Wyrok z dnia 5 marca 2003 r.
II UK 178/02

Wypłata pracownikowi odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałe-
go uszczerbku na zdrowiu powoduje zmniejszenie jednorazowego odszkodo-
wania należnego członkom rodziny poszkodowanego pracownika, który zmarł
wskutek następstw choroby zawodowej.

Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Beata Gudowska,
Zbigniew Myszka (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 5 marca 2003 r. sprawy
z wniosku Eleonory N., z udziałem zainteresowanego ,,E.-H." Spółki Akcyjnej w E.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w O. o jednorazowe od-
szkodowanie, na skutek kasacji zainteresowanego ,,E.-H." Spółki Akcyjnej w E. od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 lutego 2002 r. [...]

z m i e n i ł zaskarżony wyrok i oddalił apelację.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny-Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku wyro-
kiem z dnia 20 lutego 2002 r. zmienił zaskarżony przez Zakład Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddział w O. wyrok Sądu Okręgowego-Wydziału Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Elblągu z dnia 14 listopada 2000 r., zmieniający decyzję organu
ubezpieczeń społecznych i przyznający wnioskodawczyni Eleonorze N. prawo do
jednorazowego odszkodowania z tytułu śmierci jej męża Bronisława N. wskutek cho-
roby zawodowej, w ten sposób, że oddalił odwołanie wnioskodawczyni. W sprawie tej
ustalono, że zmarły Bronisław N. był pracownikiem uspołecznionego zakładu pracy w
latach 1967-1975 i w tym okresie był narażony na powstanie choroby zawodowej
(pylicy płuc). W związku z ustaleniem orzeczeniami Obwodowej Komisji Lekarskiej
uszczerbku na zdrowiu, a następnie jego zwiększenia, Bronisław N. w dniu 23
czerwca 1976 r. otrzymał od zakładu pracy odszkodowanie z tytułu stwierdzonego
uszczerbku na zdrowiu spowodowanego chorobą zawodową, a w dniu 13 maja 1996
r. odszkodowanie z tytułu zwiększenia się tego uszczerbku oraz w dniu 23 maja 1996
r. odszkodowanie z tytułu zaliczenia go do I grupy inwalidów w związku z tą chorobą.
Niesporne było, że zakład pracy zatrudniający go ulegał przekształceniom, które
spowodowały, iż aktualnie jego następcą prawnym jest zainteresowana ,,E.-H."
Spółka Akcyjna w E., w której podmioty sektora prywatnego mają ponad 50% akcji,
przez co przysługuje jej status pracodawcy nieuspołecznionego. Bronisław N. zmarł
w dniu 13 grudnia 1999 r., a Lekarz Orzecznik ZUS ustalił związek jego śmierci ze
stwierdzoną chorobą zawodową (pylica płuc). Decyzją z dnia 6 września 2000 r. Za-
kład Ubezpieczeń Społecznych odmówił żonie zmarłego przyznania jednorazowego
odszkodowania z tytułu tego zgonu spowodowanego chorobą zawodową, twierdząc,
iż przysługuje jej to odszkodowanie od zakładu pracy. Elementem decydującym o
takim przekonaniu był ,,uspołeczniony" status prawny byłego pracodawcy Bronisława
N. w dacie ustalania uszczerbku na zdrowiu, a następnie w datach wydawania kolej-
no orzeczeń z tytułu zwiększenia się tego uszczerbku. W związku z tym jednorazowe
odszkodowanie należne członkom rodziny jako integralna część wypłaconych od-
szkodowań przysługuje od byłego pracodawcy.
