14

Postanowienie

z dnia 1 marca 1989 r.

(U. 14/88)

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Przewodniczący: sędzia TK Adam Józefowicz

Sędziowie TK: M. Łabor-Soroka (sprawozdawca)

Cz. Bakalarski

po rozpoznaniu w dniu 1 marca 1989 r. na posiedzeniu niejawnym sprawy wszczętej z inicjatywy własnej Trybunału Konstytucyjnego na wniosek Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z udziałem uczestników postępowania: Rady Ministrów i Prokuratora Generalnego PRL o zbadanie czy: 1. przepis § 4 ust. 2 uchwały Nr 207 Rady Ministrów z dnia 27 września 1982 r. w sprawie umów sprzedaży oraz umów dostawy między jednostkami gospodarki uspołecznionej (tekst jednolity M. P. z 1986 r. Nr 33, poz. 247; z 1987 r. Nr 21, poz. 183) w części, która stanowi, iż bezwzględnie wiążące dla stron są przepisy o karach umownych za dostarczenie towaru z wadami i za odstąpienie od umowy z powodu wad, przepisy o karach umownych za dostarczenie towaru w innych asortymentach lub gatunkach niż określone w umowie, a jeżeli sprzedawca był zobowiązany do zawarcia umowy, także przepisy o karach umownych za zwlokę w dostarczeniu towaru i z tytułu odstąpienia od umowy z powodu zwłoki, - jest zgodna z upoważnieniem ustawowym zawartym w treści art. 2 i art. 384 kodeksu cywilnego oraz z treścią art. 5 ust. 4 ustawy z dnia 8 lutego 1979 r. o jakości wyrobów, usług, robót i obiektów budowlanych (Dz. U. Nr 2, poz. 7); 2. przepis § 5 ust. 1 wymienionej w pkt 1 uchwały Nr 207 Rady Ministrów jest zgodny z treścią art. 2 i art. 384 kodeksu cywilnego, z art. 5 ust. 4 wymienionej w pkt 1 ustawy z dnia 8 lutego 1979 r. o jakości wyrobów, usług, robót i obiektów budowlanych, a także z art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jednolity: Dz. U. z 1987 r Nr 35, poz. 201) oraz z treścią art. 2 § 1 i 2 ustawy z dnia 18 września 1982 r. prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 30, poz. 210; z 1983 r. Nr 39, poz. 176; z 1986 r. Nr 39, poz. 192; z 1987 r. Nr 33, poz. 181).

postanowił:

umorzyć postępowanie w sprawie.

UZASADNIENIE

Prezes Trybunału Konstytucyjnego wystąpił z wnioskiem o wszczęcie postępowania z inicjatywy własnej Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności przepisów: § 4 ust. 2 oraz § 5 ust. 1 uchwały Nr 207 Rady Ministrów z dnia 27 września 1982 r. w sprawie umów sprzedaży oraz umów dostawy między jednostkami gospodarki uspołecznionej (tekst jednolity M. P. z 1986 r. Nr 33, poz. 247; z 1987 r. Nr 21, poz. 183) z upoważnieniem ustawowym zawartym w treści art. 2 i art. 384 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) oraz z treścią art. 4 ust. 1 i 2 i art. 51 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jednolity Dz. U. z 1987 r. nr 35, poz. 201), a także z treścią art. 1 i 2 ustawy z dnia 18 września 1982 r. prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 30, poz. 210; z 1983 r. Nr 39, poz. 176; z 1986 r. Nr 39, poz. 192; z 1987 r. Nr 33, poz. 181).

