Wyrok z dnia 5 marca 2003 r.
II UK 384/02

Wydanie decyzji w oparciu o dokument złożony przez zainteresowanego,
zawierający dane, których nie kwestionował, nie może być traktowane jako
błąd organu rentowego, w przypadku ujawnienia, że dane te są nieprawdziwe
(art. 101 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).

Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Beata Gudowska, Zbigniew Myszka.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 5 marca 2003 r. sprawy
z wniosku Zofii S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w S. o
wypłatę świadczenia za okres wsteczny, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wy-
roku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 lutego 2000 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Decyzją z dnia 30 listopada 1992 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w S. przyznał wnioskodawczyni Zofii S. rentę rodzinną na rzecz małoletnich dzieci po
ich ojcu Julianie S. zmarłym 4 czerwca 1992 r. Jednocześnie organ rentowy odmówił
przyznania renty rodzinnej z tytułu wypadku przy pracy wobec wynikającego z proto-
kołu powypadkowego ustalenia, że zdarzenie, w wyniku którego Julian S. poniósł
śmierć, nie było wypadkiem przy pracy. W dniu 18 stycznia 1995 r. wnioskodawczyni
zgłosiła wniosek o ponowne ustalenie prawa do renty rodzinnej wypadkowej składa-
jąc prawomocny wyrok Sądu Rejonowego w Sosnowcu z dnia 2 listopada 1994 r.
ustalający, że zdarzenie z dnia 4 czerwca 1992 r. jest wypadkiem przy pracy. W za-
łatwieniu tego wniosku organ rentowy decyzją z dnia 28 lutego 1995 r. przyznał na
rzecz dzieci wnioskodawczyni rodzinną rentę wypadkową poczynając od 1 paździer-
nika 1994 r. to jest trzy miesiące wstecz od daty zgłoszenia wniosku. Kolejną decyzją
z dnia 19 marca 1996 r. organ rentowy odmówił wypłaty świadczenia za okres od
daty śmierci męża wnioskodawczyni do dnia 30 września 1994 r.
Odwołanie wnioskodawczyni od tej ostatniej decyzji zostało oddalone wyro-
kiem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z
dnia 14 lipca 1999 r. [...]. Sąd uznał, że organ rentowy odmawiając uwzględnienia
pierwszego wniosku o rentę rodzinną wypadkową nie popełnił błędu, gdyż nie mógł
dokonać odmiennych ustaleń niż wynikające z protokołu powypadkowego do czasu
uznania wyrokiem sądowym zdarzenia za wypadek przy pracy. Wypłata świadczenia
za trzy miesiące wstecz od daty zgłoszenia wniosku nastąpiła zgodnie z art. 101
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawczyni od tego wyroku Sąd Apelacyjny-
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyrokiem z dnia 18 lutego
2000 r. oddalił apelację podzielając pogląd prawny Sądu pierwszej instancji.
Wyrok ten zaskarżyła kasacją wnioskodawczyni i wskazując jako podstawy
kasacji naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zasto-
sowanie art. 80 ust. 1 i 2 oraz art. 101 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982
r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, a także naruszenie przepi-
sów postępowania - art. 189 k.p.c. - wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Katowicach do ponownego rozpozna-
nia. W uzasadnieniu kasacji podniosła, że nietrafny jest pogląd, iż wadliwa decyzja
organu rentowego nie ma cechy błędu organu rentowego, jeżeli opierała się na nie-
prawidłowym protokole powypadkowym sporządzonym przez zakład pracy. W
orzecznictwie Sądu Najwyższego i w doktrynie prezentowane jest odmienne stano-
wisko. Na przykład w wyroku Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15 listopa-
da 1973 r., III TR 1312/73 (OSP 1975 nr 7-8, poz. 163) stwierdzono, że jeżeli organ
rentowy wskutek błędnych informacji uspołecznionego zakładu pracy, za którego po-
średnictwem pracownik zgłosił swój wniosek, ustalił wysokość świadczeń rentowych
w sumie niższej od należnej, ustalenie to należy uznać za wynik błędu również orga-
nu rentowego i podwyższyć świadczenie od daty powstania prawa, jednakże za
okres nie dłuższy niż 3-letni, liczony od daty wniosku o ponowne rozpoznanie
sprawy. W wyroku z dnia 17 kwietnia 1975 r., III URN 5/75 (OSNCP 1975 nr 12, poz.
179) Sąd Najwyższy stwierdził, że wadliwą decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych odmawiającą przyznania renty inwalidzkiej, a spowodowaną błędem orzeczenia
lekarskiego, należy uznać za błąd organu rentowego. W doktrynie wyrażane jest sta-
nowisko, że wina nie jest przesłanką odpowiedzialności organu rentowego na pod-
stawie art. 101 ust. 1 pkt 2 powołanej ustawy, lecz jako błąd tego organu traktuje się
okoliczność o charakterze czysto obiektywnym, polegającą na rozbieżności pomię-
dzy stanem świadczeń rzeczywiście przysługujących a przyznanych. Ponadto nie
można bronić się zarzutem zawinienia osoby trzeciej ( komisji lekarskiej czy innych
podmiotów, na których organ rentowy opiera się wydając decyzję), bowiem Zakład
Ubezpieczeń Społecznych bierze za nie wszystkie odpowiedzialność. Naruszenie art.