Stanowiska tego nie podzielił Sąd Okręgowy, który przyjął, iż koniecznym ty-
tułem prawnym do nabycia prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu śmierci
pracownika wskutek następstw choroby zawodowej był zgon ubezpieczonego, który
spowodował powstanie po stronie członków jego rodziny ustawowego prawa do jed-
norazowego odszkodowania z ustawy wypadkowej. W tej dacie były zakład pracy
zmarłego był już pracodawcą nieuspołecznionym, dlatego nie było podstaw praw-
nych od obciążania go obowiązkiem wypłaty należnego odszkodowania. Jednorazo-
we odszkodowanie przysługujące na podstawie art. 12 ust. 1 ustawy wypadkowej nie
jest integralną częścią odszkodowań wypłaconych Bronisławowi N. za jego życia na
podstawie art. 9 ust. 1 oraz art. 11 ust. 1 i 2 ustawy wypadkowej. Status prawny pra-
codawcy z daty śmierci pracownika wskutek choroby zawodowej wyznaczał podmiot
zobowiązany do wypłaty jednorazowego odszkodowania z tytułu zgonu ubezpieczo-
nego. Skoro w tej dacie były pracodawca był nieuspołecznionym zakładem pracy w
rozumieniu przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, to członkom rodziny zmarłe-
go pracownika jednorazowe odszkodowanie przysługiwało od Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych na podstawie art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy wypadkowej.
Odmiennie ocenił sprawę Sąd Apelacyjny uznając, iż Sąd Okręgowy naruszył
art. 32 ust. 2 pkt 2 ustawy wypadkowej, który przewidywał, iż zakładem pracy, od któ-
rego przysługuje odszkodowanie w razie choroby zawodowej, jest zakład pracy za-
trudniający pracownika w czasie, kiedy stwierdzono stały lub długotrwały uszczerbek
na zdrowiu. Jeżeli w czasie pracy w tym zakładzie pracownik nie był narażony na
powstanie lub nawrót tej choroby, świadczenia te przysługiwały od zakładu pracy, w
którym takie narażenie występowało. Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, iż odszkodowa-
nia pobrane za życia przez Bronisława N. z tytułu stwierdzonego uszczerbku na
zdrowiu spowodowanego następstwami pylicy płuc, a następnie jego zwiększania
się, otrzymał on od byłego pracodawcy, który w czasie ustalania rozmiaru tych
uszczerbków i wypłaty odszkodowań miał uspołeczniony status prawny. Dopiero od
października 1998 r. następca prawny tego pracodawcy stał się nieuspołecznionym
zakładem pracy. W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie miało to jednak wpływu na usta-
lenie podmiotu zobowiązanego do wypłaty odszkodowania z tytułu śmierci pracow-
nika w związku z chorobą zawodową, albowiem element ,,uspołecznienia" zakładu
pracy występował w datach ustalenia uszczerbku na zdrowiu ubezpieczonego
wskutek choroby zawodowej w datach kolejnych orzeczeń lekarskich ustalających
uszczerbek na zdrowiu Bronisława N. W konsekwencji jednorazowe odszkodowanie
dla członków rodziny zmarłego ,,jako integralną część odszkodowań" powinien wy-
płacić zakład pracy zatrudniający Bronisława N., kiedy to był on narażony na chorobę
zawodową. Oznacza to, że ,,późniejsza zmiana charakteru zakładu pracy na nie-
uspołeczniony nie ma wpływu na obowiązek zapłaty odszkodowania przez zakład
pracy już nieuspołeczniony". Z dniem powstania Spółki Akcyjnej ,,E.-H." w E. - Zakład
Ubezpieczeń Społecznych przejął zobowiązania w zakresie uszczerbków na zdrowiu
związanych z chorobami zawodowymi zaistniałymi po sprywatyzowaniu przedsię-
biorstwa. Bez znaczenia dla takiej konstatacji było to, że śmierć Bronisława N. na-
stąpiła po zmianie statusu prawnego byłego pracodawcy, skoro istotnym elementem
było ustalenie, kiedy zaistniała choroba zawodowa ,,i pozostający w związku z nią
uszczerbek na zdrowiu zmarłego, a w konsekwencji również i śmierć Bronisława N.
Za tym idzie więc kolejne ustalenie, czy w tym czasie, kiedy zaistniała choroba za-
wodowa stwierdzona stosowną decyzją i wynikający z niej uszczerbek na zdrowiu
zakład pracy, w którym Bronisław N. był zatrudniony miał status uspołecznionego". W
konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, iż organ ubezpieczeń społecznych nie przejmo-
wał zobowiązań byłego uspołecznionego zakładu pracy w zakresie odszkodowań z
tytułu chorób zawodowych, które miały miejsce przed prywatyzacją przedsiębiorstwa
państwowego.
