Wyrok z dnia 3 kwietnia 2007 r.
II UK 187/06

Adwokatowi wykonującemu zawód indywidualnie lub wspólnie z innym
adwokatem nie przysługiwały świadczenia przewidziane w ustawie z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawo-
dowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.).

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Zbigniew
Hajn, Roman Kuczyński.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 3 kwietnia
2007 r. sprawy z wniosku Katarzyny B., Ewy P.-B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w W. o rentę rodzinną wypadkową i jednorazowe odszko-
dowanie, na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawczyń od wyroku Sądu Apelacyjne-
go we Wrocławiu z dnia 8 lutego 2006 r. [...]

o d d a l i ł skargę kasacyjną.

U z a s a d n i e n i e

Wyrokiem z dnia 25 lipca 2002 r. [...] Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych we Wrocławiu oddalił odwołania wnioskodawczyń Ewy P.-B. i Ka-
tarzyny B. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w W., w których
odmówiono im prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku w drodze
do pracy Andrzeja B., męża i ojca wnioskodawczyń, oraz przyznania Katarzynie B.
prawa do renty rodzinnej wypadkowej, wskazując, że nie zostało wykazane, iż zda-
rzenie, w wyniku którego Andrzej B. poniósł śmierć, wywołane zostało przyczyną ze-
wnętrzną, a nadto że art. 9 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z ty-
tułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr
30, poz. 144 ze zm.) nie ma zastosowania do adwokatów wykonujących zawód in-
dywidualnie. Na skutek odwołania wnioskodawczyń Sąd Apelacyjny we Wrocławiu
wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2004 r. uchylił zaskarżony wyrok z przyczyn procedural-
nych i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu we Wrocławiu do ponownego rozpo-
znania, podzielając w uzasadnieniu wyroku stanowisko Sądu pierwszej instancji, że
świadczenia przewidziane ustawą z dnia 12 czerwca 1975 r. przysługują wyłącznie
adwokatom - członkom zespołów adwokackich. Po ponownym rozpoznaniu sprawy,
Sąd Okręgowy we Wrocławiu ponownie oddalił odwołania wnioskodawczyń, pod-
trzymując stanowisko co do wykładni ustawy wypadkowej dokonane przy poprzed-
nim rozpoznawaniu sprawy, podzielone przez Sąd Apelacyjny (wyrok z dnia 4 sierp-
nia 2004 r. [...]). Według ustaleń Sądu, Andrzej B. od dnia 4 maja 1993 r. wykonywał
zawód adwokata w indywidualnej kancelarii adwokackiej. W dniu 16 października
1997 r. jadąc do Sądu Rejonowego w B., po usunięciu usterki samochodu, stracił
przytomność i nie odzyskawszy jej zmarł. Decyzją z dnia 17 lutego 1998 r. organ
rentowy przyznał wnioskodawczyni Katarzynie B. prawo do renty rodzinnej na pod-
stawie przepisów ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu osób prowadzą-
cych działalność gospodarczą i ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz.
250 ze zm.), a decyzją z dnia 23 lutego 1998 r. odmówił wnioskodawczyniom prawa
do jednorazowego odszkodowania. W odwołaniach wnioskodawczynie dochodziły
uznania, że śmierć Andrzeja B. nastąpiła w wyniku wypadku w drodze do pracy, po-
wołały się również na orzecznictwo Sądu Najwyższego co do zrównania w systemie
ubezpieczeń społecznych adwokatów prowadzących indywidualne kancelarie z ad-
wokatami wykonującymi zawód w zespołach adwokackich. Argumenty te podniosły
również w apelacji od wyroku Sądu Okręgowego, zarzucającej naruszenie prawa
materialnego - art. 24 w związku z art. 37 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o
adwokaturze (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058 ze zm.) i art. 42
ustawy wypadkowej, polegające na przyjęciu, że roszczenie odszkodowawcze z ty-
tułu wypadków przy pracy nie przysługują członkom rodzin adwokatów wykonujących
zawód w indywidualnej kancelarii adwokackiej, gdy tymczasem sytuacja prawna
adwokatów jest jednakowa niezależnie od formy organizacyjnej wykonywania zawo-
du oraz art. 32 w związku z art. 67 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, polegające
na nierównoprawnym traktowaniu adwokatów w zakresie zabezpieczenia społecz-
nego w zależności od formy wykonywania zawodu.
