Wyrok z dnia 4 sierpnia 2005 r.
II UK 318/04

Wdowa pozostająca w chwili śmierci męża we wspólności majątkowej
małżeńskiej ma prawo do renty rodzinnej nawet wtedy, gdy nie miała ustalo-
nego prawa do alimentów z jego strony, skoro miała zagwarantowaną prawnie
możliwość korzystania z dochodów męża za jego życia.

Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Beata Gudowska,
Maria Tyszel (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 4 sierpnia 2005 r. sprawy
z wniosku Elżbiety K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w
S. o rentę rodzinną, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjne-
go w Poznaniu z dnia 31 sierpnia 2004 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Poznaniu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Decyzją z dnia 14 listopada 2001 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w S. odmówił przyznania wnioskodawczyni Elżbiecie K. prawa do renty rodzinnej po
mężu Józefie K. z uwagi na to, że do dnia jego śmierci nie pozostawała z nim we
wspólności małżeńskiej.
Odwołanie wnioskodawczyni od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie z dnia 19 listopa-
da 2002 r. [...]. Sąd ustalił, że mąż wnioskodawczyni zmarł 30 sierpnia 2000 r. Mał-
żonkowie zamieszkiwali razem do 1997 r., kiedy to wnioskodawczyni wyprowadziła
się ze wspólnego mieszkania. Mąż wnioskodawczyni przeprowadził się do Heleny Z.,
z którą pozostawał w konkubinacie aż do śmierci. Odwiedzał czasem wnioskodaw-
czynię i przekazywał jej sporadycznie pewne kwoty pieniężne. Oceniając ten stan
faktyczny Sąd uznał, że wnioskodawczyni spełnia określone w art. 70 ust. 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) warunki do uzyskania
prawa do renty rodzinnej, gdyż w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat. Jednak-
że przepis art. 70 ust. 3 tej ustawy wyłącza prawo do renty rodzinnej wdowy, która
nie pozostawała w chwili śmierci męża we wspólności małżeńskiej, jeżeli nie ma
ustalonego prawa do alimentów. Sąd uznał, że pomiędzy wnioskodawczynią, a jej
mężem w dniu jego śmierci nie istniała wspólność małżeńska, gdyż nie prowadzili
wspólnego gospodarstwa i nie było między nimi wspólnego pożycia. Sam fakt odwie-
dzin i przekazywanie pewnych kwot pieniężnych nie stanowi o istnieniu wspólności
małżeńskiej. Sąd powołał się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1997 r.
(OSNAPiUS 1997 nr 23, poz. 477) stwierdzający, że pod pojęciem ,,wspólności mał-
żeńskiej" niezdefiniowanej w przepisach ustawy należy rozumieć istniejącą między
małżonkami więź duchową, fizyczną i gospodarczą. Oznacza to rzeczywisty, a nie
tylko formalny, potwierdzony aktem małżeńskim, związek łączący dwoje ludzi,
wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego,
wspólne pożycie, wierność i pomoc w działaniu dla dobra założonej przez siebie ro-
dziny. Wspólność małżeńska nie może więc tylko odnosić się do strony ekonomicz-
nej pożycia małżeńskiego. Związek małżeński wnioskodawczyni i jej męża nie speł-
niał tych kryteriów. Mąż nie dochowywał bowiem żonie wierności żyjąc od paru lat w
konkubinacie.
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawczyni od tego wyroku Sąd Apelacyjny-
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem z dnia 31 sierpnia 2004
r. [...] oddalił apelację. Sąd Apelacyjny uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji i podzielił jego pogląd prawny.
Wyrok ten zaskarżyła wnioskodawczyni kasacją i opierając ją na podstawie
naruszenia przepisów postępowania - art. 233 k.p.c. - i naruszenia prawa material-
nego przez błędną wykładnię art. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wniosła o uchylenie za-
skarżonego wyroku lub jego zmianę. Uzasadniając zarzut naruszenia art. 233 k.p.c.