W kasacji strona zainteresowana ,,E.-H." S.A. w E. podniosła zarzut niewła-
ściwego zastosowania i błędnej wykładni art. 32 ust. 2 pkt 2 oraz art. 32 ust. 1 pkt 2
ustawy wypadkowej, a także art. 32 Konstytucji, argumentując, że istnieje koniecz-
ność wykładni tych przepisów w związku z naruszeniem zasady jednolitości orzeka-
nia w podobnych sprawach przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku. Ponadto zaskarżone
orzeczenie jest sprzeczne z ustalonym kierunkiem orzecznictwa Sądu Najwyższego,
a także z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 kwietnia 2002 r. Zaintere-
sowana domagała się zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia apelacji pozwanego
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W ocenie skarżącej prawo do jednorazowego
odszkodowania nie jest związane z samym wystąpieniem choroby zawodowej, ale ze
zdarzeniem prawnym, którym w rozpoznawanej sprawie była śmierć pracownika.
Prawo takie powstaje z chwilą zgonu ubezpieczonego wskutek choroby zawodowej,
wobec tego status prawny byłego pracodawcy z tej daty decyduje o podmiocie zo-
bowiązanym do wypłaty jednorazowego odszkodowania. Tego rodzaju świadczenie
należne z tytułu śmierci ubezpieczonego nie jest integralną częścią odszkodowań
wypłaconych zmarłemu pracownikowi przez zakład pracy. Jeżeli zatem w dacie wy-
magalności jednorazowego odszkodowania z tytułu śmierci pracownika wskutek cho-
roby zawodowej pracodawca nie miał ,,uspołecznionego" statusu prawnego, to obo-
wiązek wypłaty tego świadczenia obciąża Zakład Ubezpieczeń Społecznych z tytułu
ryzyka ubezpieczeniowego objętego składką na ubezpieczenie społeczne. Postulo-
wane przez judykaturę Sądu Najwyższego jednolite obciążenie Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych obowiązkiem wypłat z tytułu następstw wypadków przy pracy lub cho-
rób zawodowych znalazło potwierdzenie w wyroku Trybunału Konstytucyjnego, który
uznał, iż przepisy ustawy wypadkowej dzielące pracodawców na uspołecznione i
nieuspołecznione zakłady pracy są sprzeczne z art. 32 Konstytucji RP.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja jest uzasadniona, gdyż Sąd Apelacyjny niewłaściwie zastosował art.
32 ust. 2 pkt 2, zamiast unormowania z art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca
1975 r. o świadczeniach pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawo-
dowych (tekst jednolity: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm., powoływanej dalej
jako ustawa wypadkowa z 1975 r.). Uprawnionym członkom rodziny przysługuje jed-
norazowe odszkodowanie z tytułu śmierci pracownika lub rencisty powiązanej z na-
stępstwami wypadku przy pracy lub choroby zawodowej (art. 12 ust. 1 i 2 ustawy wy-
padkowej z 1975 r.). Oznacza to, że konieczną przesłanką nabycia prawa do jedno-
razowego odszkodowania przez uprawnionych członków rodziny pracownika lub ren-
cisty jest śmierć ubezpieczonego, która stanowi szkodę członków jego rodziny kom-
pensowaną między innymi przez należne im jednorazowe odszkodowanie z ustawy
wypadkowej. W tym sensie zgon ubezpieczonego, związany z wypadkiem przy pracy
lub chorobą zawodową, stanowi odrębne zdarzenie prawne związane z wystąpie-
niem tego samego (jednego) ryzyka ubezpieczeniowego w postaci wypadku przy
pracy lub choroby zawodowej, które kreuje powstanie prawa i wymagalność jednora-
zowego odszkodowania po stronie ustawowo oznaczonego kręgu członków jego ro-
dziny, tj. po stronie innych podmiotów niż ubezpieczony, bezpośrednio dotknięty zda-
rzeniem ,,wypadkowym". Jednorazowe odszkodowanie, należne członkom rodziny
pracownika bądź rencisty zmarłego wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawo-
dowej, wynika zatem niejako z ,,innej" szkody (śmierci ubezpieczonego) niż stały lub
długotrwały uszczerbek na zdrowiu poszkodowanego, z tytułu którego poszkodowa-
ny pobrał należne mu jednorazowe odszkodowanie na podstawie art. 9-11 ustawy
wypadkowej. Tylko w tym znaczeniu świadczenie odszkodowawcze należne człon-
kom rodziny poszkodowanego, który tak jak w rozpoznawanej sprawie, zmarł wsku-
tek następstw choroby zawodowej, stanowi integralną część obowiązku odszkodo-
wawczego, związanego z wystąpieniem ustawowo określonych ryzyk ubezpieczenia
społecznego z tytułu wypadków przy pracy lub chorób zawodowych, co polega na
pomniejszeniu należnego rodzinie odszkodowania o kwotę odszkodowania wypła-
conego pracownikowi lub renciście z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na
zdrowiu (art. 14 ustawy wypadkowej z 1975 r., aktualnie - art. 14 ust. 7 ustawy z dnia
30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków pracy i cho-
rób zawodowych - Dz.U. Nr 199, poz. 1973, powoływana dalej jako ustawa wypad-
kowa z 2002 r.).