189 k.p.c. polega na tym, że wyrok uznający zdarzenie za wypadek przy pracy, który
zapadł w wyniku powództwa o ustalenie, nie kształtuje prawa, zatem brak jest pod-
staw, aby renta w podwyższonej wysokości mogła przysługiwać dopiero od daty tego
wyroku.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. jest bezzasadny, gdyż przepis ten nie był
stosowany w tej sprawie. W innej sprawie zapadł prawomocny wyrok uwzględniający
powództwo oparte na podstawie tego przepisu i treść tego wyroku była przedmiotem
oceny prawnej w niniejszej sprawie. Nawet gdyby ocena ta była wadliwa, to ewen-
tualne błędy nie stanowiłyby naruszenia art. 189 k.p.c. Powołanie omawianego prze-
pisu w kasacji miało uzasadnić twierdzenie, że Sąd Apelacyjny potraktował wyrok
ustalający jako konstytutywny, podczas gdy ma on charakter deklaratoryjny. Twier-
dzenie to jest nieprawdziwe, bowiem odmowa uwzględnienia żądania wnioskodaw-
czyni nie była wynikiem uznania, że prawo do tych świadczeń powstało później niż w
dniu zdarzenia uznanego w wyroku ustalającym za podstawę przyznania świadczeń
określonych w ustawie z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze
zm.). Sąd Apelacyjny słusznie uznał, że data powstania prawa do świadczeń nie
przesądza o dacie wypłaty tych świadczeń, lecz kwestia ta regulowana jest przepi-
sami ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, do których od-
syła przepis art. 25 pkt 3 ustawy wypadkowej.
Żądanie przyznania prawa do renty rodzinnej wypadkowej zgłoszone po wy-
daniu prawomocnej decyzji odmawiającej przyznania tego prawa oparte było na pod-
stawie art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin, który stanowi, że prawo do świadczeń lub ich wysokość
ulega ponownemu ustaleniu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świad-
czeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed
wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość.
Dowody na to, że zdarzenie, w wyniku którego mąż wnioskodawczyni poniósł śmierć,
było wypadkiem przy pracy, istniały przed wydaniem decyzji odmawiającej przyzna-
nia prawa, lecz zostały ujawnione po jej uprawomocnieniu w wyniku postępowania
toczącego się przeciwko pracodawcy zmarłego pracownika. Istniały zatem podstawy
do ponownego ustalenia prawa do świadczeń, co znalazło wyraz w decyzji przyzna-
jącej prawo do renty rodzinnej wypadkowej. Przepis art. 80 nie został w postępowa-
niu sądowym w żaden sposób naruszony i zarzut w tym przedmiocie, zgłoszony przy
przytoczeniu podstaw kasacyjnych (jednak nie sprecyzowany bliżej w uzasadnieniu
kasacji) jest bezzasadny.
Zasady wypłaty świadczeń przyznanych w wyniku ponownego ustalenia prawa
do świadczeń reguluje przepis art. 101 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin. W brzmieniu obowiązującym w dacie zgłoszenia wniosku
stanowił on, że w razie ponownego ustalenia prawa do świadczeń lub ich wysokości,
przyznane lub podwyższone świadczenia wypłaca się poczynając od miesiąca, w
którym powstało prawo do tych świadczeń lub ich podwyższenia, jednak nie wcze-
śniej niż: 1) 3 miesiące kalendarzowe poprzedzające miesiąc, w którym zgłoszono
wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy lub wydano decyzję z urzędu, 2) za okres
trzech lat wstecz licząc od miesiąca, o którym mowa w punkcie 1, jeżeli odmowa lub
przyznanie niższych świadczeń było następstwem błędu organu rentowego. Sąd
Apelacyjny nie dopatrzył się błędu organu rentowego i uznał, że wypłata świadczeń
następuje na zasadach określonych w punkcie 1 powołanego przepisu. W kasacji
prezentuje się stanowisko, że powinny być zastosowane zasady określone w punkcie
2, przy czym usiłuje się uzasadnić pogląd, że odmowa przyznania świadczeń, do któ-
rych prawo obiektywnie istniało, jest zawsze błędem organu rentowego. Z wywodów
zawartych w uzasadnieniu kasacji można wnioskować, że zdaniem wnoszącego ka-
sację zasady wypłaty określone w punkcie 1 mają zastosowanie tylko wówczas, gdy
odmowa przyznania świadczeń lub przyznanie ich w niższej wysokości było wyni-
kiem zaniedbania osoby zainteresowanej, a w pozostałych przypadkach przyjmuje
się błąd organu rentowego. Rozumowanie to jest nieuprawnione, gdyż określenie
,,błąd organu rentowego" oznacza nieprawidłowe działanie lub zaniechanie dokona-
nia wymaganej czynności ze strony reprezentantów organu rentowego, jego pracow-
ników lub innych osób, za które ponosi on odpowiedzialność. Błędne działanie lub
zaniechanie nie musi być zawinione, osoba dokonująca czynności w imieniu organu
rentowego może działać w usprawiedliwionym przekonaniu, że postępuje prawidło-
wo, jednakże istnienie lub brak błędu ocenia się nie według stanu obiektywnie ist-
niejącego, lecz według wiedzy organu rentowego, którą przy dołożeniu maksimum
staranności powinien w momencie podejmowania czynności posiadać. Wydanie de-
cyzji w oparciu o złożony przez zainteresowanego dokument, zawierający dane, któ-
rych zainteresowany nie kwestionuje i co do których nie zgłasza dowodów przeciw-
nych, nie może być traktowane jako błąd organu rentowego w przypadku później-
szego ujawnienia, że dane te są nieprawdziwe.