wnioskodawczyni podniosła, że stan faktyczny został ustalony wadliwie, gdyż pomi-
nięte zostały wynikające z zeznań świadków fakty, iż pomimo braku wierności mąż
odwiedzał wnioskodawczynię i czasem u niej zamieszkiwał, łożył na utrzymanie i po-
siadał swoje rzeczy w miejscu zamieszkania wnioskodawczyni. Natomiast błędna
wykładnia powołanego przepisu prawa materialnego polega na przyjęciu jako pod-
stawy ustania wspólności małżeńskiej niewierności małżonka w sytuacji, gdy pojęcie
wspólności małżeńskiej nie zostało zdefiniowane, a orzeczenia Sądu Najwyższego w
tej materii są rozbieżne.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzut błędnej wykładni art. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jest uzasadniony. Przepis ten
ma brzmienie następujące: małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci
męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzin-
nej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych w ust. 1 lub 2 miała w dniu
śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądo-
wą. Pogląd prawny zaprezentowany w zaskarżonym wyroku oparty jest na orzecz-
nictwie Sądu Najwyższego dotyczącym wykładni art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.), który zawierał identyczną regulację jak przepis art. 70 ust. 3 obec-
nie obowiązującej ustawy. Sąd Najwyższy przyjmował, że przez wspólność małżeń-
ską należy rozumieć istnienie rzeczywistego związku, polegającego na zachowaniu
więzi fizycznej, uczuciowej i ekonomicznej. Takie stanowisko zostało zaprezentowa-
ne w wyroku zacytowanym w uzasadnieniu wyroku Sądu pierwszej instancji, a na-
stępnie powtórzone w wyrokach z dnia 20 maja 1997 r., II UKN 122/97 (OSNAPiUS
1998 nr 6, poz. 189) i z dnia 8 stycznia 1999 r., II UKN 320/98 (OSNAPiUS 2000 nr
5, poz.191).
Jednakże jeszcze pod rządem ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowni-
ków Sąd Najwyższy odszedł od poprzednio prezentowanego stanowiska i w wyroku
z dnia 12 czerwca 2002 r., II UKN 443/01 (OSNP 2004 nr 2, poz.38), stwierdził, że
przepis art. 41 ust. 3 tej ustawy nie uzależnia prawa do renty rodzinnej wdowy pozo-
stającej z mężem w chwili jego śmierci we wspólności majątkowej małżeńskiej (usta-
wowej lub umownej) od spełnienia warunku pozostawania z nim we wspólnym poży-
ciu. W następnym wyroku z dnia 25 listopada 2004 r., II UK 17/04 (OSNP 2005 nr 11,
poz. 164), wydanym pod rządem nowych przepisów, Sąd Najwyższy stwierdził, że
wspólność małżeńska w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach
ustaje dopiero w wyniku unieważnienia małżeństwa albo orzeczenia rozwodu lub
separacji. Wykładnia tego przepisu w aktualnym orzecznictwie opiera się na przyję-
ciu, że sformułowanie ,,wspólność małżeńska" oznacza istnienie określonego stanu
prawnego, a nie stanu faktycznego, jak to było przyjmowane w dotychczasowym
orzecznictwie. Wynika to z zastrzeżenia istnienia wspólności małżeńskiej ,,w chwili
śmierci męża", sugerującego stan prawny. W końcowej części przepisu zawarte jest
zastrzeżenie istnienia prawa do alimentów ustalonych wyrokiem lub ugodą sądową
,,w dniu śmierci męża". Chodzi tu również o stan prawny - prawo do alimentów. Róż-
nica wynika stąd, że uprawomocnienie się wyroku zasądzającego lub uchylającego
alimenty następuje w określonym dniu. Natomiast w zakresie uprawnień, które po-
wstają po śmierci ubezpieczonego, przepis używa określenia ,,w chwili śmierci", gdyż
takim pojęciem operują przepisy prawa spadkowego (art. 922 k.c.). Gdyby przepis
warunkował uprawnienia wdowy od faktycznych stosunków między małżonkami, nie
używałby takiego sformułowania, gdyż charakter stosunków faktycznych można oce-
nić na przestrzeni pewnego czasu a nie w danej chwili. W takim przypadku użyte zo-
stałoby określenie ,,do chwili śmierci męża" lub ,,przed śmiercią męża". Tego rodzaju
określenie, mające odzwierciedlać stan faktyczny, użyte jest w art. 69 ustawy o eme-
ryturach i rentach dotyczącym renty rodzinnej dla dzieci innych niż własne i przyspo-
sobione, w brzmieniu: ,,zostały przyjęte na wychowanie co najmniej na rok przed
śmiercią ubezpieczonego" i jej w art. 71 dotyczącym renty rodzinnej dla rodziców, w
brzmieniu: ,,ubezpieczony bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzy-
mania". W przepisach tych wymagane jest wykazanie określonego stanu faktycznego
w okresie poprzedzającym śmierć ubezpieczonego, natomiast dla przyznania renty
rodzinnej wdowie wymagane jest istnienie określonego stanu prawnego w chwili jego
śmierci.
