Wyrok z dnia 17 lutego 2005 r.
II UK 440/03

Abstrakcyjne i ogólne pouczenie przez organ rentowy o okolicznościach
powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do emerytury powoduje, że
świadczeniobiorca nie ma obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadcze-
nia, choćby nawet z innych źródeł mógł powziąć wiadomość o tych okoliczno-
ściach.

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Beata
Gudowska, Barbara Wagner.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 17 lutego 2005 r. sprawy
z wniosku Haliny R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w B.
o zwrot nienależnie pobranego świadczenia, na skutek kasacji organu rentowego od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 15 października 2003 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Decyzją z dnia 28 marca 2003 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
B. zobowiązał wnioskodawczynię Halinę R. do zwrotu nienależnie pobranego świad-
czenia emerytalnego za okres od dnia 1 lutego 2002 r. do dnia 31 stycznia 2003 r.,
wskazując, że w tym czasie wnioskodawczyni kontynuowała zatrudnienie bez
uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykony-
wała pracę bezpośrednio przed nabyciem prawa do emerytury. Sąd Okręgowy-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Suwałkach wyrokiem z dnia 16 czerwca 2003 r.
oddalił odwołanie wnioskodawczyni od powyższej decyzji, stwierdzając w uzasadnie-
niu, że skoro wnioskodawczyni, która uzyskała prawo do emerytury począwszy od
dnia 1 stycznia 1999 r., nie rozwiązała stosunków pracy z wszystkimi dotychczaso-
wymi pracodawcami, mimo iż w decyzji z dnia 25 maja 2000 r. była pouczona o treści
art. 103 ust. 2a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), to
istniała podstawa do zawieszenia emerytury. W wyniku apelacji wnioskodawczyni,
Sąd Apelacyjny nie podzielając tego stanowiska, zmienił zaskarżony wyrok i uznał, iż
wnioskodawczyni nie jest obowiązana do zwrotu pobranej emerytury wraz z odset-
kami za okres od dnia 1 lutego 2002 r. do dnia 31 stycznia 2003 r.
W kasacji pełnomocnik organu rentowego zarzucił naruszenie prawa material-
nego - art. 103 ust. 2a w związku z art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych i wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w całości
poprzez oddalenie apelacji wnioskodawczyni.

Sąd Najwyższy zważył co następuje:

