Wyrok z dnia 20 sierpnia 2003 r.
II UK 373/02

Czynności związane ze sprzedażą działki należącej do gospodarstwa
rolnego oraz nabyciem innej działki celem poprawy struktury tego gospodar-
stwa są zwykłymi czynnościami związanymi z prowadzeniem działalności rol-
niczej poza terenem gospodarstwa rolnego, o których mowa w art. 11 ust. 1 pkt
3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.).

Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Herbert Szurgacz.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 sierpnia 2003 r.
sprawy z wniosku Januarego R. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego-Oddziałowi Regionalnemu w B. o uznanie zdarzenia z dnia 5 stycznia 2001
r. za wypadek przy pracy rolniczej, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 24 września 2002 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Decyzją z dnia 13 kwietnia 2001 r. Oddział Regionalny Kasy Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego w B. odmówił Januaremu R. przyznania jednorazowego
odszkodowania, stwierdzając, że wypadek komunikacyjny, w drodze powrotnej z
kancelarii notarialnej, do której wnioskodawca udał się w celu sporządzenia przed-
wstępnej umowy sprzedaży działki, nie był wypadkiem związanym z prowadzeniem
działalności rolniczej. Z tych samych względów Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Białymstoku wyrokiem z dnia 6 marca 2002 r. oddalił odwołanie,
dodając, że droga powrotna została przerwana, gdyż po wizycie u notariusza wnio-
skodawca załatwiał inne sprawy, a ponadto w zleceniu wyjazdu karetki pogotowia
zaznaczono, że był pod wpływem alkoholu.
Apelację wniosła Maria R., żona poszkodowanego, zarzucając błędną wy-
kładnię art. 11 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) i podnosząc, że
czynności podejmowane przez Januarego R. zmierzały do sprzedaży działki nieprzy-
datnej w gospodarowaniu oraz zakupu innej działki, położonej bliżej siedliska, oraz
że poszkodowany w żadnym stopniu nie przyczynił się do wypadku. Jako niepraw-
dziwe i niepoparte wiarygodnymi dowodami uznała ustalenie, że mąż był pod wpły-
wem alkoholu.
Sąd drugiej instancji stwierdził, że czynności łączące się ze sprzedażą ziemi
są zwykłymi czynnościami związanymi z prowadzeniem działalności rolniczej i pozo-
stają w związku z wykonywaniem takich czynności. Uznał, że obrót ziemią ze swej
istoty zmierza do zapewnienia właściwej działalności rolniczej w zakresie produkcji
roślinnej i zwierzęcej, zatem nie podzielił poglądu Sądu pierwszej instancji, iż sporne
zdarzenie nie pozostawało w związku z działalnością rolniczą. Zwrócił jednak uwagę
na pominięcie przez Sąd pierwszej instancji zaistnienia przerwy w drodze powrotnej.
Na podstawie zeznań świadków Józefa i Krzysztofa C. ustalił, że w czasie tej prze-
rwy wnioskodawca załatwiał sprawy związane z naprawą ciągnika, więc uznał tę
przerwę za życiowo usprawiedliwioną. Na podstawie zeznań tych samych świadków,
a także zapisów w historii choroby stanowczo wykluczył, aby w czasie po wizycie u
notariusza wnioskodawca spożywał alkohol. Wyrokiem z dnia 24 września 2002 r.
zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i ustalił, że wnioskodawca uległ wypadkowi
przy pracy rolniczej, a sprawę w zakresie wypłaty jednorazowego odszkodowania
przekazał do rozpoznania Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.

Kasacja rolniczego organu rentowego została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego - art. 11 ust. 1 pkt 3 i 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rol-
ników, polegającego na przyjęciu, że zdarzenie, w którym uczestniczył wnioskodaw-
ca było wypadkiem przy pracy rolniczej, pomimo że nie znajdował się wówczas w
drodze z miejsca wykonywania czynności rolniczych, gdyż przerwał tę drogę, udając
się w nieznanym kierunku i spożywając alkohol. Skarżący powołał się także na naru-
szenie art. 6 pkt 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przez błędne przy-
jęcie, że sprzedaż części gospodarstwa rolnego jest zwykłą czynnością pozostającą
w związku z działalnością rolniczą.