Jeżeli jednak prawo uprawnionych członków rodziny pracownika bądź rencisty
zmarłego wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej staje się wymagalne
z chwilą stwierdzenia związku zgonu ubezpieczonego z tymi ryzykami ubezpiecze-
niowymi, to ta data decyduje o podmiocie zobowiązanym do wypłaty jednorazowego
odszkodowania (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 1998 r., III ZP
12/98, OSNAPiUS 1998 nr 23, poz. 689). W tej dacie były zakład pracy zmarłego
rencisty był już pracodawcą ,,nieuspołecznionym", dlatego nie było podstaw praw-
nych do obciążania go obowiązkiem wypłaty należnego odszkodowania z tytułu
śmierci poszkodowanego chorobą zawodową rencisty. Status prawny pracodawcy z
daty śmierci rencisty spowodowanej chorobą zawodową wyznaczał zatem podmiot
zobowiązany do wypłaty jednorazowego odszkodowania z tytułu zgonu ubezpieczo-
nego. Skoro w tej dacie zainteresowany były pracodawca był nieuspołecznionym za-
kładem pracy w rozumieniu przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, to członkom
rodziny zmarłego przysługiwało jednorazowe odszkodowanie od Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych na podstawie art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy wypadkowej. W dacie
wymagalności jednorazowego odszkodowania należnego członkom rodziny zmarłe-
go rencisty jego były pracodawca nie miał ,,uspołecznionego" statusu prawnego,
przeto obowiązek wypłaty tego świadczenia obciążał Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych na podstawie art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy wypadkowej z 1975 r. Oznaczało to
tyle, iż zakład ubezpieczeń społecznych nie przejmował zobowiązań byłego praco-
dawcy w zakresie odszkodowań z tytułu następstw choroby zawodowej, ale był zo-
bowiązany realizować obarczający go własny obowiązek odszkodowawczy z tytułu
wystąpienia ustawowego ryzyka ubezpieczeniowego objętego składką na ubezpie-
czenie społeczne. Takie stanowisko znalazło potwierdzenie w orzeczeniu Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 24 kwietnia 2002 r., P 5/01 (OTK-A 2002 nr 3, poz. 28), który
uznał, iż art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy wypadkowej z 1975 r. był niezgodny z art. 2 oraz
z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że wprowadzał nierówne
traktowanie pracodawców oraz osób uprawnionych do odszkodowania, natomiast
art. 32 ust. 1 pkt 2 tej ustawy w części, w której ograniczał odpowiedzialność Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych tylko do pracowników nieuspołecznionych zakładów pracy
i członków ich rodzin, był niezgodny z art. 2 oraz art. 32 Konstytucji. Rozstrzygnięcie
przyjęte przez Trybunał Konstytucyjny nie pozostawiało wątpliwości, że tryb docho-
dzenia świadczeń stosowany dotychczas wyłącznie wobec pracowników zakładów
nieuspołecznionych, miał powszechne zastosowanie do wszystkich grup pracowni-
ków tak, aby nie było sprzecznych rozstrzygnięć wydawanych w podobnych spra-
wach, lecz w różnych okresach. Tego rodzaju rozwiązanie ustawodawca wyraźnie
ustanowił w art. 10 obowiązującej ustawy wypadkowej z 2002 r.

Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował reformatoryjnie na
podstawie art. 39315 k.p.c.
========================================