Wyrok z dnia 29 czerwca 2000 r.
I PKN 717/99

W sprawach z zakresu prawa pracy sąd drugiej instancji nie może wyro-
kować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem ani zasądzać ponad
żądanie będące przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji, chyba
że powód skutecznie zmienił powództwo (art. 383 KPC).


Przewodniczący SSN Józef Iwulski (sprawozdawca), Sędziowie SN: Jerzy
Kwaśniewski, Walerian Sanetra.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 29 czerwca 2000 r. sprawy z po-
wództwa Roberta S. przeciwko Ministrowi Skarbu Państwa w W. o nieodpłatne naby-
cie akcji, na skutek kasacji Ministra Skarbu Państwa od wyroku Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 31 marca 1999 r. [...]


u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Suwałkach wyrokiem z dnia 30 października 1998
r. [...] oddalił powództwo Roberta S. przeciwko Telekomunikacji Polskiej S.A. Zakła-
dowi Telekomunikacji w S. oraz Ministrowi Skarbu Państwa o ustalenie prawa do nie-
odpłatnego nabycia akcji. Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód jest zatrudniony
od dnia 3 lutego 1992 r. na podstawie umowy o pracę na czas nie określony w Nad-
zorze Telekomunikacyjnym w G. na stanowisku inspektora. Pozwana Spółka odmó-
wiła wpisania powoda na listę osób uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji,
wskazując, że nie był on pracownikiem Telekomunikacji Polskiej S.A. w dacie po-
wstania tej Spółki, tj. w dniu 13 grudnia 1991 r. Zdaniem Sądu, z mocy art. 82 ustawy
o łączności, pracownicy Telekomunikacji Polskiej korzystają z uprawnień do nabycia
akcji na warunkach określonych w ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji przedsię-
biorstw państwowych, a nie na warunkach wynikających z ustawy o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych, gdyż została ona uchylona. Powód nie był pracowni-
kiem przedsiębiorstwa "Poczta Polska Telegraf i Telefon" i dlatego w ocenie Sądu nie
spełnia kryteriów z art. 2 pkt 5 ustawy o komercjalizacji do uznania go za pracownika
uprawnionego do nieodpłatnego nabycia akcji.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 31 marca 1999 r. [...] w uwzględnieniu apelacji powoda, zmienił wyrok
Sądu Rejonowego w ten sposób, że zobowiązał pozwanego Ministra Skarbu Pań-
stwa w Warszawie do nieodpłatnego zbycia powodowi akcji Spółki Telekomunikacja
Polska S.A. w ilości odpowiadającej jego zatrudnieniu w tej Spółce. Sąd Okręgowy
zważył, że powód w dacie powstania Spółki, tj. 13 grudnia 1991 r. nie był jej pracow-
nikiem i dlatego nie został wpisany na listę osób uprawnionych do nieodpłatnego
nabycia jej akcji. Z wejściem w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjali-
zacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118, poz. 561 ze zm.)
utraciła moc ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwo-
wych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.). Przepis art. 82 ustawy o łączności w poprzed-
nim brzmieniu stanowił, że pracownicy Telekomunikacji Polskiej S.A. w sprzedaży
akcji Spółki korzystali z uprawnień przewidzianych dla pracowników przedsiębiorstw
państwowych podlegających prywatyzacji, a następnie komercjalizacji i prywatyzacji.
W art. 2 pkt 5 tej ustawy zostało dokładnie wyjaśnione kto jest uprawnionym pracow-
nikiem do nieodpłatnego nabycia akcji. Sąd pierwszej instancji prawidłowo uznał, że
powoda nie można zaliczyć do żadnej grupy wymienionych w tym przepisie osób.