Wyrokiem z dnia 8 lutego 2006 r. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu oddalił apela-
cję, wskazując że zgodnie z art. 386 § 6 k.p.c. ocena prawna i wskazania co do dal-
szego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji uchy-
lającego wyrok i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania wiążą zarówno
sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji przy ponownym
rozpoznaniu sprawy. Tym samym wyrok Sądu Okręgowego, uwzględniający stano-
wisko Sądu Apelacyjnego co do wykładni przepisów ustawy wypadkowej, nie budzi
wątpliwości. W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawczynie zarzu-
cając naruszenie prawa materialnego - art. 24 pkt 1 w związku z art. 37 ustawy
Prawo o adwokaturze i art. 42 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. oraz w związku z
art. 2, 32 i 67 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483
ze zm.), przez przyjęcie, ,,że adwokat prowadzący indywidualną kancelarię posiada
odmienne uprawnienia z tytułu ubezpieczenia społecznego, przy tych samych obo-
wiązkach i obciążeniach, niż adwokat zatrudniony w zespole adwokackim, i bezpod-
stawne różnicowane sytuacji prawnej tych osób - przy alternatywnej możliwości wy-
konywania tego samego zawodu (...)" oraz naruszenie prawa procesowego - art. 45
oraz 176 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w związku z art. 386 § 6 k.p.c. oraz w
związku z art. 392 k.p.c. (w brzmieniu do dnia 5 lutego 2005 r.), przez ,,pozbawienie
wnioskodawczyń prawa do rozpatrzenia sprawy przez niezależny, niezawisły sąd i
prawa do weryfikacji orzeczenia w drodze odwołania do Sądu drugiej instancji, w wy-
niku związania sądu pierwszej i drugiej instancji rozpoznającego sprawę ponownie
(po uchyleniu wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania), wykładnią
prawa zawartą w wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu", wniosły o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości jak i poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego
i o przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania wraz
z orzeczeniem o kosztach postępowania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna została oparta na obydwu podstawach wymienionych w art.
3983 § 1 k.p.c., tak więc przede wszystkim należało odnieść się do zarzutów naru-
szenia przepisów postępowania i zbadać czy mogło mieć ono istotny wpływ na wynik
sprawy. Niezależnie od oceny trafności zarzutu naruszenia art. art. 45 oraz 176 Kon-
stytucji Rzeczypospolitej Polskiej w związku z art. 386 § 6 k.p.c. oraz w związku z art.
392 k.p.c., należy wskazać, że podstawą skargi kasacyjnej może być naruszenie
przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik
sprawy. Do istnienia tej podstawy kasacyjnej potrzebne jest stwierdzenie, że doszło
do naruszenia konkretnego przepisu prawa procesowego, mającego istotne w sensie
obiektywnym znaczenie oraz wykazanie, że naruszenie tego przepisu mogło dopro-
wadzić do błędnego rozstrzygnięcia. W rozpoznawanej sprawie nie ma żadnych pod-
staw, aby stwierdzić naruszenie tych przepisów, pomijając nawet, czy można im
przypisywać jakikolwiek wpływ na wynik sprawy. Zarzuty w tej części skargi kasacyj-
nej, odnosiły się do ,,pozbawienie wnioskodawczyń prawa do rozpatrzenia sprawy
przez niezależny, niezawisły sąd i prawa do weryfikacji orzeczenia w drodze odwoła-
nia do Sądu drugiej instancji". W ocenie Sądu Najwyższego tak sformułowanego za-
rzutu nie można podzielić, gdyż Sąd drugiej instancji prawidłowo zastosował art. 386
§ 6 k.p.c. mówiący że ,,ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wy-
rażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą zarówno sąd, któremu
sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji, przy ponownym rozpoznaniu
sprawy". Z kolei art. 392 k.p.c. w brzmieniu do dnia 5 lutego 2005 r. stanowił iż ,,od
wydanego przez sąd drugiej instancji wyroku lub postanowienia w przedmiocie od-
rzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie
przysługuje kasacja do Sądu Najwyższego, chyba że przepis szczególny stanowi
inaczej", a w rozpatrywanej sprawie wnioskodawczynie skorzystały z prawa wniesie-
nia skargi kasacyjnej na mocy art. 3981 k.p.c., co czyni zarzut niezrozumiałym.
