Wyrok z dnia 22 stycznia 2003 r.
II UK 51/02

Okresem składkowym, o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) jest okres podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin
(Dz.U. Nr 32, poz. 140 ze zm.), w którym rolnik z mocy art. 40 tej ustawy był
zwolniony z obowiązku opłacania składki.

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 stycznia 2003 r.
sprawy z wniosku Kazimierza Wiktora Z. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w B. o ustalenie wysokości emerytury celem ustalenia świad-
czenia przedemerytalnego, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apela-
cyjnego w Białymstoku z dnia 21 listopada 2001 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Decyzją z dnia 27 lipca 2000 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
B. odmówił wnioskodawcy Kazimierzowi Wiktorowi Z. ustalenia wysokości emerytury
do celów świadczenia przedemerytalnego wobec braku wymaganego 40-letniego
okresu składkowego i nieskładkowego.
Odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 2 sierp-
nia 2001 r. [...]. Sąd ustalił, że wnioskodawca udowodnił okresy składkowe i nie-
składkowe oraz okresy pracy w gospodarstwie rolnym w łącznym wymiarze 37 lat, 8
miesięcy i 25 dni. Nie może być uwzględniony okres prowadzenia gospodarstwa rol-
nego od 17 kwietnia 1978 r. do 20 kwietnia 1980 r. wobec niespełnienia wymogu
określonego w art. 10 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).
Na podstawie tego przepisu uwzględnia się okresy ubezpieczenia społecznego rolni-
ków, za które opłacono przewidziane w odrębnych przepisach składki, a wniosko-
dawca nie opłacał w tym okresie składek na ubezpieczenie społeczne. Nie podlega
również uwzględnieniu okres urlopu bezpłatnego od 18 października 1989 r. do 15
listopada 1991 r., gdyż nie jest to okres składkowy w rozumieniu art. 6 ust. 2 powoła-
nej ustawy. Do okresów mających wpływ na ustalenie wysokości emerytury dla celów
świadczenia przedemerytalnego nie może być doliczony okres pobierania zasiłku dla
bezrobotnych, gdyż okres ten przypada po rozwiązaniu stosunku pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy.
W apelacji od tego wyroku wnioskodawca zarzucił, że odmawiając uwzględ-
nienia okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego pominięto uregulowanie zawarte w
art. 40 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz in-
nych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140). Zarzucił także,
że okres urlopu bezpłatnego był okresem pozostawania bez pracy z powodu nie-
możności jej otrzymania i powinien być potraktowany jako okres składkowy.
Wyrokiem z dnia 21 listopada 2001 r. [...] Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Białymstoku oddalił apelację. Sąd Apelacyjny uznał, że po-
wołany w apelacji przepis art. 40 ustawy z dnia 27 października 1977 r. nie daje pod-
stawy do uwzględnienia okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego. Zgodnie z tym
przepisem rolnik, który rozpoczął prowadzenie gospodarstwa przed ukończeniem 35
lat życia był zwolniony od obowiązku opłacenia składki przez okres pierwszych 5 lat
gospodarowania. Jednakże przepis art. 10 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach
traktuje jako okresy składkowe tylko takie okresy prowadzenia gospodarstwa rolne-
go, za które opłacono składki. W sprawie nie jest sporne, że wnioskodawca prowa-
dząc gospodarstwo rolne od 17 kwietnia 1978 r. do 20 kwietnia 1980 r. nie opłacał
składek na ubezpieczenie społeczne rolników, ponieważ był zwolniony z tego obo-
wiązku. Gdyby okres zwolnienia z obowiązku opłacania składek miał być doliczany
do okresu ubezpieczenia znalazłoby to wyraz w redakcji przepisu, podobnie jak ma
to miejsce w innych przepisach, na przykład w art. 6 ust. 2 pkt 9 lit. austawy z dnia 27
października 1977 r.
