116/7/A/2013

POSTANOWIENIE

z dnia 29 października 2013 r.

Sygn. akt P 55/11

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Piotr Tuleja - przewodniczący

Marek Kotlinowski

Teresa Liszcz - sprawozdawca

Małgorzata Pyziak-Szafnicka

Stanisław Rymar,

po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 29 października 2013 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego w Toruniu:

czy art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, ze zm.) jest zgodny z art. 2, art. 18 i art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie ze względu na utratę mocy obowiązującej przepisu w zakwestionowanym zakresie.

UZASADNIENIE

I

1. Na podstawie postanowienia z 13 lipca 2011 r. (uzupełnionego pismem z 2 września 2011 r.), Sąd Rejonowy w Toruniu, IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (dalej: Sąd Rejonowy w Toruniu albo pytający sąd), wystąpił z pytaniem prawnym, czy art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, ze zm.; dalej: u.u.s.r.) jest zgodny z art. 2, art. 18 i art. 32 Konstytucji.

Uzasadniając postawione pytanie prawne, pytający sąd wskazał, że toczy się przed nim postępowanie zainicjowane odwołaniem Iwony Z. od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego w Grudziądzu z 18 marca 2011 r. Decyzją tą wnioskodawczyni odmówiono prawa do zasiłku macierzyńskiego z tytułu przyjęcia na wychowanie dziecka. Organ stwierdził, że przeszkodą do przyznania Iwonie Z. tego świadczenia jest art. 15 ust. 1 u.u.s.r., zgodnie z którym zasiłek macierzyński z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie przez osobę podlegającą ubezpieczeniu społecznemu rolników przysługuje wówczas, gdy wniosek o przysposobienie został złożony przed ukończeniem przez dziecko pierwszego roku życia. Wnioskodawczyni wystąpiła z wnioskiem o przysposobienie dziecka po upływie określonego w przywołanym przepisie terminu. Identyczna argumentacja została powtórzona przez organ rentowy w piśmie z 31 marca 2011 r., którym oddalono odwołanie wnioskodawczyni od decyzji z 18 marca 2011 r.

1.2. Uzasadniając podniesione wątpliwości co do konstytucyjności wskazanego przepisu pytający sąd podkreślił, że zgodnie z treścią ust. 1 zakwestionowanego art. 15 u.u.s.r., z tytułu urodzenia dziecka, a także z tytułu przyjęcia dziecka w wieku do jednego roku na wychowanie, jeżeli w tym czasie został złożony wniosek o przysposobienie, ubezpieczonemu przysługuje zasiłek macierzyński w wysokości czterokrotnej emerytury podstawowej. Tymczasem ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512, ze zm.) przewiduje, że zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczego urodziła albo przyjęła na wychowanie dziecko w wieku do 7 roku życia, a jeśli chodzi o dziecko, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego - do 10 roku życia, i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia (art. 29 ust. 1 pkt 2 tej ustawy). To znaczy, że ustawodawca dokonał - ze względu na kryterium podlegania różnym systemom ubezpieczenia społecznego - zróżnicowania dwóch grup: rodziców adopcyjnych podlegających ubezpieczeniu rolniczemu oraz rodziców adopcyjnych podlegających powszechnemu ubezpieczeniu społecznemu, na niekorzyść tych pierwszych.

Nawiązując do określonych w orzecznictwie TK warunków, jakim musi sprostać regulacja odstępująca od zasady równości (aby nie została oceniona jako niekonstytucyjna), pytający sąd wskazał, że przedstawione wcześniej kryterium przynależności do odrębnych systemów ubezpieczenia społecznego oraz wieku dziecka adoptowanego nie koreluje z wymogami: relewantności, proporcjonalności oraz powiązania z innymi normami, wartościami lub zasadami konstytucyjnymi.