W uchwale składu powiększonego Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada
2004 r., II UZP 9/04, wskazano, że ,,prawo do emerytury ulega zawieszeniu, jeżeli
emeryt nie rozwiąże wszystkich stosunków pracy, w których pozostawał bezpośred-
nio przed dniem nabycia prawa do emerytury (...)." Dokonując wykładni przepisu art.
103 ust. 2a ustawy z dnia z dnia 17 grudnia 1998 r., stanowiącego że ,,prawo do
emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego
przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania
stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed
dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego", Sąd
Najwyższy wskazał, iż użycie przez ustawodawcę terminu ,,pracodawca" w liczbie
pojedynczej nie może być rozumiane jako równoznaczne z ograniczeniem konty-
nuowania zatrudnienia tylko do jednego pracodawcy, lecz powinno być odnoszone
do wszelkich stosunków pracy kontynuowanych przez emeryta po dniu nabycia
prawa do emerytury. Dla uniknięcia więc zawieszenia prawa do emerytury, emeryt
powinien rozwiązać wszystkie stosunki pracy, wiążące go z pracodawcami, u których
pozostawał w zatrudnieniu bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury,
niezależnie od tego, czy do podstawy wymiaru emerytury przyjęto zarobki od wszyst-
kich, czy też tylko od jednego z pracodawców.
Po przesądzeniu tej kwestii przyjąć trzeba, że zarzut naruszenia prawa mate-
rialnego - art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach z FUS podniesiony w ka-
sacji organu rentowego zasługuje na uwzględnienie. Nie rozwiązuje to jednak
wszystkich problemów sprawy, skoro oceny wymaga nadto, czy świadczenie pobra-
ne przez wnioskodawczynię za okres od dnia 1 lutego 2002 r. do dnia 31 stycznia
2003 r., przypisane do zwrotu decyzją organu rentowego z dnia 18 lutego 2003 r.
częściowo uchyloną decyzją z dnia 28 marca 2003 r., miało charakter nienależny w
rozumieniu art. 138 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Sam fakt bowiem,
pobierania świadczenia, które nie przysługiwało wobec istnienia okoliczności powo-
dującej wstrzymanie wypłaty świadczenia bądź też zawieszenie prawa do świadcze-
nia, nie przesądza jeszcze o obowiązku jego zwrotu. Zgodnie z art. 138 ust. 1 wska-
zanej ustawy o FUS, obowiązek zwrotu dotyczy świadczeń, które zostały pobrane
nienależnie w rozumieniu definicji nienależnego świadczenia zawartej w dalszej
części przepisu. Przepis art. 138 ust. 2 stanowi, że za nienależnie pobrane świad-
czenia w rozumieniu ust. 1 uważa się po pierwsze świadczenia wypłacone mimo za-
istnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń
albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca
świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania i po drugie świadczenia
przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w
innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą
świadczenia.
W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. np. wyroki z dnia 26
kwietnia 1980 r., II URN 51/80 - OSNCP 1980 nr 10, poz. 202, oraz z dnia 10 grudnia
1985 r., II URN 207/83 - PiZS 1986 nr 3, s. 71), stwierdza się, że brak pouczenia
świadczeniobiorcy o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa
do świadczeń emerytalnych lub rentowych zwalnia go z obowiązku zwrotu świadczeń
pobranych mimo istnienia tych okoliczności, choćby nawet mógł powziąć o nich wia-
domość z innych źródeł. Obowiązek pouczania spoczywa na organie rentowym,
samo zaś pouczenie powinno być wyczerpujące, zawierające informację o obowią-
zujących w dniu pouczania zasadach zawieszalności prawa do świadczeń. Brak po-
uczenia zwalnia bowiem osobę bezpodstawnie pobierającą świadczenia z obowiązku
ich zwrotu. Pouczenie takie nie może być abstrakcyjne, obciążone brakiem konkret-
ności, a w szczególności nie może odnosić się do wszystkich hipotetycznych okolicz-
ności powodujących ustanie prawa do świadczeń. Pouczenie takie bowiem nie mo-
głoby być uznane za należyte i rodzące po stronie świadczeniobiorcy obowiązek
zwrotu świadczenia. Odnosząc te uwagi do decyzji waloryzacyjnej z dnia 25 maja
2000 r., którą otrzymała wnioskodawczyni, należy uznać, że pouczenie w niej za-
warte nie może być uznane za należyte, w myśl powyższych uwag. Trzeba w ogól-
ności zauważyć, iż pouczenia zamieszczone ,,standardowo" w decyzjach organu
rentowego dotyczą wszystkich możliwych sytuacji. W odniesieniu do konkretnego
świadczenia pouczenie nie może być uznane za należyte, gdy przytacza jedynie
przepis ustawy bez jego wyjaśnienia, a taka właśnie sytuacja miała miejsce w stanie
faktycznym sprawy.
Tym samym mimo, że wnioskodawczyni, nie rozwiązując wszystkich stosun-
ków pracy łączących ją z pracodawcami, naruszyła art. 103 ust 2a ustawy, to jednak,
wobec braku należytego pouczenia jej o takim obowiązku, nie może być podzielony
zarzut, iż wypłacone jej świadczenie miało charakter nienależny w rozumieniu
ustawy, a skoro tak, to podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 138 ustawy o
emeryturach i rentach okazał się nieuzasadniony.
Z tych więc względów, gdy wyrok Sądu Apelacyjnego, mimo błędnego uza-
sadnienia, ostatecznie odpowiada prawu, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
========================================