Sąd Apelacyjny uznał także za prawidłowe rozstrzygnięcie w zakresie żądania
uwzględnienia okresów urlopów bezpłatnych jako okresów składkowych. Wniosko-
dawca korzystał z urlopów bezpłatnych składając każdorazowo podania o ich udzie-
lenie. Brak jest zatem podstaw do twierdzenia, że urlopy te były wymuszone przez
pracodawcę. Okres urlopu bezpłatnego nie mieści się w kategorii niemożności
otrzymania pracy w rozumieniu art. 6 ust. 2 pkt 6 ustawy o emeryturach i rentach. Z
tego powodu Sąd uznał za pozbawiony zasadności wniosek o przeprowadzenie do-
wodu z zeznań świadków na okoliczność udzielanych urlopów bezpłatnych.
Wyrok ten zaskarżył kasacją wnioskodawca i opierając ją na obu podstawach
wymienionych w art. 3931 k.p.c. wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i orzeczenie
co do istoty sprawy z uwzględnieniem żądania wniosku ewentualnie o uchylenie za-
skarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Białymstoku do ponownego rozpozna-
nia.
Jako naruszenie prawa materialnego wskazał błędną wykładnię art. 10 ust. 1
pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (Dz.U. Nr 162 poz. 1118 ze zm.) i art. 40 ustawy z dnia 27 paź-
dziernika 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolni-
ków i ich rodzin, a także art. 2, 3 i 32 w związku z art. 67 ust. 1 Konstytucji Rzeczy-
pospolitej Polskiej, ponadto niezastosowanie art. 37l ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia
1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r.
Nr 25, poz. 128 ze zm.) i art. 5 k.c. W uzasadnieniu tej podstawy kasacyjnej podniósł,
że nie można zgodzić się z poglądem, iż ustawodawca zmienił cel uregulowań doty-
czących zwolnienia rolników z obowiązku opłacania składki. Taka wykładnia ozna-
czałaby odebranie uprzednio nabytych praw gwarantujących świadczenia emerytalne
i pozostawałaby w sprzeczności z powołanymi przepisami Konstytucji, a także ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa i zasadami współżycia społeczne-
go. Przy prawidłowej wykładni okres prowadzenia gospodarstwa rolnego powinien
być uznany za okres składkowy. Nieuwzględnienie okresu pobierania zasiłku dla
bezrobotnych nastąpiło z naruszeniem art. 37l ust. 1 ustawy o zatrudnieniu i prze-
ciwdziałaniu bezrobociu, który to przepis nakazuje zaliczenie takiego okresu.
Jako naruszone przepisy postępowania wskazuje się w kasacji art. 227, 228 i
241 k.p.c. Naruszenie to polega na zaniechaniu wyjaśnienia powodów udzielania
przez pracodawcę urlopów bezpłatnych. Wnioskodawca zamierzał udowodnić, że w
okresie urlopów bezpłatnych pozbawiony był możliwości świadczenia pracy wbrew
swojej woli. Pracodawca narzucał urlopy bezpłatne w okresach zimowych, gwarantu-
jąc powrót do pracy. Fakt, że wnioskodawca składał podpis na wniosku o udzielenie
urlopu nie oznacza, że występował z taką inicjatywą, lecz zgadzał się na dyktat pra-
codawcy. Okoliczności te wskazują, że okresy, w których wnioskodawca przebywał
na urlopach bezpłatnych, powinny być traktowane jako okresy czasowego pozosta-
wania bez pracy z powodu niemożności jej otrzymania. Na te okoliczności wniosko-
dawca zgłosił dowód z przesłuchania świadków, który Sąd niesłusznie uznał za po-
zbawiony zasadności.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Uzasadniony jest zarzut błędnej wykładni art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Zgodnie z tym przepisem przy ustalaniu prawa do emerytury uwzględnia się okresy
ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono przewidziane w odrębnych
przepisach składki. Interpretując ten przepis Sąd Apelacyjny uznał, że nie podlega
uwzględnieniu okres ubezpieczenia społecznego rolników, w którym rolnik nie opła-
cał składek. Ustawowe zwolnienie od składek, na które powołuje się powód, nie daje
zdaniem Sądu podstaw do uwzględnienia okresu ubezpieczenia skoro warunkiem