Rozważając natomiast zarzucane w skardze kasacyjnej naruszenie przepisów
prawa materialnego należy ogólnie i wstępnie zauważyć, iż sytuację prawną adwo-
katów regulują przepisy ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze, sta-
nowiąc w art. 1, że adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współ-
działania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowa-
niu prawa. Zawód adwokata polegający na świadczeniu pomocy prawnej osobom
fizycznym, podmiotom gospodarczym oraz jednostkom organizacyjnym wykonywany
jest w kancelarii adwokackiej, w zespole adwokackim oraz w spółce cywilnej, jawnej,
partnerskiej lub komandytowej, przy czym wspólnikami w spółkach cywilnej, jawnej i
partnerskiej oraz komplementariuszami w spółce komandytowej mogą być wyłącznie
adwokaci lub adwokaci i radcowie prawni, a także prawnicy zagraniczni wykonujący
stałą praktykę na podstawie ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez praw-
ników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 126,
poz. 1069), a wyłącznym przedmiotem działalności takich spółek jest świadczenie
pomocy prawnej (art. 4 ust. 1 i 2 oraz art. 4a ust. 1 ustawy). Kwestię ubezpieczenia
społecznego adwokatów - członków zespołów i ich rodzin reguluje art. 24, który sta-
nowił w ustępie 1, iż adwokaci (członkowie zespołów) i ich rodziny mają na równi z
pracownikami prawo do świadczeń z tytułu ubezpieczenia na wypadek choroby, ma-
cierzyństwa i ubezpieczenia rodzinnego oraz z tytułu powszechnego zaopatrzenia
emerytalnego pracowników i ich rodzin, zaś przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich
wysokości, pracę w zespołach traktuje się jako zatrudnienie, a otrzymywane wyna-
grodzenie - jako wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia. Konsekwencją tej regulacji jest
to, iż składki na ubezpieczenie społeczne opłacają zespoły adwokackie, spółki jawne,
partnerskie i komandytowe, natomiast adwokaci wykonujący zawód w kancelariach
adwokackich lub w spółkach cywilnych opłacają składki osobiście. Te zasady ubez-
pieczenia społecznego adwokatów - członków zespołów i ich rodzin stosuje się od-
powiednio do adwokatów wykonujących zawód w kancelarii adwokackiej oraz w wy-
mienionych wyżej spółkach (art. 37 ustawy). Niezależnie od tego, w jakiej formie
prawnej adwokat wykonuje zawód, ma na równi z pracownikami prawo do świadczeń
z tytułu ubezpieczenia, z tym że w przypadku adwokatów wykonujących zawód w
kancelarii adwokackiej oraz w spółkach wymienionych w art. 4a ust. 1 ustawy, zasa-
dy te stosuje się ,,odpowiednio". Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z
dnia 23 stycznia 1992 r., II UZP 16/91 (OSNCP 1992 nr 5, poz. 66), stwierdził, że
,,adwokat, który wykonuje zawód indywidualnie, na podstawie art. 4 ust. 3 ustawy (w
obecnym stanie prawnym, uwzględniającym zmiany w ustawie - Prawo o adwokatu-
rze, formy organizacyjne działalności adwokatów reguluje art. 4a ust. 1) i ma upraw-
nienia emerytalne, podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego z art. 24 w
związku z art. 37 tej ustawy". W uzasadnieniu tego stanowiska powołano się na za-
sady wynikające z art. 24 i 37 ustawy oraz art. 2 i 60 ustawy z dnia 14 grudnia 1982
r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.) i zagwarantowane ustawowo prawo adwokatów, także wykonujących zawód
indywidualnie, do korzystania z pełnego zakresu świadczeń należnych pracownikowi,
przy obciążeniu obowiązkiem świadczeń w ramach tego systemu w postaci składek.