Przepisy regulujące wypłatę świadczeń - art. 99 i 101 ust. 1 pkt 1 ustawy -
wprowadzają jako zasadę wypłacanie świadczeń na bieżąco, niezależnie od tego
kiedy powstało prawo do świadczeń. Według obecnego stanu prawnego świadczenia
wypłaca się od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek. Wypłata za okres wsteczny
przewidziana w art. 101 ust. 1 pkt 2 jest wyjątkiem od tej zasady. Jeżeli zaintereso-
wany z przyczyn leżących po jego stronie lub po stronie osób trzecich nie zgłosi udo-
kumentowanego wniosku o świadczenia bezpośrednio po powstaniu prawa do
świadczeń, nie może żądać zaległych świadczeń. W przypadku uniemożliwienia do-
chodzenia należnych świadczeń na skutek zawinienia innych osób uprawniony do
świadczeń może żądać naprawienia wynikłej z tego tytułu szkody według przepisów
prawa cywilnego. Przepis art. 97 ust. 1 pkt 2 odsyła do ogólnych zasad odpowie-
dzialności w przypadku niedopełnienia lub nienależytego dopełnienia przez uspo-
łeczniony zakład pracy między innymi obowiązku wydawania zaświadczeń niezbęd-
nych do ustalenia prawa do świadczeń. Zaniedbanie zakładu pracy, polegające na
wydaniu niewłaściwego zaświadczenia, nie jest równoznaczne z błędem organu
rentowego, skoro przewiduje się odpowiedzialność zakładu pracy w stosunku do po-
szkodowanego. Oznacza to brak obowiązku organu rentowego wypłacania za okres
wsteczny świadczeń, które nie zostały wypłacone z przyczyn leżących po stronie za-
kładu pracy. Obowiązek wypłaty zaległych świadczeń istnieje tylko wówczas, gdy
organ rentowy popełnił błąd nie ustalając prawa do świadczeń w sytuacji, gdy dowo-
dy, którymi dysponował, lub które powinien był zgromadzić, potwierdzały istnienie
takiego prawa. Taka sytuacja nie wystąpiła w niniejszej sprawie, skoro złożone przez
wnioskodawczynię dowody nie dawały podstawy do przyznania prawa do renty ro-
dzinnej wypadkowej.
Zacytowane w uzasadnieniu kasacji orzeczenia Trybunału Ubezpieczeń Spo-
łecznych i Sądu Najwyższego dotyczą stanu prawnego obwiązującego przed wej-
ściem w życie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracow-
ników i ich rodzin. Podstawą uznania w jednym z tych orzeczeń błędu uspołecznio-
nego zakładu pracy za błąd organu rentowego nie była wykładnia literalna obowią-
zujących wówczas przepisów dotyczących wypłaty świadczeń lecz decydowały
względy celowości. W istniejącym wówczas systemie zarówno jednostki gospodarki
uspołecznionej jak i Zakład Ubezpieczeń Społecznych były finansowane bezpośred-
nio lub pośrednio z budżetu państwa. W takiej sytuacji odsyłanie pracownika, posz-
kodowanego nieprawidłowym działaniem zakładu pracy, na drogę procesu cywilnego
z tym zakładem zostało uznane za niecelowe, skoro uspołeczniony zakład pracy i
Zakład Ubezpieczeń Społecznych dokonując wypłaty należności korzystały z tych
samych środków. System ten uległ zmianie po wejściu w życie ustawy z dnia 25 lis-
topada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), na mocy której utworzono Fundusz Ubez-
pieczeń Społecznych niezależny od budżetu państwa. W obecnym stanie prawnym
nie istnieją względy społeczne czy ekonomiczne uzasadniające traktowanie błędów
zakładów pracy jako błędów organu rentowego. W konsekwencji nie ma podstaw do
wypłaty świadczeń za okres wsteczny przewidziany w art. 101 ust. 1 pkt 2 ustawy o
z. e. p. w sytuacji, gdy odmowa przyznania świadczeń nie była następstwem błędu
organu rentowego, lecz skutkiem błędu zakładu pracy zatrudniającego pracownika
poszkodowanego w wyniku wypadku przy pracy.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312 k.p.c. oddalił
kasację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.
========================================