takiego uwzględnienia jest opłacanie składek. Pogląd taki nie jest słuszny, chociaż
pozornie wydaje się, że brak postanowienia o uwzględnieniu okresu zwolnienia od
składek nie pozwala na doliczenie takiego okresu do okresu składkowego. Przepisy
dotyczące uwzględniania okresów składkowych z tytułu innej niż rolnicza działalności
uznają za okresy składkowe okresy prowadzenia działalności objętej obowiązkiem
ubezpieczenia społecznego, za które opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne,
lub w których występowało zwolnienie od opłacania składki (art. 6 ust. 2 pkt 9 - pkt
14). Takiego zastrzeżenie nie zawiera wspomniany art. 10 ust. 1 pkt 1, jednak nie
oznacza to, że okresy zwolnienia od opłacania składki nie są uwzględniane. Na mocy
tego ostatniego przepisu uwzględniane są okresy, za które opłacono składki
przewidziane w odrębnych przepisach. Oznacza to, że podlega uwzględnieniu okres
ubezpieczenia społecznego rolnika, który wywiązał się z obowiązku składkowego
przewidzianego w przepisach obowiązujących w okresie, w którym przypada to
ubezpieczenie. Wnioskodawca prowadził gospodarstwo rolne w latach 1978 - 1980,
kiedy obowiązywała ustawa z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin. Ubezpieczenie społeczne
rolników na podstawie tej ustawy było obowiązkowe i pociągało za sobą obowiązek
opłacania składki na to ubezpieczenie ( art. 38). Przepis art. 40 stanowił, że rolnik,
który rozpoczął prowadzenie gospodarstwa rolnego przed ukończeniem 35 lat życia
zwolniony jest od obowiązku opłacania składki przez okres pierwszych 5 lat gospo-
darowania. Zasady opłacania składek były więc takie, że rolnik podlegający obowiąz-
kowemu ubezpieczeniu i uprawniony do świadczeń z tego ubezpieczenia przy speł-
nieniu warunków określonych w art. 40 opłacał składki poczynając od innej daty niż
powstanie obowiązku ubezpieczenia. Zawarte w art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy o emery-
turach i rentach odesłanie do odrębnych przepisów należy rozumieć jako warunek
wywiązania się z obowiązku nałożonego przez te przepisy na rolnika podlegającego
ubezpieczeniu. Nie można uznać, że wnioskodawca nie wywiązał się z tego obo-
wiązku skoro na mocy szczególnego przepisu był zwolniony od składki na ubezpie-
czenie społeczne. Pominięcie okresu podlegającego regulacji zawartej w art. 40
ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym rolników prowadziłoby do paradoksalnej sytua-
cji, w której okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolnika prowadzącego go-
spodarstwo rolne i spełniającego warunki tego przepisu nie byłby uwzględniany do 1
stycznia 1983 r., podczas gdy ten sam okres pracy w tym gospodarstwie członków
jego rodziny podlegałby uwzględnieniu na podstawie art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy o
emeryturach i rentach. Zgodnie z tym ostatnim przepisem uwzględnia się przypada-
jące przed dniem 1 stycznia 1983 r. okresy pracy w gospodarstwie rolnym po ukoń-
czeniu 16 roku życia. Regulacja ta dotyczy domowników rolnika, którzy zostali objęci
ubezpieczeniem społecznym od 1 stycznia 1983 r., a przed tą datą nie podlegali
ubezpieczeniu. Jeżeli uwzględnia się okres pracy w gospodarstwie rolnym osób nie
podlegających żadnemu ubezpieczeniu, to tym bardziej powinien być uwzględniony
okres prowadzenia gospodarstwa rolnego przez rolnika podlegającego ubezpiecze-
niu społecznemu i spełniającemu wszystkie warunki wymagane przepisami regulują-
cymi to ubezpieczenie. W konsekwencji należało przyjąć, że okresem składkowym, o
którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach jest okres podle-
gania ubezpieczeniu społecznemu rolników na podstawie ustawy z dnia 27 paździer-
nika 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników, w
którym rolnik z mocy art. 40 tej ustawy był zwolniony od obowiązku opłacania składki.