Wyrażono również pogląd, że objęcie adwokatów ubezpieczeniem pracowniczym
było wyrazem ich uprzywilejowania, a jakiekolwiek zmiany w tym zakresie wymagają
interwencji ustawodawczej. Stanowisko to zostało powtórzone w wyroku z dnia 13
czerwca 1997 r., II UKN 200/97 (OSNAPiUS 1998 nr 10, poz. 311).
Przedmiotem orzeczenia Sądu Najwyższego była także kwestia stosowania
przepisów ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych do adwokatów wykonujących zawód indywidualnie lub
wspólnie z innym adwokatem. W wyroku z dnia 19 marca 1997 r., II UKN 44/97
(OSNAPiUS 1998 nr 1, poz. 23), rozważając treść art. 24 i 37 Prawa o adwokaturze,
Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisy te nie uznają adwokatów za pracowników, ich
pracy w zespołach za zatrudnienie, a ich dochody za wynagrodzenie, przyznając im
jedynie prawo do świadczeń w nich wymienionych na równi z pracownikami. Podob-
ną regulację zawiera art. 42 pkt 2 ustawy wypadkowej, który rozszerza jej stosowanie
na ,,nie - pracowników", w tym adwokatów z tytułu pracy w zespołach adwokackich,
natomiast nie obejmuje nią adwokatów wykonujących zawód indywidualnie lub
wspólnie z innym adwokatem. W ocenie Sądu Najwyższego, w przypadku adwokata
wykonującego zawód indywidualnie role pracownika i pracodawcy wzajemnie się
przenikają, stąd podobieństwa do stosunku pracy (inaczej niż w relacji adwokat - ze-
spół adwokacki) nie są widoczne. Niesporny jest fakt, że Andrzej B. w chwili śmierci
prowadził indywidualną kancelarię adwokacką, a więc nie mógł być traktowany jak
pracownik. Przepisy Prawa o adwokaturze, dopuszczając w określonych sytuacjach
traktowanie adwokatów jak pracowników, nie przyznały im jednak statusu pracow-
nika we wszystkich sytuacjach prawnych. Z tych względów przepisy ustawy wypad-
kowej z dnia 12 czerwca 1975 r. nie mają zastosowania do adwokatów wykonują-
cych zawód indywidualnie lub wspólnie z innym adwokatem, a więc w przypadku do-
znania przez takiego adwokata uszczerbku na zdrowiu, nie przysługuje mu jednora-
zowe odszkodowanie, o którym mowa w art. 9 i następnych ustawy i tak orzekły w
rozpoznawanej sprawie Sądy obu instancji.
Nie można też - w ocenie Sądu Najwyższego - podzielić zarzutu, że wyrok na-
rusza przepisy Konstytucji, w szczególności art. 2, 32 i 67. Według tych przepisów,
Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniają-
cym zasady sprawiedliwości społecznej, w którym wszyscy są wobec prawa równi i
mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne, przy czym nikt nie
może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym oraz gospodarczym z
jakiejkolwiek przyczyny. Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie
niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu
wieku emerytalnego, przy czym zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa
ustawa. Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 2, 32 i 67 Konstytucji, przez przyję-
cie, ,,że adwokat prowadzący indywidualną kancelarię posiada odmienne uprawnie-
nia z tytułu ubezpieczenia społecznego, przy tych samych obowiązkach i obciąże-
niach, niż adwokat zatrudniony w zespole adwokackim, i bezpodstawne różnicowa-
nie sytuacji prawnej tych osób", należy wskazać, że zasada równości wobec prawa
nie może być rozumiana bezwzględnie. Zasada ta oznacza, że w ten sam sposób
winni być traktowani wszyscy, którzy odpowiadają tym samym warunkom. Na gruncie
rozpoznawanej sprawy zasada ta nie doznała ograniczenia, w każdym razie rozróż-