Po pierwsze, kwestionowane rozwiązanie nie odpowiada celowi zasiłku macierzyńskiego, określanego w doktrynie jako świadczenie, które ma zapewnić środki utrzymania zamiast utraconych zarobków z powodu powstrzymania się od pracy w związku z adopcją dziecka i koniecznością zapewnienia mu osobistej opieki w pierwszym okresie jego życia w nowym domu i rodzinie. Zasiłek macierzyński ma zapewnić rodzicom adopcyjnym możliwość pielęgnacji dziecka przyjętego na wychowanie i roztoczenie nad nim opieki, która ma pomóc w zbudowaniu więzi rodzinnej. Z tego punktu widzenia, zdaniem pytającego sądu, niezrozumiała jest dysproporcja przesłanek nabycia prawa do świadczenia w zależności od rodzaju ubezpieczenia społecznego, jakiemu podlegają rodzice adopcyjni.

Po drugie, wprowadzone zróżnicowanie nie spełnia przesłanki proporcjonalności, gdyż, według sądu, żadne względy nie uzasadniają poglądu, że dobro dziecka przyjętego na wychowanie przez rodziców podlegających ubezpieczeniu społecznemu rolników może być traktowane jako mniej ważne, ani twierdzenia, że uzasadnione jest zróżnicowanie dzieci adoptowanych w zależności od zawodu wykonywanego przez ich rodziców adopcyjnych (s. 8 pytania prawnego).

Po trzecie, występujące zróżnicowanie nie znajduje uzasadnienia w innych wartościach i zasadach konstytucyjnych ani też, w korygującej zasadę równości, zasadzie sprawiedliwości społecznej. Odmienne traktowanie osób o równym statusie - osób podlegających ubezpieczeniu i przyjmujących dziecko na wychowanie - jest, w opinii sądu, nieuzasadnione.

Jeżeli chodzi o niezgodność zaskarżonej regulacji z art. 18 Konstytucji, pytający sąd wskazał, że art. 15 u.u.s.r. godzi w tę normę, otaczając - w przypadku rolników podlegających rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu - opieką i ochroną państwa w całej rozciągłości jedynie macierzyństwo biologiczne, natomiast macierzyństwo i rodzicielstwo adopcyjne jedynie w ograniczonym zakresie, w sposób nieproporcjonalnie słabszy niż w stosunku do osób podlegających ubezpieczeniu w ZUS.

2. W imieniu Sejmu - w piśmie z 16 lutego 2012 r. - stanowisko w sprawie przedstawił jego Marszałek, który wniósł o uznanie, że art. 15 ust. 1 zdanie pierwsze u.u.s.r. w zakresie, w jakim uzależnia uzyskanie zasiłku macierzyńskiego z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie od złożenia wniosku o przysposobienie w czasie do ukończenia przez dziecko jednego roku życia, jest niezgodny z art. 2, art. 18 i art. 32 Konstytucji oraz o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie ze względu na niedopuszczalność orzekania.

Po zrekonstruowaniu zarzutów dotyczących art. 15 ust. 1 u.u.s.r., sformułowanych w pytaniu prawnym, Marszałek Sejmu uznał, że pytający sąd kwestionuje treść zawartą w zdaniu pierwszym tego przepisu.

Marszałek Sejmu uznał, że zróżnicowanie sytuacji rodziców przysposabiających dziecko na wychowanie z uwagi na kryterium rodzaju ubezpieczenia społecznego (KRUS lub ZUS) jest niezgodne z zasadami wynikającymi z art. 2 i art. 32 Konstytucji, ponieważ zarówno osoby, które podlegają ubezpieczeniu społecznemu rolniczemu, jak i osoby podlegające powszechnemu ubezpieczeniu społecznemu charakteryzują się tą samą cechą relewantną - statusem osoby podlegającej ubezpieczeniu chorobowemu i macierzyńskiemu, a ściśle - osoby opłacającej składki w samofinansującym się systemie ubezpieczenia społecznego oraz występującej z wnioskiem o przysposobienie dziecka przyjętego na wychowanie i z tego względu powinny być jednakowo traktowane. Zdaniem Marszałka Sejmu, zróżnicowanie sytuacji prawnej ubezpieczonych w rolniczym oraz powszechnym systemie ubezpieczenia społecznego, w zakresie prawa do zasiłku macierzyńskiego z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie ze względu na wiek dziecka przysposabianego, jest niedopuszczalne, gdyż nie przemawiają za taką dyferencjacją racjonalne i proporcjonalne argumenty, a także nie znajduje podstaw w innych wartościach konstytucyjnych, zwłaszcza zasadzie sprawiedliwości społecznej.