Podstawę kasacji stanowiło także naruszenie przepisów postępowania, w tym
zwłaszcza art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c., przez dowolną ocenę dowo-
dów potwierdzających fakt upojenia alkoholowego poszkodowanego. Skarżący
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i umorzenie postępowania albo o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania lub jego
zmianę i oddalenie apelacji wnioskodawcy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników, za wypadek przy pracy rolniczej uważa się wywołane przy-
czyną zewnętrzną nagłe zdarzenie na terenie gospodarstwa rolnego, które ubezpie-
czony prowadzi lub w którym stale pracuje, albo na terenie gospodarstwa domowego
bezpośrednio związanego z tym gospodarstwem rolnym lub w drodze ubezpieczo-
nego z mieszkania do gospodarstwa rolnego albo w drodze powrotnej. Jest nim rów-
nież takie zdarzenie, które nastąpiło podczas wykonywania poza terenem gospodar-
stwa rolnego zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej
albo w związku z wykonywaniem tych czynności, lub w drodze do miejsca wykony-
wania czynności, bądź w drodze powrotnej.
Przyjęte w tym przepisie określenia odwołują się do definicji wypadku przy
pracy zawartej w ustawie z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach pieniężnych z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr
130, poz. 144 ze zm.) i takich jej elementów, jak nagłość i zewnętrzna przyczyna
zdarzenia. Poza tym jest to definicja szczególna, w której ryzyko wypadku powiązane
zostało ze specyfiką zawodu rolnika oraz działalności zarobkowej w rolnictwie, a
także z innym niż w ubezpieczeniu społecznym pracowników ukształtowaniem za-
kresu ochrony ubezpieczeniowej. Zwrot ustawowy ,,przy pracy rolniczej" jest tu defi-
niowany przez czasowy, miejscowy, ale przede wszystkim funkcjonalny (celowy)
związek zdarzeń z działalnością rolniczą.
W odniesieniu do ,,zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalno-
ści rolniczej" podejmowanych poza terenem gospodarstwa rolnego współczesny
ustawodawca używa określeń znanych już w poprzednim stanie prawnym, w szcze-
gólności w art. 8 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków indywidualnych i członków ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 24,
poz.133 ze zm.), definiującym wypadek przy pracy w gospodarstwie rolnym jako zda-
rzenie, które nastąpiło podczas wykonywania ,,zwykłych czynności związanych z
prowadzeniem gospodarstwa rolnego lub w związku z wykonywaniem takich czynno-
ści". Należy wobec tego przyjąć, że nie utraciło aktualności ukształtowane w po-
przednim stanie prawnym stanowisko przyjęte w orzecznictwie Sądu Najwyższego,
według którego zwykłe czynności związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego
to czynności niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania gospodarstwa rolnego,
związane w tak ścisły sposób z gospodarowaniem, że bez nich gospodarstwo nie
mogłoby funkcjonować prawidłowo (por. uzasadnienie uchwały z dnia 29 maja 1980
r., III UZP 2/80, OSNCP 1980 nr 11, poz.208). Za przeciwieństwo czynności zwy-
kłych Sąd Najwyższy uznawał czynności niecodzienne, nieoczekiwane w ramach
zwykłego gospodarowania, jak np. eksperymenty agro- lub zootechniczne lub wypró-
bowywanie nowych maszyn, technologii lub środków chemicznych.