Pogląd taki wynika z analizy omówionych przepisów bez potrzeby sięgania do zasad
konstytucyjnych i zasad współżycia społecznego.
Uznanie słuszności kasacyjnego zarzutu w tym przedmiocie nie prowadzi do
uwzględnienia kasacji. Okres prowadzenia gospodarstwa rolnego, który powinien być
doliczony do okresu składkowego wynosi 2 lata i 4 dni (od 17 kwietnia 1978 r. do 20
kwietnia 1980 r.). Przy zsumowaniu tego okresu z udokumentowanymi okresami
składkowymi i nieskładkowymi wynoszącymi 37 lat, 8 miesięcy i 25 dni łączny okres
wynosi 39 lat, 8 miesięcy i 29 dni. Aby uznać, że wnioskodawca spełnił warunek po-
siadania 40-letniego okresu, powinien być wykazany brakujący okres składkowy lub
nieskładkowy. W zaskarżonym wyroku nie uwzględniono wskazanych przez wnio-
skodawcę dalszych okresów, a podniesione w kasacji zarzuty błędu w ustaleniach
faktycznych i zastosowaniu prawa są nieuzasadnione.
Powołany w kasacji przepis art. 37l ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrud-
nieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. nr 6,
poz. 56 ze zm.), który zdaniem wnoszącego kasację powinien mieć zastosowanie,
stanowi, że prawo do świadczenia przedemerytalnego przysługuje osobie, która
spełniła warunki do jego nabycia w dniu rejestracji w powiatowym urzędzie pracy.
Prawo do świadczenia przedemerytalnego ustala się na wniosek tej osoby. Świad-
czenia przedemerytalne przysługują od następnego dnia po zarejestrowaniu się
uprawnionej osoby w powiatowym urzędzie pracy albo od następnego dnia po złoże-
niu wniosku i dokumentów niezbędnych do ustalenia tych uprawnień. Przepis ten re-
guluje tryb i termin przyznawania świadczenia przedemerytalnego osobie, która
spełnia warunki do tego świadczenia i zostanie zarejestrowana jako bezrobotna w
powiatowym urzędzie pracy lub złoży wniosek o świadczenie. Nie można powoływać
się na ten przepis jako podstawę uznania warunków do przyznania świadczenia
przedemerytalnego za spełnione skoro przepis ten dotyczy osób, które spełniły wa-
runki określone innymi przepisami. Warunki te są określone w art. 37k w czterech
punktach, a wnioskodawca wywodzi swoje prawa z art. 37k pkt 3, który stanowi, że
świadczenie przedemerytalne przysługuje osobie spełniającej warunki do uzyskania
statusu bezrobotnego i prawa do zasiłku, jeżeli do dnia rozwiązania stosunku pracy z
przyczyn dotyczących zakładu pracy, w którym była zatrudniona przez okres nie
krótszy niż 6 miesięcy, osiągnęła okres uprawniający do emerytury wynoszący dla
mężczyzn co najmniej 40 lat. Warunkiem uzyskania prawa do świadczenia jest po-
siadanie 40-letniego okresu uprawniającego do emerytury do dnia rozwiązania
umowy o pracę, zatem do tego okresu nie są wliczane okresy składkowe lub nie-
składkowe przypadające po dniu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczą-
cych zakładu pracy. Nie podlega więc zaliczeniu okres pobierania zasiłku dla bezro-
botnych po ustaniu stosunku pracy. Przepis art. 37l nie jest podstawą do wliczenia do
wymaganych okresów okresu pobierania zasiłku dla bezrobotnych, zatem zarzut na-
ruszenia prawa materialnego w tym zakresie nie jest zasadny.