Odnosząc się do zarzutu niezgodności art. 15 ust. 1 zdanie pierwsze u.u.s.r. z art. 18 Konstytucji, Marszałek Sejmu stwierdził, że przepis ten (podobnie jak art. 71 ust. 1 Konstytucji) nie formułuje praw podmiotowych, ale - jako norma programowa - określa zasady polityki państwa w tym obszarze. Normy programowe nie są źródłem praw jednostek do określonych świadczeń. W zakresie realizacji takich norm ustawodawcy przysługuje daleko idąca swoboda, ograniczona jedynie przez wymóg respektowania zasad i wartości konstytucyjnych. W tych granicach ustawodawca, realizując konstytucyjny nakaz ochrony rodziny i rodzicielstwa przez władzę publiczną, samodzielnie decyduje o wyborze określonego modelu systemu zabezpieczenia społecznego, formach i zakresie udzielanego wsparcia. I choć ustalenie kręgu beneficjentów zasiłku macierzyńskiego, w tym wyznaczenie granicy wieku dziecka, którego przysposobienie umożliwia uzyskanie prawa do zasiłku macierzyńskiego, leży w zakresie właściwości parlamentu, podejmującego decyzję, z uwzględnieniem założeń aktualnie prowadzonej polityki społeczno-gospodarczej i stanu finansów państwa, to wspomniana wcześniej nieprawidłowa dyferencjacja kręgu uprawnionych do zasiłku macierzyńskiego pozwala, w ocenie Sejmu, przyjąć, że zaskarżona regulacja jest niezgodna z art. 18 Konstytucji.

3. W piśmie z 2 kwietnia 2012 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o uznanie, że art. 15 ust. 1 u.u.s.r. w zakresie, w jakim określa, jako warunek nabycia przez ubezpieczonego prawa do zasiłku macierzyńskiego z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie, wiek dziecka przyjętego na wychowanie na poziomie nieprzekraczającym roku, jest niezgodny z art. 32 ust. 1, art. 2 i art. 18 Konstytucji. W pozostałym zakresie wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Prokurator Generalny - podobnie jak Sejm - uznał, że zaskarżony art. 15 ust. 1 u.u.s.r. może podlegać kontroli tylko w zakresie, w jakim stanowi, że zasiłek macierzyński z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie przysługuje ubezpieczonemu jedynie wówczas, gdy wiek dziecka nie przekracza roku życia.

W uzasadnieniu stanowiska Prokurator Generalny powołał argumentację zasadniczo zbieżną z poglądami zaprezentowanymi przez Sejm. Wskazał, że odrębność rolniczego systemu ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa, wynikająca z innych niż przyjęte w systemie powszechnym zasad ustalania wysokości składek na ubezpieczenie oraz specyfiki prowadzonej przez rolników działalności, może uzasadniać przyjęte w ustawie zasady, że zasiłek z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie jest świadczeniem jednorazowym, a jego wysokość obliczana jest jako czterokrotność emerytury podstawowej. Okoliczności te nie mają wszakże związku z wiekiem dziecka, nad którym ubezpieczony rolnik sprawuje opiekę. Nie mogą one, w szczególności, stanowić uzasadnienia różnicowania sytuacji prawnej rolników oraz innych ubezpieczonych w zakresie samego prawa do zasiłku macierzyńskiego z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie.

Zdaniem Prokuratora Generalnego, zróżnicowanie sytuacji prawnej jednostek w ramach tej samej grupy podmiotów, według kryterium podlegania określonemu rodzajowi ubezpieczenia społecznego, nie spełnia konstytucyjnych warunków wprowadzenia wyjątków od zasady równości, a mianowicie warunków: relewantności, kryterium proporcjonalności oraz powiązania z innymi normami, wartościami lub zasadami konstytucyjnymi.