W uzasadnieniu wniosku Prezes Trybunału Konstytucyjnego stwierdził, że przepisy: art. 2 i art. 384 kodeksu cywilnego, art. 5 ust. 3 wymienionej ustawy z dnia 8 lutego 1979 r. o jakości wyrobów, usług, robót i obiektów budowlanych oraz art. 5 ust. 4 tej ustawy powołane jako podstawa wydanej przedmiotowej uchwały Nr 207 Rady Ministrów z dnia 27 września 1982 r. w sprawie umów sprzedaży oraz umów dostaw między j. g. u., takiej podstawy stanowić nie mogą w szczególności dla § 4 ust. 2 i § 5 ust. 1. W ocenie wnioskodawcy uchwała ta bowiem w treści § 4 ust. 2 zalicza do norm bezwzględnie obowiązujących przepisy o karach umownych za dostarczenie towaru z wadami i za odstąpienie od umowy z powodu wad, a także przepisy o karach umownych za dostarczenie towaru w innych asortymentach i gatunkach niż określone w umowie, a jeżeli sprzedawca był zobowiązany do zawarcia umowy także przepisy o karach umownych za zwłokę w dostarczaniu towaru i z tytułu odstąpienia umowy z powodu zwłoki, a w § 5 ust. 1 postanowienia o obligatoryjności dochodzenia roszczeń z wyżej wymienionych tytułów, co jego zdaniem nasuwa przede wszystkim zasadniczą wątpliwość w przedmiocie zgodności kwestionowanych przepisów z upoważnieniem wynikającym z treści art. 2 kodeksu cywilnego. Według wyrażonego poglądu Prezesa Trybunału wątpliwość ta uzasadniona jest faktem, że uchwała nie ma charakteru norm szczególnych regulujących stosunki sprzedaży i dostawy w danej branży obrotu między jednostkami, gospodarki uspołecznionej, ale ma charakter ogólny, reguluje bowiem ogólne warunki sprzedaży i dostawy w stosunkach między j. g. u., wyłączając jednocześnie w ramach zakresu nie uregulowanego stosowanie odpowiednich przepisów kodeksu cywilnego (art. 483 i 484 kc). Treść tej uchwały zdaniem wnioskodawcy nie zawiera wyraźnego udokumentowania "szczególnych potrzeb obrotu między j. g. u." uzasadniających jej wydanie, a w każdym razie nie dostarcza takiego uzasadnienia, ani też wskazania na możliwość odstępstw od przepisów kodeksu cywilnego w zakresie kar umownych.

W ocenie wnioskodawcy rozwiązanie przyjęte w § 4 ust. 2 powołanej uchwały Nr 207 Rady Ministrów w przedmiocie kar umownych jest sprzeczne z uregulowaniem wynikającym z przepisów kodeksu cywilnego (art. 471, 483, 484) i zmieniając charakter norm o karach umownych ze względnie obowiązujących na bezwzględnie obowiązujące godzi w swobodę kontraktową stron zawierających umowy oraz w możliwość wyboru przez strony formy odszkodowania (np. odszkodowanie na zasadach ogólnych wynikających z art. 471 kc, lub też kara umowna, ale z uwzględnieniem zastrzeżonych w umowie tytułów, stawek i podstawy wymiaru kar).

Według twierdzeń wnioskodawcy upoważnienie zawarte w treści art. 2 kc nie może także stanowić podstawy do ustalenia w treści ogólnych warunków umów obowiązku dochodzenia roszczeń z tytułu kar umownych. Jego zdaniem opartym na poglądach doktryny, co do granic upoważnienia wynikającego z art. 2 kc, przepis ten dotyczy jedynie zobowiązań w obrocie uspołecznionym i nie jest możliwe by stanowił on podstawę do wydania przez organy administracji aktów normatywnych wykraczających poza sferę prawa cywilnego, a do takiej sfery należy nakaz w przedmiocie obowiązku dochodzenia kar umownych wynikający z postanowienia zawartego w § 5 ust. 1 wymienionej uchwały Nr 207 Rady Ministrów.

W ocenie wnioskodawcy również upoważnienie zawarte w treści art. 384 § 1 i 2 kc, mimo że daje podstawę do wydanie przez Radę Ministrów (z możliwością substytuowania go na inny naczelny organ administracji państwowej) ogólnych warunków i wzorów umów dla określonej kategorii między jednostkami gospodarki uspołecznionej oraz między tymi jednostkami i innymi osobami, a także do określenia w ich treści w jakich granicach będą dopuszczalne postanowienia umowne od nich odbiegające, to jednak podstawy tej nie rozszerza w takim stopniu by możliwe było zamieszczenie w treści aktów wydanych na podstawie kodeksu cywilnego norm wykraczających poza zakres przedmiotowy tej ustawy, nie mających charakter norm cywilno-prawnych.

Według wnioskodawcy unormowanie zawarte w części kwestionowanego przepisu § 4 ust. 2 i przepisu § 5 ust. 1 wymienionej uchwały Nr 207 wykracza również poza zakres upoważnienia ustawowego wynikającego z treści art. 5 ust. 4 cytowanej ustawy z 8 lutego 1979 r. o jakości wyrobów, usług, robót i obiektów budowlanych, jako że unormowanie to pozostając w związku z art. 5 ust. 3 wymienionej ustawy daje jedynie podstawę do ustalenia przez Radę Ministrów konsekwencji ekonomicznych w stosunku do jednostek gospodarki uspołecznionej z tytułu nieosiągnięcia należytej jakości wyrobów usług lub obiektów budowlanych, a nie do stanowienia podstawy do ustanowienia sankcji cywilno-prawnych odbiegających od regulacji kodeksu cywilnego.