Za funkcjonalnym związkiem wypadku z wykonywaniem zwykłych czynności,
Sąd Najwyższy opowiadał się w stanach faktycznych, w których wypadki zdarzyły się
przy pokonywaniu drogi między polem a domem, w drodze do magazynu, po zakup
nawozów sztucznych, przy posługiwaniu się zwierzęciem gospodarskim lub domo-
wym lub podczas rozbiórki domu należącego do gospodarstwa rolnego dla uzyskania
pomieszczenia magazynowego na paszę (por. uchwałę z dnia 6 marca 1979 r., III
UZP 1/79, OSNCP 1979 nr 7-8, poz.145; uchwałę z dnia 6 czerwca 1979 r., III UZP
4/79, OSNCP 1979 nr 12, poz. 213; wyrok z dnia 3 czerwca 1981 r., III URN 21/81,
OSNCP 1981 nr 12, poz. 245). W konsekwencji, choć przepis art. 11 ust. 1 pkt 3
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie precyzuje, co należy rozumieć
przez zwykłe czynności rolnicze lub czynności związane z prowadzeniem działalno-
ści rolniczej, należy uznać, że wyrażono w nim zasadę kwalifikowania jako wypadki
chronione wszystkich zdarzeń, które zostały wywołane przyczyną zewnętrzną i pozo-
stawały w związku z wykonywaniem poza terenem gospodarstwa rolnego takich
czynności, które służą prowadzeniu działalności rolniczej lub pozostają w związku z
wykonywaniem tych czynności. Podobnej wykładni pojęcia wypadku przy pracy rolni-
czej dokonał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 sierpnia 1998 r., II UKN 14/98
(OSNAPiUS 1999 nr 15, poz. 499) oraz w wyroku z dnia 12 stycznia 2001 r., II UKN
176/00 (OSNAPiUS 2002 nr 17, poz. 416).
Skoro z definicji chronionego wypadku wynika, że może on nastąpić zarówno
podczas wykonywania zwykłych czynności, jak i w związku z ich wykonywaniem, to
należy zaaprobować stanowisko Sądu Apelacyjnego, że czynności łączące się ze
sprzedażą ziemi są zwykłymi czynnościami związanymi z prowadzeniem działalności
rolniczej i pozostają w związku z wykonywaniem takich czynności, zwłaszcza gdy ob-
rót ziemią zmierza do zapewnienia właściwej działalności rolniczej w zakresie pro-
dukcji roślinnej i zwierzęcej, w gospodarstwie, którego grunty posiadają odpowiednią
strukturę. Takie działania, które zmierzały do sprzedaży działki nieprzydatnej w go-
spodarowaniu, oraz kupna innej, położonej bliżej siedliska, pozostają w związku z
prowadzeniem działalności rolniczej, wobec czego staje się oczywiste, że droga po-
wrotna z miejsca ich wykonywania jest chroniona przepisem art. 11 ust. 1 pkt 4
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Wprawdzie w uchwale Sądu Najwyż-
szego z dnia 29 maja 1980 r., III UZP 2/80 (OSNC 1980 nr 11, poz. 208), zaprezen-
towany został pogląd, że wypadek, jakiemu uległ rolnik, wracając do domu z urzędu
gminy, gdzie załatwiał sprawy związane z przekazaniem gospodarstwa rolnego na-
stępcy, nie jest wypadkiem przy pracy w gospodarstwie rolnym w rozumieniu prze-
pisu art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140), lecz zo-
stał on poparty twierdzeniem, iż w takim przypadku rolnik nie zmierza do ,,prowadze-
nia gospodarstwa rolnego", lecz przeciwnie - do pozbycia się obowiązków związa-
nych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, podejmuje więc czynność wręcz prze-
ciwstawną założeniom przepisu art. 29 tej ustawy.