Uniemożliwienie rolnikom skorzystania z zasiłku macierzyńskiego z uwagi na to, że przyjęte przez nich na wychowanie dziecko ukończyło już rok życia, nie służy również, zdaniem Prokuratora Generalnego, realizacji normy zawartej w art. 18 Konstytucji.

4. W piśmie z 17 września 2013 r. Marszałek Sejmu zmodyfikował swoje dotychczasowe stanowisko, wnosząc na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) o umorzenie postępowania ze względu na utratę mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu przed wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny orzeczenia w tej sprawie. Równocześnie Marszałek Sejmu zwrócił uwagę, że niedopuszczalność rozpoznania analizowanego pytania prawnego wynika również z niespełnienia przesłanki funkcjonalnej (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK).

W ocenie Marszałka Sejmu, poddany kontroli Trybunału Konstytucyjnego przepis utracił moc obowiązującą w rozumieniu ustawy o TK. Ustawą z dnia 26 lipca 2013 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 983; dalej: ustawa nowelizująca), nadano bowiem nowe brzmienie art. 15 ust. 1 u.u.s.r. Zmiany stanu prawnego weszły w życie 1 września 2013 r. i czynią - w ocenie Marszałka Sejmu - zadość postulatom sformułowanym w pytaniu prawnym. Ustawa nowelizująca nie zawiera przepisów przejściowych, a zatem nie przewiduje stosowania uchylonych przepisów w odniesieniu do jakichkolwiek stanów faktycznych.

W niniejszej sprawie nie występuje również sytuacja przewidziana w art. 39 ust. 3 ustawy o TK. Kontrola zaskarżonego przepisu nie jest bowiem konieczna dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, uznający zakwestionowany przepis za niezgodny z Konstytucją, nie stanowiłby jedynego skutecznego środka przywrócenia ochrony praw naruszonych obowiązywaniem kwestionowanej regulacji prawnej. Tym samym, Marszałek uznał, że nie został spełniony ani warunek braku alternatywnego instrumentu prawnego, poza ewentualnym uznaniem przepisu za niekonstytucyjny, który mógłby spowodować zmianę sytuacji prawnej osoby ubiegającej się o zasiłek macierzyński, ani warunek skutecznego przywrócenia ochrony praw nabytych naruszonych obowiązywaniem kwestionowanej regulacji prawnej.

W tym stanie rzeczy, Marszałek Sejmu wniósł o umorzenie postępowania ze względu na utratę przez akt normatywny w zakwestionowanym zakresie mocy obowiązującej przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny (art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK).

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Sąd Rejonowy w Toruniu, IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (dalej: Sąd Rejonowy w Toruniu albo pytający sąd), jako przedmiot kontroli wskazał art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, ze zm.; dalej: u.u.s.r.). Przepis ten stanowił, że: „Z tytułu urodzenia dziecka, a także z tytułu przyjęcia dziecka w wieku do jednego roku na wychowanie, jeżeli w tym czasie został złożony wniosek o przysposobienie, ubezpieczonemu przysługuje zasiłek macierzyński w wysokości czterokrotnej emerytury podstawowej. Jeżeli ubezpieczeniu podlegają oboje rodzice, zasiłek ten przysługuje im łącznie”.

Przedstawiony Trybunałowi Konstytucyjnemu problem konstytucyjny sprowadzał się do oceny zróżnicowania warunków uzyskania zasiłku macierzyńskiego, opartego na przesłankach przynależności do określonego ubezpieczenia społecznego, jakiemu podlegają rodzice adopcyjni. Inaczej bowiem zostały określone przesłanki nabycia prawa do zasiłku macierzyńskiego z tytułu przyjęcia na wychowanie małego dziecka przez osoby podlegające ubezpieczeniu chorobowemu i macierzyńskiemu w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ZUS), a inaczej dla osób objętych tego rodzaju ubezpieczeniem w ramach ubezpieczenia rolniczego. W pierwszym wypadku warunkiem nabycia prawa do zasiłku było to, aby przyjęte na wychowanie dziecko nie ukończyło 7 roku życia (a nawet 10 roku, jeżeli odroczono wobec niego obowiązek szkolny) oraz złożenie wniosku o jego przysposobienie, natomiast ubezpieczony w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (dalej: KRUS) mógł nabyć to prawo tylko wtedy, gdy przyjęte na wychowanie dziecko nie ukończyło pierwszego roku życia i przed ukończeniem przez nie roku ubezpieczony złożył wniosek o jego przysposobienie.

