Wyrok z dnia 25 maja 2000 r.
I PKN 647/99

Fikcję prawną przyjmującą, że rozwiązanie stosunku pracy przez pra-
cownika w trybie art. 231 § 4 zdanie pierwsze KP powoduje dla niego skutki,
jakie przepisy prawa wiążą z rozwiązaniem stosunku pracy przez pracodawcę
za wypowiedzeniem, należy odnosić do przyszłego zatrudnienia.


Przewodniczący SSN Barbara Wagner (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Katarzyna Gonera, Walerian Sanetra.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 25 maja 2000 r. sprawy z powództwa
Mariana M. przeciwko Przedsiębiorstwu Budowy Kopalń P. Spółka z o.o. w L. o od-
szkodowanie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocła-
wiu z dnia 20 stycznia 1999 r. [...]

1) o d d a l i ł kasację;
2) zasądził od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 750 zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z dnia 20 stycznia 1999 r. [...] zmienił
zaskarżony apelacją przez Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń ,,P." Spółka z o.o. w L.
wyrok Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu z
dnia 28 września 1998 r. [...], zasądzający od strony apelującej na rzecz Mariana M.
kwotę 15.315 zł z odsetkami od 1 lutego 1997 r. i oddalający powództwo ,,dalej
idące", w ten sposób, że oddalił powództwo w całości.

Sąd ustalił, że Marian M. był zatrudniony od 1 sierpnia 1994 r. na stanowisku
członka Zarządu Spółki Przedsiębiorstwo Robót Górniczych ,,L." w L. na podstawie
umowy o pracę na czas określony ,,do odbycia Zwyczajnego Zgromadzenia Wspólni-
ków zatwierdzającego sprawozdanie, bilans i rachunek zysków i strat Spółki za
ostatni rok obrachunkowy kadencji Zarządu tj. 1996 rok". Zgromadzenie odbyło się w
dniu 10 marca 1997 r. W umowie o pracę postanowiono, że w razie wcześniejszego
rozwiązania umowy o pracę powód otrzyma odszkodowanie w wysokości trzymie-
sięcznego wynagrodzenia, chyba że stosunek pracy zostanie rozwiązany przez pra-
codawcę bez wypowiedzenia z winy powoda albo przez powoda lub z jego inicjaty-
wy. W grudniu 1996 r. doszło do połączenia Spółki Przedsiębiorstwo Robót Górni-
czych ze Spółką z o.o. - Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń w L. Rada Nadzorcza
Spółki P. zawiadomiła powoda pismem z dnia 31 grudnia 1996 r., że na podstawie
uchwały Zgromadzenia Wspólników z dnia 9 grudnia 1996 r. z dniem 1 stycznia 1997
r. nastąpi w trybie art. 283 pkt 1 KH połączenie Przedsiębiorstwa ze Spółką ,,P." Z tej
przyczyny nastąpi wygaśnięcie mandatu powoda w Zarządzie Spółki P., a stroną
stosunku pracy stanie się Spółka przejmująca. Spółka przejmująca zapewniła po-
wodowi pracę na dotychczasowych warunkach do końca trwania umowy, a po tym
terminie - dalsze zatrudnienie na stanowisku kierownika działu finansowego. Powód
pismem z dnia 23 stycznia 1997 r. zawiadomił Prezesa Zarządu Spółki ,,P.", że na
podstawie art. 231 § 4 KP rozwiązuje stosunek pracy bez wypowiedzenia za sied-
miodniowym uprzedzeniem. Od 1 lutego 1997 r. Marian M. nie świadczył pracy. W
piśmie z dnia 8 lipca 1997 r. powód wniósł o wypłatę: odprawy z tytułu wcześniejsze-
go rozwiązania umowy o pracę z przyczyn dotyczących pracodawcy (na podstawie
art. 8 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmia-
nie niektórych ustaw, Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.), wyrównania wynagro-
dzenia za czas od 1 lutego do 10 marca 1997 r. (stosownie do art. 50 § 3 i 4 KP)
oraz przewidzianego w punkcie 6 umowy o pracę odszkodowania w związku z wcze-
śniejszym rozwiązaniem umowy o pracę przez pracodawcę.