Jego sytuacja prawna uległa zmianie po znowelizowaniu w dniu 26 listopada 1998 r.
ustawy o łączności (Dz.U. Nr 150, poz. 984). Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 82
tej ustawy pracownikami uprawnionymi do nieodpłatnego nabycia akcji Spółki Tele-
komunikacja Polska S.A. są od 29 grudnia 1998 r. także pracownicy, którzy zostali
zatrudnieni w niej po dniu przekształcenia i którzy pozostawali z nią w stosunku pracy
w dniu 30 maja 1998 r. Ta zmiana stanu prawnego musiała doprowadzić do nowej
oceny zasadności roszczenia powoda. Obecnie jest on uprawniony do nieodpłatnego
nabycia akcji swego pracodawcy.
Wyrok ten zaskarżył kasacją Minister Skarbu Państwa. Zarzucił naruszenie
prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie przepisów
ustawy z dnia z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsię-
biorstw państwowych (Dz. U. Nr 118, poz. 561 ze zm.) w związku z ustawą z dnia 23
listopada 1990 r. o łączności (jednolity tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr 117, poz. 564 ze zm.)
oraz naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie: 1) art. 321 § 1 w związku z
art. 189 KPC przez złamanie zasady ne eat iudex ultra petita partium; 2) art. 189
KPC przez nieuwzględnienie, iż w chwili wniesienia powództwa powód nie miał
prawa do nieodpłatnego nabycia akcji - z istoty zaś powództwa o ustalenie wynika, iż
ma ono na celu ustalenie istnienia prawa w chwili wniesienia powództwa; 3) art. 189
w związku z art. 316 KPC przez nieuwzględnienie, iż w chwili wydania wyroku powód
nie posiadał już interesu prawnego w ustaleniu jego prawa, a zatem powództwo po-
winno zostać oddalone; 4) nieprawidłową kwalifikację sprawy jako sprawy ze stosun-
ku pracy, co spowodowało uchybienie procesowe polegające na rozpoznaniu przez
sąd pracy sprawy z zakresu prawa cywilnego, przy zastosowaniu postępowania od-
rębnego przewidzianego dla spraw z zakresu prawa pracy, mające wpływ na wynik
sprawy z uwagi na naruszenie przepisów proceduralnych; 5) niezastosowanie art.
385 KPC w sytuacji, gdy apelacja była bezzasadna.
W uzasadnieniu kasacji pozwany podniósł w szczególności, że w chwili wnie-
sienia powództwa o ustalenie prawa do nieodpłatnego nabycia akcji powód nie speł-
niał przesłanek ustawowych do nabycia tego uprawnienia. W związku ze zmianą
ustawy o łączności (art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o zmianie ustawy o
łączności - Dz.U. Nr 150, poz. 984), która weszła w życie 29 grudnia 1998 r., powód
może zostać w chwili obecnej zaliczony do kręgu osób uprawnionych do nieodpłat-
nego nabycia akcji Telekomunikacji Polskiej S.A. Osoby, które dotychczas nie złożyły
oświadczeń o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji Spółki, a są osobami uprawnio-
nymi w rozumieniu ustawy o łączności, miały 3-miesięczny termin na złożenie takich
oświadczeń. Natomiast oświadczenia osób, które nie były uprawnione w myśl przepi-
sów dotychczasowych, a są uprawnionymi w rozumieniu znowelizowanej ustawy -
stały się skuteczne z dniem wejścia życie tej ustawy. Minister Skarbu Państwa okre-
ślił w drodze rozporządzenia zasady podziału uprawnionych akcji na grupy i ustalenia
liczby akcji przypadających na każdą z tych grup oraz tryb nabywania akcji przez
uprawnionych pracowników. Prawo do nieodpłatnego nabycia akcji wynika z przepi-
sów prawa i nie jest zależne od decyzji Ministra Skarbu Państwa. To powód musi się
zwrócić o zaliczenie go do uprawnionych pracowników. Sytuacja prawna powoda
uległa zmianie po znowelizowaniu ustawy o łączności i jedynie na tej nowej podsta-
wie powód może skutecznie domagać się przyznania mu akcji. Nie można jednak do
czasu sporządzenia nowych list uprawnionych pracowników ustalać na drodze są-
dowej przedmiotowego uprawnienia powoda. Do czasu zakończenia wydawania akcji
na podstawie nowego brzmienia art. 82 ustawy o łączności brak jest podstaw do zo-
bowiązania Ministra Skarbu Państwa do wydania tych akcji. W art. 321 § 1 KPC wy-
rażona jest zasada "ne eat iudex ultra petita partium", z której wynika, iż sąd jest
związany żądaniem pozwu. Sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był
objęty żądaniem ani zasądzać ponad żądanie. Zasada ta została złamana i miało to
bez wątpienia wpływ na wynik sprawy. Powód wniósł o ustalenie prawa do nieodpłat-
nego nabycia akcji Telekomunikacji Polskiej S.A. W zaskarżonym wyroku Sąd zobo-
wiązał Ministra Skarbu Państwa do określonego zachowania, tj. do wydania powo-
dowi akcji. W trakcie procesu pozew nie został zmodyfikowany w jakikolwiek sposób.
