenie pieniężne w zamian za
deputat węglowy stało się u strony pozwanej składnikiem wynagrodzenia za pracę. Jest
niewątpliwe, że w prawie pracy ustalenie wynagrodzenia pracownika następuje w
odpowiednim trybie postępowania uzależnionym od tego, czy źródłem prawa do
wynagrodzenia jest układ zbiorowy pracy, umowa zbiorowa, czy też umowa o pracę. W
związku z tym zmiana wysokości wynagrodzenia następuje również w odpowiednim
trybie. Oznacza to, że w drodze waloryzacji świadczeń pieniężnych nie można zmienić
ani pominąć ustawowych mechanizmów rządzących ustaleniem i zmianą wysokości
wynagrodzenia za pracę. Byłoby to bowiem sprzeczne z tymi zasadami prawa pracy,
które odpowiednie mechanizmy i procedury przewidują. Oznacza to tym samym, że na
podstawie art. 3581 § 3 KC pracownik nie może żądać waloryzacji jakiegokolwiek
składnika wynagrodzenia za pracę, choćby uznał, że wysokość tego składnika jest za
niska i choćby według kryteriów obiektywnych wysokość ta budziła zastrzeżenia.
Odesłanie w art. 300 KP do odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu
cywilnego i pod warunkiem, że przepisy te nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy,
nie wyklucza jednak w ogóle możliwości stosowania art. 3581 § 3 KC w zakresie wy-
nagrodzenia za pracę. Już w uchwale z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP 19/92 (OSNCP
1992, z. 9, poz. 166) Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli zakład pracy nie wypłacił w termi-
nie należnego pracownikowi świadczenia, zaś między ustaloną datą wypłaty świad-
czenia a jego spełnieniem nastąpił znaczny spadek siły nabywczej pieniądza, to nie ma
przeszkód do odpowiedniego zastosowania art. 3581 § 3 KC. Podobne stanowisko zajął
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 czerwca 1993 r., I PR 60/90 (nie publikowany),
którego przedmiotem było odszkodowanie z tytułu nieprawidłowego wypowiedzenia
umowy o pracę. W wymienionej sprawie Sąd Najwyższy dopuścił możliwość waloryzacji
odszkodowania z takiego tytułu wówczas, gdy nie zostało ono wypłacone w terminie i
gdy w okresie opóźnienia nastąpił znaczny spadek wartości pieniądza, który sprawił, że
zobowiązanie zakładu pracy w nominalnej wysokości nie mogło spełnić swojej roli.
Również w przytoczonej wyżej uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 29 czerwca 1995
r., I PZP 5/95 Sąd Najwyższy opowiedział się za dopuszczalnością waloryzowania
świadczenia pieniężnego, stanowiącego składnik wynagrodzenia za pracę wówczas,
gdy świadczenie to nie zostało spełnione w terminie. Inaczej mówiąc, zastosowanie
zasady waloryzacji w odniesieniu do świadczenia pieniężnego będącego
odpowiednikiem deputatu węglowego jest możliwe pod warunkiem, że nastąpiło
opóźnienie w wypłacie tego świadczenia. A contrario, wypłacone w terminie
świadczenie pieniężne stanowiące odpowiednik deputatu węglowego, nie może być
waloryzowane.
Z omawianej uchwały Sądu Najwyższego wynika również, że na podstawie art.
3581 § 3 KC w związku z art. 300 KP może być waloryzowane tylko takie nie spełnione
w terminie świadczenie pieniężne, które zostało w zakładowym systemie
wynagradzania ustalone kwotowo w zamian za deputat węglowy w oderwaniu od war-
tości (ceny) węgla. Jeżeli bowiem przepisy o wynagrodzeniu przewidują ustalenie wy-
sokości świadczenia pieniężnego według ceny określonego towaru panującej na tzw.
wolnym rynku lub według jego ceny urzędowej, obowiązujących w chwili wymagalności
świadczenia, to pracownik może żądać wprost zaspokojenia jego roszczenia w
wysokości, która odpowiada wartości towaru z chwili wykonania zobowiązania. Taki też
pogląd wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 stycznia 1988 r., I PZP 58/87
(OSNCP 1989 z. 10 poz. 145) przyjmując, że gdy stosownie do przepisów o
wynagrodzeniu ustalenie ekwiwalentu pieniężnego w zamian za deputat węglowy
następuje według ceny urzędowej węgla obowiązującej w chwili wymagalności świad-
czenia, tak jak przewiduje to art. 19 Układu Zbiorowego Pracy dla Przemysłu
Hutniczego, pracownik może żądać spełnienia świadczenia w wysokości odpowia-
dającej tejże cenie. Przytoczony przykład potwierdza jednocześnie tezę, iż jeżeli w
przepisach o wynagrodzeniu świadczenie pieniężne stanowiące odpowiednik określo-
nego świadczenia w naturze (deputatu) nie jest oderwane od wartości tego świad-
czenia, pracownik może żądać wprost zasądzenia odpowiedniej kwoty; wówczas też nie
ma potrzeby stosowania art. 3581 § 3 KC. Jeżeli natomiast - jak w rozpoznawanej
sprawie - świadczenie pieniężne w zamian za deputat węglowy zostało ustalone kwo-
towo niezależnie od wartości węgla (i zmiany tej wartości), waloryzacja świadczenia w
razie zmiany siły nabywczej pieniądza może dotyczyć tylko świadczenia nie spełnio-
nego w terminie.
Odnosząc przedstawione uwagi i rozważania do rozpoznawanej sprawy należy
stwierdzić, że z materiału dowodowego jednoznacznie wynika, iż w okresie spornym
powódka otrzymała ustaloną w poszczególnych latach "wartość deputatu węglowego".
W świetle powyższych okoliczności istnieją podstawy do ustalenia, że omawiane
świadczenia pieniężne wynikające z § 4 pkt 16 załącznika nr 32 do Układu Zbiorowego
Pracy dla Przemysłu Węglowego były spełniane w terminie. Spełnienie zaś w ustalonym
terminie powyższych świadczeń i nadanie im charakteru składnika wynagrodzenia za
pracę sprawia, że nie podlegają one waloryzacji przewidzianej w art. 3581 § 3 KC.
Należy bowiem uznać, że dokonanie modyfikacji wynagrodzenia za pracę lub
poszczególnych jego składników w drodze waloryzacji jest sprzeczne z zasadami prawa
pracy określającymi odpowiednie tryby ustalania wynagrodzenia i zmiany jego
wysokości. Jedynie w odniesieniu do świadczenia (wynagrodzenia) nie wypłaconego
pracownikowi w terminie uprawniony jest pogląd, że art. 3581 § 3 KC może być
zastosowany. W takim ujęciu zagadnienia wyraża się zasada "odpowiedniego"
stosowania przepisów prawa cywilnego w prawie pracy ustanowiona w art. 300 KP.
Stosowanie "odpowiednio" przepisu Kodeksu cywilnego, to także stosowanie go z
pewnymi ograniczeniami. Gdy chodzi o wynagrodzenie to "odpowiednie" stosowanie
art. 3581 § 3 KC polega na ograniczeniu wynikającej z przepisu możliwości zmiany
wysokości tylko tego wynagrodzenia, które nie zostało wypłacone w terminie. Powyższy
pogląd jest podyktowany szczególnym charakterem wynagrodzenia jako świadczenia
pieniężnego i określonym ustawowo trybem jego ustalania.
Z tych względów na podstawie art. 421 § 1 KPC w związku z art. 11 ust. 5
ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego... (Dz. U. Nr
43, poz. 189) orzeczono jak w sentencji.

========================================