W ocenie Sądu, powód nie ma prawa do wynagrodzenia za czas, do którego
umowa miała trwać, gdyż stosunek pracy został rozwiązany z jego woli z dniem 31
stycznia 1997 r. Brak jest także podstaw do zasądzenia na jego rzecz odszkodowa-
nia na podstawie art. 8 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o zwolnieniach grupowych,
gdyż przejęcie zakładu przez nowego pracodawcę i odmowa kontynuowania zatrud-
nienia przez pracownika nie mieści się w przesłankach określonych w art. 1 tejże
ustawy.
Odmiennie niż Sąd pierwszej instancji, Sąd Apelacyjny za bezzasadne uznał
również roszczenie powoda o odszkodowanie zastrzeżone w umowie o pracę. Strony
wyłączyły bowiem prawo Mariana M. do odszkodowania w przypadkach, gdy rozwią-
zanie umowy nastąpi przez stronę pozwaną bez wypowiedzenia z winy pracownika
(na podstawie art. 52 KP) albo przez pracownika lub z jego inicjatywy. Bezspornie do
wcześniejszego rozwiązania umowy o pracę doszło na skutek oświadczenia woli
pracownika (art. 231 § 4 zdanie 1 KP). Wprawdzie takie rozwiązanie stosunku pracy
uważa się za wypowiedzenie dokonane przez pracodawcę ( art. 231 § 4 zdanie 2
KP), ale przyjęcie fikcji prawnej zwolnienia pracownika za wypowiedzeniem przez
pracodawcę wywiera skutki wyłącznie w sferze uprawnień pracownika u następnego
i kolejnych pracodawców.

Marian M. zaskarżył ten wyrok kasacją. Wskazując jako jej podstawę narusze-
nie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 231 § 4 KP, wniósł o zmianę zas-
karżonego wyroku i oddalenie apelacji strony pozwanej oraz o zasądzenie na jego
rzecz kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym w kwocie 750
zł i kasacyjnym w kwocie 562, 50 zł. Zdaniem pełnomocnika skarżącego, pogląd
Sądu Apelacyjnego, że ,,ustawodawca stworzył w ustawie fikcję prawną" stanowi
,,nadinterpretację obowiązującego prawa i prowadzi do prawotwórczej działalności
sądownictwa". ,,Równie nietrafna jest interpretacja punktu 6 umowy o pracę z dnia 29
sierpnia 1994 r. nawiązująca do punktu 3 tej umowy". Nadto, Sąd podzielił błędne
stanowisko pozwanej Spółki, że postanowienia umowy o pracę i przepisy prawa
pracy należy traktować oddzielnie. Tymczasem ,,umowa o pracę stanowi również
źródło prawa pracy, o ile nie pozostaje w sprzeczności z podstawowymi zasadami
kodeksu pracy".

W odpowiedzi na kasację strona pozwana wniosła o jej oddalenie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzut błędnej wykładni umowy o pracę nie mieści się w podstawie kasacji
wskazanej w petitum skargi. Przedmiotem regulacji zawartej w art. 231 § 4 KP nie są
bowiem zasady wykładni oświadczeń woli. Tę materię normuje art. 65 KC, który nie
został w kasacji powołany. Ponieważ jednak powód wywodzi swoje roszczenie o od-
szkodowanie z treści umowy o pracę w powiązaniu z art. 231 § 4 KP, należało usto-
sunkować się do podniesionej przez skarżącego w uzasadnieniu kasacji kwestii, czy
w wyłączeniach prawa do odszkodowania wskazanych w punkcie 6 umowy mieściło
się rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia w trybie art. 231 § 4 KP, czy też
nie było ono objęte tymi wyłączeniami. Przed merytorycznym odniesieniem się do
tego zagadnienia trzeba zwrócić uwagę, że pogląd, zaprezentowany zarówno w ka-
sacji jak i w odpowiedzi na kasację, jakoby umowa o pracę była źródłem prawa
pracy, jest błędny. Postanowienia umowy o pracę przyznające powodowi odszkodo-
wanie w przypadku rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę przed jej ekspira-
cją (przepisy Kodeksu pracy nie przewidują tej formy kompensaty wcześniejszego
rozwiązania umowy ), podobnie jak i wydłużenie dwutygodniowego okresu wypowie-
dzenia (art. 33 KP) do trzech miesięcy są korzystniejsze dla pracownika niż regulacja
powszechna i dlatego prawnie skuteczne. Obowiązują one jednak tylko między stro-
nami umowy o pracę, która jest źródłem wzajemnych zobowiązań jej kontrahentów.