W drodze powództwa o ustalenie można żądać tylko ustalenia istnienia lub nieistnie-
nia stosunku prawnego lub prawa. Sąd drugiej instancji orzekł co do przedmiotu,
który nie był objęty żądaniem pozwu. Jednocześnie nie zachodziły przesłanki z art.
321 § 2 KPC, które pozwalają sądowi na dokonanie modyfikacji roszczenia z urzędu i
wyrokowanie co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem pozwu lub zasądzanie
ponad to żądanie. Powództwo należy do kategorii powództw o ustalenie, które mogą
być wytaczane na podstawie art. 189 KPC. Ze swej istoty takie powództwo ma usta-
lać okoliczności istniejące w pewnym ściśle określonym momencie, a zatem dokona-
nie ustalenia istnienia lub nieistnienia prawa nastąpić powinno na podstawie stanu
prawnego i faktycznego jaki obowiązywał w dacie wniesienia powództwa o ustalenie
tegoż prawa. W tej dacie powodowi nie przysługiwało prawo do nieodpłatnego naby-
cia akcji. Zmiana stanu prawnego w trakcie procesu nie może mieć wpływu na
stwierdzenie istnienia bądź też nieistnienia określonego prawa w dacie wniesienia
powództwa. Minister Skarbu Państwa podniósł, iż gdyby uznać za prawidłowe rozu-
mowanie Sądu drugiej instancji to powództwo stało się przedwczesne. Skoro bowiem
zmiana stanu prawnego skutkowała nabyciem ex lege prawa do nieodpłatnego na-
bycia akcji Spółki, po dokonaniu przez powoda i Spółkę udostępniającą akcje okre-
ślonych czynności, to przed zakończeniem tego postępowania orzekanie co do rosz-
czeń powoda jest przedwczesne. Materialnoprawną przesłanką powództwa o ustale-
nie jest interes prawny powoda w ustaleniu istnienia lub nieistnienia stosunku praw-
nego lub prawa. Przyjmuje się, że interes prawny jest to interes dotyczący szeroko
rozumianych praw i stosunków prawnych, który występuje z reguły wówczas, gdy
istnieje niepewność tego prawa lub stosunku prawnego, zarówno z przyczyn faktycz-
nych, jak i prawnych. Niepewność ta może wynikać z wielu przyczyn, takich jak kwe-
stionowanie prawa lub istnienia stosunku prawnego, czy też wskutek naruszenia
prawa. Z uzasadnienia pozwu wynika, iż powód interes prawny w wytoczeniu swoje-
go powództwa upatrywał w kwestionowaniu jego prawa do nieodpłatnego nabycia
akcji przez Ministra Skarbu Państwa. Zgodnie z art. 316 KPC, sąd, wydając wyrok,
powinien brać za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. W
procesie o ustalenie sąd powinien badać przede wszystkim czy powód ma interes
prawny w dokonaniu stosownego ustalenia. Stwierdzenie braku interesu prawnego
powinno skutkować oddaleniem powództwa. Minister Skarbu Państwa zarzucił, iż
Sąd Okręgowy nie wziął pod uwagę, iż interes prawny powoda do wniesienia po-
wództwa przestał istnieć w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 26 listopada
1998 r. o zmianie ustawy o łączności. Ustawa ta w znowelizowanym art. 82 przyznała
wprost prawo do nieodpłatnego nabycia akcji Spółki Telekomunikacja Polska S.A.,
między innymi osobom zatrudnionym w tej Spółce po dniu przekształcenia dokona-
nego na podstawie art. 76 ustawy o łączności, które pozostawały z tą Spółką w sto-
sunku pracy w dniu 30 czerwca 1998 r. Przesłankę tę powód w chwili obecnej spełnia
i spełniał ją także w chwili wydania zaskarżonego wyroku. Przestała zatem istnieć
niepewność co do jego prawa. Zdaniem skarżącego, postępowanie nie dotyczy
sprawy z zakresu prawa pracy i sąd pracy nie był właściwy do jej rozstrzygnięcia.