Zdaniem wnioskodawcy regulacja zawarte w kwestionowanej części § 4 ust. 2 oraz w § 5 ust. 1 uchwały Nr 207 naruszają zarazem zasadę samodzielności przedsiębiorstw państwowych wyrażoną w art. 4 ust. 1 i 2 oraz w art. 51 wymienionej ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych oraz autonomię spółdzielczych jednostek organizacyjnych ustawowo zagwarantowaną w art. 1 i 2 wymienionej ustawy z dnia 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze.

Wstępne rozpoznanie wniosku, ograniczające się do porównania przepisów: § 4 ust. 2 oraz § 5 ust. 1 wymienionej uchwały Nr 207 z dnia 27 września 1982 r. w sprawie umów sprzedaży oraz umów dostawy między jednostkami gospodarki uspołecznionej z przepisami: art. 2 i art. 384 kodeksu cywilnego, z art. 5 ust. 4 wymienionej ustawy z dnia 8 lutego 1979 r. o jakości wyrobów, usług, robót i obiektów budowlanych, z art. 4 ust. 1 i 2 wymienionej ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych oraz z art. 4 ust. 1 i 2 wymienionej ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych oraz z art. 2 wymienionej ustawy z dnia 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze Trybunałowi Konstytucyjnemu poważne wątpliwości co do merytorycznej i formalno-prawnej zgodności tych przepisów.

W związku z tym Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z dnia 27 września 1988 r. doszedł do przekonania, że istnieje uzasadniona potrzeba merytorycznego zbadania tej części kwestionowanej regulacji prawnej i wszczęcia w tym zakresie postępowania z inicjatywy własnej.

Uczestniczący w postępowaniu Prokurator Generalny PRL wyraził na piśmie swoje stanowisko, wnosząc o stwierdzenie, że przepis § 4 ust. 2 wymienionej uchwały Nr 207 Rady Ministrów z dnia 27 września 1982 r., w części kwestionowanej, nie jest zgodna z upoważnieniem ustawowym zawartym w treści art. 2 i art. 384 kodeksu cywilnego oraz z treścią art. 5 ust. 4 wymienionej ustawy z dnia 8 lutego 1979 r. o jakości wyrobów, usług, robót i obiektów budowlanych.

Prokurator Generalny wniósł również o stwierdzenie, że przepis § 5 ust. 1 wymienionej uchwały Nr 207 Rady Ministrów nie jest zgodny z treścią art. 2 i art. 384 kodeksu cywilnego, z art. 5 ust. 4 wymienionej ustawy z dnia 8 lutego 1979 r. o jakości wyrobów, usług, robót i obiektów budowlanych, a także z art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z 25września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych oraz z treścią art. 2 § 1 i 2 wymienionej ustawy z 18 września 1982 r. - prawo spółdzielcze.

W ocenie Prokuratora Generalnego PRL opartej na głębokiej analizie przedmiotowego zagadnienia treść przepisów: § 4 ust. 1 i § 5 ust. 1 wymienionej uchwały nr 207 Rady Ministrów w poprzednich i ostatecznej wersji ich obowiązywania, może prowadzić tylko do wniosku, iż wersja treści tych przepisów przyjęta w uchwale nr 74 Rady Ministrów z 19 maja 1986 r. (M. P. Nr 15, poz. 99) zamieszczona w tekście jednolitym (Monitor Polski z 1986 r. Nr 33, poz. 2476) nie została oparta na właściwej podstawie, bowiem przepisy art. 2 i 384 kodeksu cywilnego a tym bardziej art. 5 ust. 4 wymienionej ustawy z dnia 8 lutego 1979 r. nie mogły stanowić podstawy do takiego unormowania.

Według Prokuratora Generalnego PRL art. 2 kodeksu cywilnego stanowiący jedną z podstaw prawnych uregulowania zawartego w kwestionowanych przepisach nie mógł stanowić podstawy do takiego sformułowania przepisów, bowiem ich treść odbiegała by od uregulowań zawartych w kodeksie cywilnym i to wówczas gdy nie wymagały tego szczególne potrzeby obrotu.