Relacje między postanowieniami umowy o pracę i przepisami prawa pracy wyznacza
art. 18 KP. Przepisy prawa zaś zawierają normy prawne obowiązujące erga omnes,
a reguły ich hierarchiczności określa art. 9 § 2 KP.
Sąd Apelacyjny trafnie wyłożył umowę o pracę zawartą przez strony w dniu 29
sierpnia 1994 r. Jest to umowa na czas określony z terminem końcowym wyznaczo-
nym pośrednio - dniem odbycia Zwyczajnego Zgromadzenia Wspólników ,,zatwier-
dzającego sprawozdanie, bilans i rachunek zysków i strat Spółki za ostatni rok obra-
chunkowy kadencji Zarządu tj. 1996 rok" (pkt 2). Umowa taka ustaje, co do zasady, z
chwilą jej ekspiracji (art. 30 § 1 pkt 4 KP). Strony mogą wszakże przewidzieć rozwią-
zanie umowy o pracę zawartej na czas określony przed upływem jej terminu końco-
wego (art. 33 KP). Powód i strona pozwana korzystając z tego uprawnienia, w punk-
cie 3 umowy dopuścili możliwość rozwiązania łączącego ich stosunku pracy przed
dniem Zwyczajnego Zgromadzenia Wspólników ,,za uprzednim 3-miesięcznym okre-
sem wypowiedzenia". Z jednoznacznego sformułowania punktu 6 umowy wynika, że
odszkodowanie przewidziane w razie wcześniejszego rozwiązania umowy o pracę (
przed terminem określonym w punkcie 2) nie przysługuje Marianowi M. w przypadku
wcześniejszego rozwiązania umowy przez niego lub przez Spółkę z przyczyn, o któ-
rych mowa w art. 52 K P. Umowę o pracę przed upływem jej terminu końcowego
rozwiązał bez wypowiedzenia powód, w okolicznościach przewidzianych w art. 231
KP. Według art. 231§ 4 zdanie 2 KP, rozwiązanie stosunku pracy w tym trybie powo-
duje dla pracownika skutki, jakie przepisy prawa pracy wiążą z rozwiązaniem stosun-
ku pracy przez pracodawcę za wypowiedzeniem. Rację ma Sąd, że zdanie drugie
art. 231 § 4 KP zawiera fikcję prawną. Ustawodawca w zakresie skutków rozwiązania
przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia za siedmiodniowym
uprzedzeniem nakazuje przyjąć, że stosunek pracy ustał w wyniku wypowiedzenia
dokonanego przez pracodawcę. Owych skutków ,,jakie przepisy prawa pracy wiążą z
rozwiązaniem stosunku pracy przez pracodawcę za wypowiedzeniem" nie należy
jednak pojmować jako wszelkich konsekwencji wypowiedzenia umowy o pracę przez
pracodawcę. Gdyby tak było pracownikowi musiałyby przysługiwać np. dni wolne na
poszukiwanie pracy ( art. 37 KP), czy - co trafnie podnosi sąd - odprawa z tytułu
wypowiedzenia stosunku pracy w związku ze zmianami organizacyjnymi ( art. 8
ustawy o zwolnieniach grupowych). No i roszczenia z art. 45 KP - w razie wypo-
wiedzenia bezterminowej umowy o pracę lub z art. 50 KP w odniesieniu do umów
terminowych. Pracownik mógłby więc, w skrajnych sytuacjach, żądać restytucji sto-
sunku pracy, który sam uprzednio rozwiązał. Z istoty rzeczy do ustalenia skutków
rozwiązania umowy o pracę przez uprzedzenie nie mogą być stosowane np. te
przepisy prawa pracy, które chronią trwałość stosunku pracy.