2. Ze względu na sformułowaną przez pytający sąd istotę problemu konstytucyjnego należało, na wstępie, sprecyzować zakres kontroli w niniejszej sprawie. Choć z petitum pytania prawnego nie wynikło, że pytający sąd kwestionował tylko pewien zakres art. 15 ust. 1 u.u.s.r. (exspresiss verbis wskazuje cały art. 15 ust. 1 u.u.s.r.), to zarówno z analizy stanu faktycznego, na gruncie którego powstał problem konstytucyjny objęty rozpatrywanym pytaniem prawnym, jak i z jego uzasadnienia wynika, że zastrzeżenia pytającego sądu dotyczyły wyłącznie normy zawartej w zdaniu pierwszym tego przepisu. Treść pytania prawnego wskazywała, że wątpliwości nie nasuwała regulacja dotycząca wysokości zasiłku macierzyńskiego (zdanie pierwsze) czy kwestia łącznego zasiłku dla obu ubezpieczonych rodziców dziecka (zdanie drugie).

Wbrew zatem sugestii wynikającej ze sposobu sformułowania petitum pytania prawnego, za rzeczywisty przedmiot kontroli należało uznać jedynie art. 15 ust. 1 zdanie pierwsze u.u.s.r., w zakresie w jakim uzależnia uzyskanie zasiłku macierzyńskiego od przyjęcia na wychowanie dziecka przed ukończeniem przez nie pierwszego roku życia i złożenia w tym czasie wniosku o jego przysposobienie.

3. Dopuszczalność merytorycznego orzekania w niniejszej sprawie jest ściśle związana z zaistniałymi już po wniesieniu pytania prawnego zmianami stanu prawnego. W dniu 22 listopada 2012 r. Rada Ministrów przedłożyła projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 939/VII kadencja; dalej: projekt ustawy). Jak podkreślono w jego uzasadnieniu, nowelizacja miała wprowadzić „zmiany w zakresie prawa do zasiłku macierzyńskiego osób podlegających ubezpieczeniu rolniczemu w związku z przysposobieniem dziecka. Zmiana zmierza do zrównania sytuacji tych osób z sytuacją osób podlegających ubezpieczeniom w systemie powszechnym (s. 10 projektu ustawy; zob. także wyjaśnienia podsekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej M. Buciora przedstawione na posiedzeniu Komisji Polityki Społecznej i Rodziny [nr 65] z 3 stycznia 2013 r., biuletyn nr 1371/VII kadencja). Nowelizacja dokonana ustawą z dnia 26 lipca 2013 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 983; dalej: ustawa nowelizująca) objęła m.in. art. 15 ust. 1 u.u.s.r., który zgodnie z art. 2 pkt 1 otrzymał następujące brzmienie:

„Zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu z tytułu:

1) urodzenia dziecka,

2) przyjęcia dziecka w wieku do 7 roku życia na wychowanie, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego - do 10 roku życia, jeżeli w tym czasie został złożony wniosek o przysposobienie,

3) przyjęcia dziecka w wieku do 7 roku życia na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego - do 10 roku życia - w wysokości czterokrotnej emerytury podstawowej”.

Należy podkreślić, że nowelizacja zrealizowała postulat zawarty w pytaniu prawnym, bo doprowadziła do zrównania, co do zasady, pozycji prawnej osób ubiegających się o zasiłek macierzyński z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie, a podlegających ubezpieczeniu chorobowemu i macierzyńskiemu w ZUS albo KRUS. W związku z wprowadzonymi zmianami prawo do zasiłku macierzyńskiego z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie przysługuje ubezpieczonemu w KRUS, jeżeli złoży do sądu wniosek o przysposobienie dziecka (lub przyjęcie dziecka w ramach rodziny zastępczej) przed ukończeniem przez nie 7 roku życia (a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego - przed ukończeniem przez nie 10 roku życia). Przedstawiony przez pytający sąd problem konstytucyjny został zatem rozwiązany przez ustawodawcę.

