Wyrok z dnia 26 stycznia 1999 r.
I PKN 540/98

Przed wejściem w życie art. 1012 KP nieważna była klauzula konkuren-
cyjna, która nie zawierała zobowiązania pracodawcy do wypłacania pracowni-
kowi odszkodowania w okresie obowiązywania zakazu konkurencji po ustaniu
stosunku pracy.


Przewodniczący: SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Zbigniew
Myszka (sprawozdawca), Barbara Wagner.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu sprawy w dniu 26 stycznia 1999 r. sprawy z
powództwa Europejskiego Funduszu Leasingowego SA w W. przeciwko Andrzejowi
S. o odszkodowanie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego we
Wrocławiu z dnia 13 maja 1998 r. [...]


o d d a l i ł kasację i zasądził od strony powodowej Europejskiego Funduszu
Leasingowego S.A. z siedzibą w W. na rzecz pozwanego kwotę 1000 zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Europejski Fundusz Leasingowy S.A. w W. domagał się zasądzenia od poz-
wanego Andrzeja S. kwoty 27.702,34 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 12 sierpnia
1996 r. tytułem odszkodowania za podjęcie przez niego działalności konkurencyjnej
po zakończeniu stosunku pracy u strony powodowej. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 28 listopada 1997 r. [...]
uwzględnił powództwo w całości. Po rozpatrzeniu apelacji pozwanego Sąd Apelacyj-
ny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 13 maja
1998 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo i zasądził od
strony powodowej na rzecz pozwanego zwrot kosztów procesu za obie instancje.
W sprawie tej ustalono, że pozwany w czasie zatrudnienia u strony powodo-
wej, (która była jedną z pierwszych firm leasingowych w kraju), był szkolony na kur-
sach krajowych i zagranicznych na koszt pracodawcy, w wyniku czego nabył kwalifi-
kacje praktyczne w sprawach transakcji leasingowych. W związku z pojawieniem się
podmiotów konkurencyjnych Zarząd Spółki podjął decyzję zawarcia z pracownikami
na stanowiskach kierowniczych dodatkowych umów o zakazie działalności konku-
rencyjnej. Projekt tych umów rozesłano do około 20 przedstawicielstw firmy w kraju.
Pozwany zajmujący od 1993 r. u strony powodowej stanowisko dyrektora przedsta-
wicielstwa firmy w K. podpisał bez zastrzeżeń tę umowę w dniu 1 kwietnia 1995 r. W
umowie tej zawarto klauzulę obowiązującą po ustaniu stosunku pracy, zgodnie z
którą - w razie wypowiedzenia umowy o pracę przez pracownika, zwolnienia go w
trybie art. 52 KP lub porzucenia pracy - pracownik zobowiązuje się do niepodejmo-
wania w żadnej formie działalności konkurencyjnej w firmie prowadzącej działalność
leasingową przez sześć miesięcy od ustania stosunku pracy, pod rygorem zapłaty
kary umownej w wysokości 6 miesięcznego wynagrodzenia. Równocześnie uzgod-
niono, że pracownikowi przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za
ostatnie 6 miesięcy pozostawania w stosunku pracy tylko w razie ustania zatrudnie-
nia pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, o ile nie podejmie on w ciągu 6
miesięcy działalności konkurencyjnej w firmie prowadzącej działalność leasingową, z
tym że odszkodowanie będzie płatne w sześciu miesięcznych ratach. W celu za-
chęcenia pracowników do podpisywania tych umów strona powodowa informowała
ich o zamiarze przekształcenia firmy w spółkę akcyjną (co nastąpiło dopiero w marcu
1997 r.) z prawem nabywania akcji na preferencyjnych zasadach przez pracowników,
którzy podpiszą klauzulę o zakazie konkurencji.