Z obszernej analizy przedmiotowej problematyki przeprowadzonej przez Prokuratora Generalnego w przedstawionym stanowisku na piśmie, wynika że kształtowanie się treści kwestionowanych przepisów § 4 ust. 2 i § 5 ust. 1 uchwały Nr 207 Rady Ministrów wskazywało, iż w pierwszej fazie reformy gospodarczej w omawianym zagadnieniu w pełni zachowana została swoboda stron w kształtowaniu i dochodzeniu kar umownych, co odpowiadało systemowym rozwiązaniom ustawy o przedsiębiorstwach państwowych i prawa spółdzielczego, przyznającym podmiotom gospodarczym uprawnienia do podejmowania samodzielnie decyzji we wszystkich sprawach ich dotyczących w tym także w sferze podejmowania samodzielnie zobowiązań tj. zawierania i kształtowania treści w zakresie odszkodowań i kar za niewykonanie lub nienależyte wykonanie tych umów.

Wprowadzenie do powołanej uchwały Nr 207 Rady Ministrów unormowania w zakresie bezwzględnie obowiązującej mocy przepisów o karach umownych (§ 4 ust. 2 jednolitego tekstu) i obowiązku dochodzenia tych kar umownych (§ 5 ust. 1 jednolitego tekstu uchwały) - zdaniem Prokuratora Generalnego wskazuje jednoznacznie na odstąpienie od zasady samodzielności podmiotów gospodarczych takich jak jednostki gospodarki uspołecznionej i stopniowe zastępowania tej samodzielności wyrażającej się w swobodnym kształtowaniu stosunków cywilno-prawnych w obrocie, nakazami administracyjnymi, właściwymi dla nakazowego systemu zarządzania, co jest z przepisami: art. 2 i 384 kc, z art. 5 ust. 4 powołanej ustawy z dnia 8 lutego 1979 r. o jakości wyrobów, usług, robót i obiektów budowlanych oraz z art. 4 ust. 1 i 2 powołanej ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych i art. 2 § 1 i 2 powołanej ustawy z 16 listopada 1982 r. prawo spółdzielcze.

Rada Ministrów w piśmie z dnia 8 listopada 1988 r. w kwestii dotyczącej przepisu § 5 ust. 1 uchwały Nr 207 Rady Ministrów podzieliła stanowisko zawarte w uzasadnieniu postanowienia Trybunału Konstytucyjnego o wszczęciu postępowania z własnej inicjatywy, że treść tego przepisu wykracza poza sferę prawa cywilnego i nie znajduje oparcia w art. 2 i 384 kodeksu cywilnego, natomiast co do § 4 ust. 2 wymienionej uchwały Nr 207 wyraziła pogląd, iż treść tego przepisu jest zgodna z przepisami: art. 2 i art. 384 kodeksu cywilnego z art. 5 ust. 4 powołanej ustawy z 8 lutego 1979 r. o jakości wyrobów, usług, robót i obiektów budowlanych oraz z art. 4 powołanej ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, a także z art. 2 powołanej ustawy z dnia 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze.

Z kolei pismem z dnia 23 stycznia 1989 r. Urząd Rady Ministrów zawiadomił o wprowadzeniu zmian w powołanej uchwale Nr 207 z dnia 27 września 1982 r. w sprawie umów sprzedaży oraz umów dostawy między jednostkami gospodarki uspołecznionej, które obejmują również skreślenie kwestionowanych przepisów: § 4 ust. 2 i § 5 ust. 1. W związku z tym podsekretarz stanu wniósł o umorzenie postępowania w sprawie.

Trybunał Konstytucyjny ustalił, że uchwałą Nr 2 Rady Ministrów z dnia 16 stycznia 1989 r. opublikowaną dnia 28 stycznia 1989 r. w Monitorze Polskim Nr 1, poz. 2 zmieniono powołaną uchwalą Nr 207 Rady Ministrów z 27 września 1982 r. w sprawie umów sprzedaży oraz umów dostawy między jednostkami gospodarki uspołecznionej. Zmiany te obejmują również skreślenie kwestionowanych przepisów: § 4 ust. 2 oraz § 5 ust. 1 uchwały. W ten sposób kwestionowane w niniejszej sprawie rozwiązanie prawne utraciło moc z dniem wejścia w życie powołanej uchwały Nr 2, to jest po upływie 14 dni od dnia jej ogłoszenia (§ 3).

W związku z utratą mocy obowiązującej kwestionowanych przepisów zawartych w powołanym akcie normatywnym przed wydaniem orzeczenia, Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 4 ust. 2 o Trybunale Konstytucyjnym, postanowił jak w sentencji.