Ustawa nowelizująca, weszła w życie - w myśl jej art. 8 - 1 września 2013 r. Nie zawiera przepisów przejściowych, rozstrzygających jakie prawo (dawne czy nowe) należy stosować wobec postępowań wszczętych i niezakończonych przed zmianą art. 15 ust. 1 u.u.s.r. Skoro ustawodawca nie przewidział rozwiązań uniemożliwiających stosowanie art. 15 ust. 1 u.u.s.r. w zmienionym brzmieniu w postępowaniach sądowych w sprawach wszczętych i niezakończonych przed zmianą zaskarżonego przepisu, należy przyjąć, że świadomie objął nową regulacją nie tylko sprawy nowe, ale i wszystkie sprawy będące przedmiotem postępowań toczących się w chwili wejścia w życie nowego prawa.

4. W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny rozważył kwestię dopuszczalności podejmowania merytorycznego rozstrzygnięcia w sytuacji, w której ustawodawca spowodował utratę mocy obowiązującej kwestionowanego przepisu przed wydaniem orzeczenia przez TK. W świetle art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), utrata mocy obowiązującej zaskarżonego aktu normatywnego stanowi - co do zasady - przesłankę umorzenia postępowania. Ustalenie to ma w tym wypadku charakter pierwotny względem ewentualnych innych zagadnień formalnych warunkujących merytoryczne rozpoznanie sprawy i stanowi dostateczną podstawę umorzenia postępowania. Trybunał uwzględnia przy tym utrwaloną linię orzeczniczą, zgodnie z którą uchylenie przepisu nie zawsze powoduje umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK (por. np. wyroki z: 5 stycznia 1998 r., sygn. P 2/97, OTK ZU nr 1/1998, poz. 1 i 4 października 2000 r., sygn. P 8/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 189 oraz postanowienia z: 18 listopada 1998 r., sygn. SK 1/98, OTK ZU nr 7/1998, poz. 120 i 21 marca 2000 r., sygn. K 4/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 65). O utracie mocy obowiązującej można mówić dopiero wtedy, gdy dany przepis nie może być w ogóle stosowany.

Istota umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK sprowadza się do oceny, czy rzeczywiście nastąpiło wyłączenie z systemu prawa niekonstytucyjnego przepisu. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, dopiero po ustaleniu, że uchylony przepis nie może być zastosowany, w szczególności nie wywiera już żadnych skutków dla obywateli, można umorzyć postępowanie (por. postanowienia z: 13 października 1998 r., sygn. SK 3/98, OTK ZU nr 5/1998, poz. 69 i 3 lutego 2004 r., sygn. SK 12/02, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 11 oraz wyrok z 24 kwietnia 2007 r., sygn. SK 49/05, OTK ZU nr 4/A/2007, poz. 39).

Kierując się dotychczasową linią orzeczniczą, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zaskarżony przepis utracił moc obowiązującą. Ustawodawca nie uchwalił przepisów przejściowych, które wyraźnie rozstrzygałyby o temporalnym zakresie stosowania art. 15 ust. 1 u.u.s.r., w brzmieniu obowiązującym do 31 sierpnia 2013 r., toteż Trybunał Konstytucyjny uznał, że powstały w związku z wejściem w życie ustawy nowelizującej problem intertemporalny należało rozstrzygnąć zgodnie z zasadą, wyrażoną w art. 316 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), że sąd cywilny wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy (zasada aktualności orzeczenia sądowego).

Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy. W wyroku z 2 sierpnia 2007 r., sygn. akt III UK 25/07, Sąd ten wyjaśnił, że mimo obowiązywania pewnych wyjątkowych unormowań procedury odrębnej w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, stosuje się, choć nie bezwarunkowo, zasadę aktualności orzekania (art. 316 § 1 k.p.c.), co oznacza, że sąd wydaje wyrok opierając się na stanie faktycznym i prawnym istniejącym w chwili zamknięcia rozprawy (por. również wyrok SN z 12 kwietnia 2012 r., sygn. akt II UK 235/11, Lex nr 1216853).