Rozpoznanie przez sąd pracy sprawy z zakresu prawa cywilnego, przy zastosowaniu
postępowania odrębnego przewidzianego dla spraw z zakresu prawa pracy, stanowi
uchybienie procesowe mające wpływ na wynik sprawy, bowiem naruszone zostały
takie przepisy proceduralne, których pogwałcenie miało wpływ na wynik sprawy
(uchwała Sądu Najwyższego z 2 października 1986 roku, III PZP 57/86, OSPiKA
1987 r. z. 11-12, poz. 210). Sąd Okręgowy przyznał, iż wyrok Sądu pierwszej instan-
cji był prawidłowy. Jednocześnie jednak Sąd drugiej instancji stwierdził, że apelacja
powoda jest zasadna, ale z innych względów niż w niej podane. Doszło tu zatem do
naruszenia art. 385 KPC.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W kasacji podniesiono wiele zarzutów dotyczących zarówno naruszenia prawa
materialnego, jak i procesowego. Jednakże jej rozpoznanie należy ograniczyć tylko
do zarzutów, które są wystarczające do rozstrzygnięcia w tej fazie postępowania. W
tym zakresie należy przede wszystkim stwierdzić, że powód sformułował powództwo
jako zmierzające do ustalenia jego prawa (art. 189 KPC). W toku postępowania w
pierwszej instancji doszło do przekształcenia podmiotowego, gdyż obok pierwotnie
pozwanej Spółki, dopozwano na wniosek powoda Skarb Państwa reprezentowany
przez Ministra Skarbu. Zaznaczenia wymaga, że powód nie skarżył w apelacji odda-
lenia powództwa w stosunku do Spółki. W każdym razie wyrok Sądu drugiej instancji
nie dotyczy tego pozwanego (brak rozstrzygnięcia w tym zakresie), a kasację złożył
tylko pozwany Skarb Państwa. Oddalenie powództwa w stosunku do Spółki jest więc
prawomocne i nie było przedmiotem rozpoznania w postępowaniu kasacyjnym. Pod-
kreślenia wymaga też, że powód nigdy nie zmodyfikował swego roszczenia i także w
drugiej instancji domagał się ustalenia (inna sprawa czy przekształcenie przez niego
powództwa w drugiej instancji byłoby dopuszczalne). Niewątpliwe jest, że Sąd drugiej
instancji (bez wskazania podstawy procesowej), zmieniając wyrok Sądu Rejonowe-
go, orzekł o roszczeniu, które nie było przedmiotem żądania powoda. W tym aspek-
cie występuje problem, czy mógł tak uczynić ze względu na zmianę stanu prawa
materialnego (wiąże się z tym problem zastosowania w drugiej instancji art. 316 KPC
oraz istnienia przesłanek z art. 189 KPC) oraz czy Sąd drugiej instancji mógł orzec
ponad żądanie (ściślej obok) powoda (a więc zastosować art. 4771 § 1 KPC, jeżeli
uznamy, że jest to sprawa z zakresu prawa pracy). Rozstrzygnięcie pierwszego pro-
blemu nie jest niezbędne dla oceny zasadności kasacji i można tylko wskazać, że w
najnowszym orzecznictwie wyrażany jest pogląd, iż odpowiednie stosowanie w pos-
tępowaniu apelacyjnym przepisu art. 316 § 1 KPC oznacza, że sąd drugiej instancji
obowiązany jest - przy uwzględnieniu unormowań zawartych w art. 381 i 382 KPC -
brać pod uwagę zmiany w stanie faktycznym i prawnym sprawy, wpływające na treść
orzeczenia (postanowienie z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 259/98, OSNC 1999 r.