Nie znajduje uzasadnienia zarzut naruszenia przepisów postępowania przez
odmowę przeprowadzenia zgłoszonych przez wnioskodawcę dowodów. Zgodnie z
art. 227 k.p.c. przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy
istotne znaczenie. Okoliczności, które wnioskodawca zamierzał udowodnić zgłasza-
jąc wniosek dowodowy nie były dla rozstrzygnięcia sprawy istotne. Żądanie dolicze-
nia do okresów wymaganych do emerytury okresu urlopu bezpłatnego nie mogło być
bowiem uwzględnione niezależnie od okoliczności, w jakich został udzielony urlop
bezpłatny. Według twierdzeń wnioskodawcy był on zmuszony do składania podania
o urlop bezpłatny i tę okoliczność chciał udowodnić. Jednak wnioskodawca nie po-
wołuje się na przymus fizyczny lub groźbę bezprawną lecz twierdzi, że do decyzji
zmusiła go sytuacja ekonomiczna. Alternatywą było bowiem rozwiązanie stosunku
pracy bez gwarancji powrotu do pracy. Według oceny wnioskodawcy nie mógłby on
znaleźć pracy zgodnej ze swoimi kwalifikacjami i z uwagi na gwarancję powrotu do
pracy składał podania o urlop bezpłatny. Przedstawione przez wnioskodawcę oko-
liczności, nawet gdyby zostały udowodnione, nie dawały podstawy do uznania
okresu urlopu bezpłatnego za okres składkowy w rozumieniu art. 6 ust. 2 pkt 6
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z
tym przepisem za okres składkowy uważa się przypadający przed dniem 15 listopa-
da 1991 r. okres czasowego pozostawania bez pracy z powodu niemożności jej
otrzymania. Fakt niemożności otrzymania pracy w konkretnym okresie nie należy do
faktów powszechnie znanych, jak to usiłuje wykazać wnoszący kasację zarzucając
naruszenie art. 228 k.p.c. Wiadome jest bowiem, że nawet w okresach największego
bezrobocia występuje rotacja pracowników i są oferty zatrudnienia, chociaż nie
pokrywają one zapotrzebowania. Do wykazania niemożności otrzymania pracy wy-
magane jest udowodnienie aktywnego poszukiwania pracy i braku ofert pracy. Wnio-
sek dowodowy nie zmierzał do udowodnienia, że wnioskodawca poszukiwał pracy i
będąc zarejestrowany w terenowej jednostce administracji państwowej nie otrzymał
oferty zatrudnienia. Korzystając z urlopu bezpłatnego wnioskodawca nie miał statusu
bezrobotnego i nie mógł być zarejestrowany jako poszukujący pracy. Subiektywne
przekonanie wnioskodawcy, że nie będzie mógł znaleźć pracy, nie wystarczy do
uznania, że pozostawanie bez pracy w czasie urlopu bezpłatnego było spowodowa-
ne niemożnością jej otrzymania. Wnioskodawca sam wybrał korzystanie z urlopu
bezpłatnego gwarantujące mu powrót do pracy jako wariant bezpieczniejszy niż ry-
zyko poszukiwania pracy w trudnej sytuacji na rynku. Dlatego okoliczności udzielania
urlopów bezpłatnych nie wymagały ani powtórzenia postępowania dowodowego (art.
241 k.p.c.) ani przeprowadzenia nowych dowodów. Nie nastąpiło zatem naruszenie
powołanych w kasacji przepisów postępowania.
Zarzuty zmierzające do wykazania, że dalsze okresy poza okresem prowa-
dzenia gospodarstwa rolnego są okresami składkowymi, nie są usprawiedliwionymi
podstawami kasacji i z tych przyczyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312
k.p.c. oddalił kasację.
========================================