Należy jednak zaznaczyć, że prawo do odszkodowania z tytułu wypadku przy
pracy rolniczej przysługuje tylko wówczas, gdy zostanie ponad wszelką wątpliwość
ustalone, że szkoda na osobie rolnika spowodowana została zdarzeniem nagłym,
wywołanym przyczyną zewnętrzną, które zaszło podczas pokonywania drogi powrot-
nej oraz gdy była to droga najkrótsza lub nieprzerwana, z tym wyjątkiem, że dopusz-
cza się drogę dłuższą, lecz dogodniejszą ze względów komunikacyjnych, a także
przerwę, jeżeli jest życiowo uzasadniona i nie jest nadmierna. Takie elementy wy-
padku przy pracy rolniczej są zbieżne z kryteriami uznania zdarzenia za wypadek
przy pracy w rozumieniu art. 6 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 20 listopada 1998 r., II UKN 321/98, OSNAPUS 2000 nr 1, poz. 34), a na tle
tego przepisu Sąd Najwyższy wypowiadał się wielokrotnie, zajmując stanowisko, że
stan upojenia alkoholowego zrywa związek z pracą (por. wyrok z dnia 19 czerwca
2001 r., II UKN 411/00, OSNP 2003 nr 5, poz. 132 i poprzednie - z dnia 1 grudnia
1998 r., II UKN 355/98, OSNAPUS 2000 nr 2, poz. 69; z dnia 23 maja 2000 r., II UKN
551/99, OSNAPUS 2001 nr 22, poz. 672).
W okolicznościach niniejszej sprawy nie bez znaczenia jest, czy poszkodowa-
ny spożywał alkohol przed rozpoczęciem drogi powrotnej, wobec takiego ustalenia
należałoby bowiem uznać, że związek zachowania poszkodowanego z pracą rolni-
czą w ogóle nie wystąpił lub uległ zerwaniu. W tym zakresie Sąd Apelacyjny nie do-
konał prawidłowych ustaleń, mimo że jako sąd merytoryczny, rozpoznający sprawę
na podstawie materiału zebranego w postępowaniu przed pierwszą instancją oraz w
postępowaniu apelacyjnym obowiązany był to uczynić (art. 382 k.p.c.). Oceniwszy
kasację z tego punktu widzenia należy uznać, że zawarty w niej zarzut obrazy art.
233 § 1 k.p.c. - wobec fragmentaryczności ustaleń - został postawiony prawidłowo.
Trafnie też zakwestionowana została rekonstrukcja stanu faktycznego, stanowiącego
podstawę orzeczenia.
Uzasadnione wątpliwości budzi również stanowisko Sądu drugiej instancji do-
tyczące wyboru środków dowodowych pod kątem ich mocy i wiarygodności, prowa-
dzące ten Sąd do przyjęcia jako jedynej podstawy uwzględnienia apelacji zeznań
świadka Józefa C., przy zupełnym pominięciu dowodu z dokumentów znajdujących
się w aktach sprawy karnej prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Sokółce [...], w tym
treści notatki służbowej z dnia 5 stycznia 2002 r. oraz adnotacji lekarza pogotowia
ratunkowego, udzielającego poszkodowanemu pierwszej pomocy. Co więcej, Sąd
drugiej instancji pominął, że ocenę związku zdarzenia z działalnością rolniczą wyklu-
cza zerwanie takiego związku przez przerwę w pokonywaniu drogi powrotnej i nie
dokonał przekonujących ustaleń co do charakteru czynności dokonywanych przez
poszkodowanego w czasie między wyjściem z kancelarii notarialnej a rozpoczęciem
tej drogi.
Konfrontacja treści materiału dowodowego sprawy z wnioskami, jakie na jego
podstawie wysnuł Sąd Apelacyjny, wskazuje, że ocena ta była powierzchowna, a to
twierdzenie usprawiedliwia kasację w zakresie zarzutu naruszenia z art. 233 § 1
k.p.c. i art. 382 k.p.c. i uzasadnia uchylenie zaskarżonego orzeczenia oraz przeka-
zanie sprawy do ponownego rozpoznania (art. 39313 § 1 k.p.c.).
========================================