Umowa o pracę między stronami została rozwiązana 30 czerwca 1996 r. na
skutek wypowiedzenia przez pracownika. Po rozwiązaniu stosunku pracy pozwany
podjął kolejne zatrudnienie w firmie ,,BPK D.L." Spółce z o.o. z siedzibą w L. na sta-
nowisku dyrektora przedstawicielstwa tej firmy w W., z wynagrodzeniem niższym niż
otrzymywał u strony powodowej. Obie firmy prowadziły działalność konkurencyjną,
ponieważ zajmowały się leasingiem i sprzedażą samochodów.
Na tle takich ustaleń Sąd pierwszej instancji uwzględnił w całości roszczenia
strony powodowej, uznając - w oparciu o dyspozycje art. 3531 KC w związku z art.
300 KP - dopuszczalność zawarcia dodatkowej, uzupełniającej umowę o pracę,
klauzuli o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, która nie była sprzeczna z
prawem pracy w rozumieniu art. 18 § 2 KP i wywoływała skutki prawne, skoro w da-
cie jej zawierania Kodeks pracy nie normował tej problematyki.
Uwzględniając apelację [...] Sąd Apelacyjny przyjął, że przed nowelizacją Ko-
deksu pracy - ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz o
zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 24, poz. 110), nie było ustawowej podstawy
wprowadzania do treści stosunków pracy zakazów działalności konkurencyjnej dla
ogółu pracowników. Szczególne ustawowe zakazy prowadzenia działalności konku-
rencyjnej zawarte w przepisach Kodeksu handlowego, ustawy o działalności gospo-
darczej, prawa spółdzielczego i ustawy o przedsiębiorstwach państwowych - ograni-
czały podmiotowy krąg osób objętych ustawowym obowiązkiem jego przestrzegania
do osób pełniących funkcje kierownicze lub nadzorcze w podmiotach gospodarczych,
spółdzielniach, spółkach prawa handlowego i przedsiębiorstwach państwowych, a
takiej pozycji pozwany nie zajmował. Dlatego ocena skuteczności zawartej między
stronami uzupełniającej umowę o pracę autonomicznej klauzuli konkurencyjnej
wymagała nieumniejszania uprawnień pracowniczych, a także zachowania standardu
świadczeń gwarantowanych jako ekwiwalent za powstrzymanie się od działalności
konkurencyjnej, które powinny być nie niższe od świadczeń odszkodowawczych
ustawowo gwarantowanych osobom zajmującym stanowiska kierownicze.
Jako argument prawny przesądzający o orzeczeniu reformatoryjnym Sąd
Apelacyjny wskazał na decydujące znaczenie wejścia w życie znowelizowanych
przepisów Kodeksu pracy, w szczególności jego art. 1012, który miał zastosowanie
do oceny skuteczności spornej klauzuli konkurencyjnej w drodze analogii z art. XIII §
1 przepisów wprowadzających KP, wyrażającego zasadę stosowania przepisów Ko-
deksu pracy do stosunków zawieranych przed jego nowelizacją. Wejście w życie
nowelizacji zobowiązywało strony do dostosowania treści spornej klauzuli do kodek-
sowej regulacji zakazu konkurencji, czego strony nie uczyniły. Sąd Apelacyjny uznał
nie zmienioną klauzulę konkurencyjną za sprzeczną z prawem w rozumieniu art. 18 §
2 KP i dlatego zreformował zaskarżony wyrok Sądu pierwszej instancji przez od-
dalenie powództwa w całości.