Zbieżne stanowisko co do możliwości stosowania zasady aktualności orzeczenia w postępowaniach w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zajmują obecnie sądy powszechne (por. wyroki sądów apelacyjnych w: Lublinie z 17 kwietnia 2013 r., sygn. akt III AUa 215/13, Lex 1312060; Rzeszowie z 17 kwietnia 2013 r., sygn. akt III AUa 77/13, Lex nr 1312078; Krakowie z 9 kwietnia 2013 r., sygn. akt III AUa 1394/12, Lex 1313294; Poznaniu z 25 marca 2013 r., sygn. akt I AUa 1316/12, Lex nr 1314864; Łodzi z 19 marca 2013 r., sygn. akt III AUa 1241/12, Lex nr 1305982; Gdańsku z 13 marca 2013 r., sygn. akt III AUa 814/12, Lex nr 1314718; Gdańsku z 13 marca 2013 r., sygn. akt III AUa 665/12, Lex nr 1294743; Katowicach z 7 marca 2013 r., sygn. akt I ACa 872/12, Lex nr 1293614), a także doktryna prawna (por. np. K. Antonów, Prawidłowość decyzji organu rentowego a uwzględnienie stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy, [w:] Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych. Pojęcie oraz właściwości postępowań przedsądowych i ochrony cywilnosądowej, Warszawa 2011, s. 35).

Nie ulega zatem wątpliwości, że do postępowań sądowych w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, wszczętych i niezakończonych przed zmianą zaskarżonego przepisu, znajdzie zastosowanie prawo nowe. Sądy - w tym pytający sąd - powinny zastosować ogólną zasadę intertemporalną wynikającą z art. 316 k.p.c. (zasadę aktualności orzeczenia) i rozstrzygać sprawy, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy, to jest uwzględniając stan prawny z momentu wydania wyroku. Należy zatem uznać, że art. 15 ust. 1 u.u.s.r. w brzmieniu obowiązującym do 31 sierpnia 2013 r. nie znajdzie zastosowania do jakichkolwiek stanów faktycznych. Tym samym, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK postępowanie należy umorzyć ze względu na utratę mocy obowiązującej przepisu w zakwestionowanym zakresie.

5. Trybunał Konstytucyjny zwraca również uwagę, że w aktualnym stanie prawnym, pytający sąd, kierując się zasadą aktualności orzekania, powinien przyznać osobie ubezpieczonej, kwestionującej odmowną decyzję organu rentowego, prawo do zasiłku macierzyńskiego z tytułu przyjęcia na wychowanie dziecka, które nie ukończyło 7 roku życia. Zgodnie bowiem z dyspozycją art. 477¹⁴ § 2 k.p.c., sąd może zmienić zaskarżoną decyzję organu ubezpieczeniowego w całości lub w części (oddalając odwołanie w pozostałym zakresie), orzekając zarazem co do istoty sprawy. Jak wynika z przedstawionego w pytaniu prawnym stanu faktycznego, przyjęte na wychowanie dziecko urodziło się 3 sierpnia 2009 r. Występująca o zasiłek macierzyński ubezpieczona spełnia zatem obecnie obowiązujące przesłanki uzyskania tego prawa, tj. warunek przyjęcia dziecka w wieku do 7 roku życia na wychowanie (art. 15 ust. 1 pkt 2 u.u.s.r.).

Skoro pytający sąd, po wejściu w życie ustawy nowelizującej, powinien rozstrzygnąć zawisłą przed nim sprawę na podstawie art. 15 ust. 1 u.u.s.r., w obowiązującym obecnie brzmieniu, pytanie prawne - w ocenie Trybunału Konstytucyjnego - nie spełnia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego. Zarzuty zgłoszone przez sąd pytający zdezaktualizowały się bowiem wobec zmiany treści art. 15 ust. 1 u.u.s.r.

Biorąc powyższe okoliczności pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny postanowił, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, umorzyć postępowanie ze względu na utratę mocy obowiązującej przepisu w zakwestionowanym zakresie przed wydaniem orzeczenia.

8