nianie przez prawo ubezpieczeń społecznych sytuacji adwokatów zatrudnionych w
zespołach adwokackich i adwokatów wykonujących zawód indywidualnie lub wspól-
nie z innym adwokatem, nie stanowi naruszenia tej zasady. Zasada równości wobec
prawa nie upoważnia bowiem do żądania świadczeń przysługujących pracownikom
przez osobę, która nie ma statusu pracownika. Poza tym w art. 32 ust. 1 zdanie 1
Konstytucji, stanowiącym, że wszyscy są równi wobec prawa, nie można upatrywać
równości wobec każdego bliżej nieokreślonego prawa, lecz wobec prawa, które ma
zastosowanie do podmiotów będących w jednakowej sytuacji prawnej. Sąd Najwyż-
szy w orzecznictwie w sprawach z ubezpieczenia społecznego wielokrotnie odwoły-
wał się do stanowiska Trybunału Konstytucyjnego sformułowanego na tle powyż-
szych zasad. W orzecznictwie Trybunału ukształtował się pogląd, że zasada równo-
ści nie ma charakteru absolutnego, a polega na tym, ,,że wszystkie podmioty cha-
rakteryzujące się daną cechą istotną w stopniu równym mają być traktowane równo,
a więc według jednakowej miary". Jednakowoż zasada równości ,,zakłada odmienne
traktowanie podmiotów, które nie posiadają wspólnej cechy istotnej". W zakresie dru-
giej z sygnalizowanych tu zasad (prawo do zabezpieczenia społecznego) Trybunał
zwrócił uwagę, że zabezpieczenie społeczne pojmowane jest współcześnie jako
system urządzeń i świadczeń służących zaspokojeniu usprawiedliwionych potrzeb
obywateli, którzy utracili lub doznali ograniczenia zdolności do pracy, albo zostali ob-
ciążeni nadmiernie kosztami utrzymania rodziny. Pomoc społeczna ma w odniesieniu
do ubezpieczenia czy zaopatrzenia społecznego charakter uzupełniający. Do pro-
blemu zróżnicowania systemów emerytalno-rentowych pomiędzy osobami prowa-
dzącymi działalność gospodarczą a pracownikami odniósł się Trybunał Konstytucyjny
w wyroku z dnia 21 czerwca 2001 r., SK 6/01 (OTK 2001 nr 5, poz. 121). Przypo-
mniał w nim, że zagadnienie dopuszczalności dyferencjacji systemów emerytalno-
rentowych było już analizowane w orzecznictwie Trybunału. Najszerzej wypowiedział
się on na ten temat w orzeczeniu z dnia 23 września 1997 r., K 25/96 (OTK 1997 nr
3-4, poz. 36), wyrażając pogląd, że ,,swoiste właściwości poszczególnych form
aktywności zawodowej (odrębność warunków pracy i sposobów uzyskiwania docho-
dów) powodują, że niemożność kontynuowania pracy wywołuje w każdej z tych sytu-
acji inne skutki ekonomiczne i społeczne. Tym samym więc potrzeby różnych grup
zawodowych są odmienne i ubezpieczenie powinno je zaspokajać odpowiednio
(adekwatnie) do tych odmienności. Odrębności w statusie ubezpieczeniowym po-
szczególnych grup obywateli, dostosowane do ich rzeczywistych potrzeb, jako uza-
sadnione przesłankami rzeczowymi, nie powinny budzić co do zasady zastrzeżeń.
Przyjęcie jednolitych rozwiązań nie byłoby bowiem sprawiedliwe skoro istnieją
obiektywne różnice w sytuacji zawodowej, ekonomicznej i społecznej osób upraw-
nionych do świadczeń.
Przedstawione uwagi pozwalają w związku z tym na podzielenie prezentowa-
nego już w orzecznictwie stanowiska, według którego adwokaci wykonujący zawód
indywidualnie lub wspólnie z innym adwokatem, jako nie - pracownicy, nie korzystali
z uprawnień przewidzianych w ustawie z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
W tym stanie rzeczy, podzielając stanowisko zajęte w zaskarżonym wyroku,
na podstawie art. 39814 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
========================================