z. 4, poz. 82). W tym aspekcie należało także w dacie orzekania oceniać istnienie po
stronie powoda interesu prawnego w ustaleniu stosunku prawnego i to względem
każdego z pozwanych (aktualnie tylko względem Skarbu Państwa). Dla rozstrzygnię-
cia o zasadności kasacji wystarczająca jest analiza niezastosowania przez Sąd dru-
giej instancji art. 321 § 1 KPC. Podkreślenia wymaga, że przepis ten ma także zasto-
sowanie do spraw z zakresu prawa pracy. W postępowaniu o tzw. nieodpłatne udo-
stępnianie akcji sytuacja prawna zmienia się wraz z fazą tego postępowania. Deter-
minuje to zarówno rodzaje ewentualnych roszczeń, jak i bierną legitymację określo-
nych podmiotów. Kwestie te były już przedmiotem kilku wypowiedzi orzeczniczych
Sądu Najwyższego. Wskazać w tym zakresie można wyrok z dnia 24 czerwca 1998
r., I PKN 198/98 (OSNAPiUS 1999 r. nr 13, poz. 426; OSP 2000 r. z. 1, poz. 13 z
glosą J. Brola), a zwłaszcza wyrok z dnia 6 sierpnia 1998 r., III ZP 24/98 (OSNAPiUS
1999 r. nr 17, poz. 545; OSP 2000 r. z. 2, poz. 31 z glosą J. Brola; Glosa 2000 r. nr 1,
s. 16 i z glosą M. Przychodzkiego), według którego sprawy z powództwa pracownika
(byłego pracownika) przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu o nakazanie
złożenia oświadczenia woli przenoszącego akcje spółki powstałej w wyniku komer-
cjalizacji przedsiębiorstwa państwowego na podstawie ustawy z dnia 30 sierpnia
1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118,
poz. 561 ze zm.) oraz o roszczenia odszkodowawcze przeciwko Skarbowi Państwa
lub pracodawcy (byłemu pracodawcy) związane z utratą prawa do nieodpłatnego
nabycia akcji, są sprawami z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 1
KPC, jako sprawy o roszczenia związane ze stosunkiem pracy. Podzielając ten po-
gląd i jego prawną argumentację, należy uznać za niezasadne zarzuty kasacji zwią-
zane z zakwestionowaniem pracowniczego charakteru sprawy. W związku z tym nie
ma racji strona pozwana, jeżeli twierdzi, iż tylko art. 321 § 2 KPC mógł być podstawą
orzeczenia ponad (obok) żądanie pozwu. Podstawę taką mógł stanowić art. 4771 § 1
KPC. Jednakże przepis ten nie ma zastosowania w postępowaniu apelacyjnym. Tak
orzekł Sąd Najwyższy w postanowienie z dnia 5 listopada 1998 r., I PKN 419/98
(OSNAPiUS 1999 r. nr 24, poz. 783) i skład orzekający w niniejszej sprawie pogląd
ten podziela.
Skoro więc Sąd drugiej instancji wyrokował co do przedmiotu, który nie był
objęty żądaniem, a nie było podstaw do zastosowania art. 4771 § 1 KPC, to został
naruszony art. 321 § 1 KPC i to w sposób wpływający na rozstrzygnięcie (art. 3931
pkt 2 KPC). W uwzględnieniu kasacji należało więc zgodnie z art. 39313 KPC (art.
39315 KPC nie mógł być zastosowany) uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach po-
stępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 KPC).
========================================