Z zastosowania przez ustawodawcę konstrukcji fikcji prawnej nie wynika, że
ex lege następuje zamiana sposobu zakończenia stosunku pracy i strony dokonują-
cej czynności rozwiązującej. Już z samego sformułowania art. 231 § 4 zdanie 2 KP,
że ,,rozwiązanie stosunku pracy w tym trybie powoduje dla pracownika skutki..."
można wnosić, że sposób rozwiązania stosunku pracy nie ulega zmianie, a stroną
rozwiązującą umowę o pracę jest i pozostaje pracownik. Regulacja zawarta w art.
231 § 4 zdanie 2 KP jest próbą pogodzenie z jednej strony ochrony miejsca pracy, z
drugiej - wolności pracy. Jej istotą jest to, żeby realizacja prawa pracownika do
swobodnego wyboru pracodawcy (art. 11 KP) nie prowadziła do niekorzystnych dla
niego konsekwencji prawnych. Wybór jednego z dwu równorzędnych dóbr prawnie
chronionych - pozostawiono pracownikowi. Funkcją owej fikcji prawnej nie jest
wszakże uprzywilejowanie pracownika, lecz gwarancja niepogarszania jego sytuacji
formalnej i faktycznej.
Wykładany przez Sąd Apelacyjny przepis nie jest jedynym w Kodeksie pracy
przyjmującym tę samą fikcję prawną. Przykładowo można wskazać również art. 48 §
2 zdanie 2, art. 55 § 3, art. 57 § 4 KP. Ustawodawca stosuje ten zabieg legislacyjny
w przypadkach rozwiązania stosunku pracy przez pracownika w trybie nadzwyczaj-
nym - bo bez wypowiedzenia - w określonych wyczerpująco okolicznościach. Przepi-
sy prawa pracy, zarówno obowiązujące powszechnie, jak zwłaszcza branżowe i za-
kładowe, uzależniają prawo do niektórych świadczeń lub ich wymiar od sposobu
ustania zatrudnienia. Często ze sposobem rozwiązania stosunku pracy związana jest
możliwość uwzględnienia zakończonego zatrudnienia w stażu pracy u kolejnych pra-
codawców. Sposób rozwiązania stosunku pracy jako kryterium zachowania lub na-
bycia prawa do niektórych świadczeń albo ich wymiaru, obecnie ograniczone, w
przeszłości stosowane było bardzo szeroko ( np. przed nowelizacją Kodeksu pracy
ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. - w zakresie prawa do urlopu wypoczynkowego i jego
wymiaru). W takich właśnie sytuacjach prawo chroni pracownika, który ze względów
aksjologicznie uzasadnionych rozwiązał umowę o pracę bez zachowania okresu wy-
powiedzenia, przed ujemnymi skutkami jakie przepisy prawa pracy przewidują w
razie niezwłocznej rezygnacji pracownika z zatrudnienia.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym kasację podziela pogląd wyrażony
przez Sąd w motywach zaskarżonego wyroku, że w unormowaniu zawartym w art.
231 § 4 zdaniu 2 KP chodzi ,, o skutki jakie przyjęcie fikcji zwolnienia pracownika za
wypowiedzeniem przez pracodawcę będzie miało dla uprawnień pracownika u nas-
tępnego i kolejnych pracodawców". Za takim rozumieniem interpretowanego zwrotu
przemawiają wskazane względy systemowe, językowe, funkcjonalne i aksjologiczne.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312 KPC,
orzekł jak w sentencji.
========================================