Termin ,,wspólność" występuje w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym tylko w
regulacji dotyczącej stosunków majątkowych między małżonkami w sensie wspólno-
ści ustawowej lub wspólności umownej (art. 31 i 47). W takim przypadku można do-
kładnie ustalić chwilę powstania wspólności - zawarcia małżeństwa lub umowy ma-
jątkowej i chwilę jej ustania - zawarcia umowy o rozdzielności majątkowej, zniesienia
wspólności wyrokiem sądu, orzeczenia separacji czy rozwiązania małżeństwa przez
rozwód. W powołanych wyżej wyrokach Sąd Najwyższy przeprowadził szczegółowe
wywody w zakresie wykładni systemowej i historycznej, która prowadzi do wniosku,
że użyte w art. 70 ust. 3 o emeryturach i rentach określenie ,,wspólność małżeńska"
oznacza wspólność majątkową w rozumieniu przepisów Kodeksu rodzinnego i opie-
kuńczego. Nie ma potrzeby powtarzania tych wywodów. Można tylko stwierdzić, że
przepisy ustawy o emeryturach i rentach tylko wyjątkowo uzależniają prawo do okre-
ślonych w niej świadczeń od faktycznej sytuacji osób ubiegających się o nie. Warun-
ki, od których uzależnione jest prawo, z reguły opierają się na generalnych założe-
niach i nie odnoszą się do sytuacji indywidualnych. Ma to na celu zredukowanie ele-
mentu uznaniowości przy przyznawaniu świadczeń. Wyjątki od tej zasady zawarte są
w powołanych już przepisach art. 69 i 71 ustawy o emeryturach i rentach. Chodzi tu
wyłącznie o sytuację ekonomiczną - ,,przyjęcie na wychowanie" i ,,przyczynianie się
do utrzymania". Stosunki osobiste łączące zmarłego z osobami uprawnionymi nie
mają żadnego znaczenia dla powstania prawa do świadczeń. Nie ma żadnego racjo-
nalnego powodu uzależniania prawa wdowy do renty po mężu od łączących małżon-
ków stosunków osobistych, skoro renta rodzinna ma rekompensować utratę docho-
dów. W przypadku małżonków pozostających we wspólności majątkowej prawo do
korzystania przez każdego z małżonków z dochodów obojga małżonków wynika z
samej instytucji wspólności majątkowej (art. 31 § 2 k.r. i op.) i nie jest ono uzależnio-
ne ani od łączących ich uczuć ani od wierności. Śmierć jednego z małżonków po-
zbawia drugiego małżonka tych dochodów. Inaczej jest w przypadku rozdzielności
majątkowej, gdyż wówczas dochody każdego z małżonków są jego majątkiem osobi-
stym (art. 51 k.r. i op.). Dlatego przepis art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach
wyłącza prawo do renty rodzinnej wdowy pozostającej w chwili śmierci męża w roz-
dzielności majątkowej lub w separacji i nieuprawnionej do alimentów, gdyż nie mogła
ona prawnie korzystać z dochodów męża za jego życia. Wyłączenie to nie dotyczy
wdowy pozostającej w chwili śmierci męża we wspólności majątkowej małżeńskiej.
Przy zaprezentowanej tu wykładni nie jest wymagane ustalanie faktycznych
stosunków łączących wdowę ze zmarłym mężem przed jego śmiercią. W związku z
tym nie ma potrzeby ustosunkowania się do zarzutu dokonania wadliwych ustaleń
faktycznych w tym zakresie. Ustalenia wymaga natomiast kwestia, czy w chwili
śmierci męża wnioskodawczyni pozostawała z nim we wspólności majątkowej usta-
wowej lub umownej, którą to kwestią nie zajął się Sąd Apelacyjny.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313 § 1 k.p.c. uchylił za-
skarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Poznaniu do ponowne-
go rozpoznania.
========================================