W kasacji powoda podniesiono zarzut naruszenia przepisów prawa material-
nego przez niewłaściwe zastosowanie art. 18 § 2 KP, oraz art. 43 ustawy nowelizu-
jącej Kodeks pracy utrzymując, że treść spornej klauzuli konkurencyjnej do wejścia w
życie znowelizowanych przepisów Kodeksu pracy była dla pozwanego pracownika
korzystna, gdyż zwiększała pewność jego zatrudnienia i gwarantowała mu ekspek-
tatywę uzyskania na preferencyjnych zasadach akcji zakładu pracy. Zdaniem skar-
żącego Sąd Apelacyjny bezpodstawnie zastosował analogię z art. XIII § 1 przepisów
wprowadzających KP, albowiem sporna klauzula konkurencyjna również po dniu 2
czerwca 1996 r., powinna być interpretowana zgodnie z regułą ,,art. 2 KC", zakazują-
cą wstecznego działania znowelizowanych przepisów prawa pracy, skoro taka moż-
liwość nie wynikała z przepisów wprowadzających tę zmianę legislacyjną, tym bar-
dziej że pozwany, pozostający w tej dacie w okresie wypowiedzenia, nie zgodziłby
się na modyfikację treści klauzuli konkurencyjnej.
Pozwany w odpowiedzi na kasację wniósł o jej oddalenie, argumentując, że
sporna klauzula konkurencyjna była od samego początku nieważna z uwagi na treść
art. 18 § 2 KP.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Kasacja jest nieuzasadniona. W ocenie Sądu Najwyższego przed wprowa-
dzeniem w Kodeksie pracy możliwości zawierania przez strony stosunku pracy umów
o zakazie konkurencji po ustaniu zatrudnienia (art. 1012 KP) nie było przeszkód
prawnych w uzgadnianiu takiego zakazu również w odniesieniu do pracowników,
którzy nie mieli statusu prawnego osób objętych ustawowymi zakazami konkurencji,
określonymi w prawie handlowym, spółdzielczym, ustawie o działalności gospodar-
czej i o przedsiębiorstwach państwowych. Wzrost zainteresowania i znaczenia
prawnego problematyki konkurencji w stosunkach gospodarczych i stosunkach pracy
był następstwem radykalnych przeobrażeń systemu społeczno-ekonomicznego. Zos-
tał on oparty na mechanizmach gospodarki wolnorynkowej, w której działalność kon-
kurencyjna należy do sfery zachowań wolnych podmiotów gospodarczych. Wyma-
gała ona reglamentacji prawnej nie tylko w ramach ustawowej sfery obowiązującej w
stosunku do ograniczonego kręgu pracowników zajmujących kierownicze stanowiska
, ale także na podstawie ważnych umów cywilnoprawnych zawartych z pracownika-
mi, którzy mogli prowadzić działalność konkurencyjną po ustaniu stosunku pracy -
przy wykorzystaniu istotnych informacji uzyskanych podczas pracy u dotychczaso-
wego pracodawcy, a co mogło narazić go na szkodę.
W rozpoznawanej sprawie strony zawarły klauzulę konkurencyjną przed wejś-
ciem w życie z dniem 2 czerwca 1996 r. nowego rozdziału IIa zakaz konkurencji w
dziale czwartym Kodeksu pracy. Przed wprowadzeniem art. 1012 KP zakaz konku-
rencji po ustaniu stosunku pracy nie był instytucją regulowaną przez przepisy Ko-
deksu pracy, dlatego takie klauzule konkurencyjne nie mogły być - w zasadzie - oce-
niane przez pryzmat sankcji nieważności z art. 18 § 2 KP jako sprzeczne z nie ist-
niejącymi ówcześnie przepisami powszechnego prawa pracy o zakazie konkurencji.
Klauzule konkurencyjne uzgodnione w umowach zawartych przed wejściem w życie
ustawy z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie nie-
których ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.), były samoistnymi umowami cywilno-
prawnymi, często przybierającymi formę tzw. autonomicznych klauzul uzupełniają-
cych umowy o pracę, ale jako zobowiązania o charakterze cywilnoprawnym mogły
być podważane w reżimie prawa cywilnego, np. przez zgłoszenie powództwa wza-
jemnego z art. 388 KC, bądź żądanie zmniejszenia rażąco wygórowanych kar
umownych z art. 484 § 2 KC (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 września 1998
r., I PKN 290/98, dotychczas nie publikowany).
Równocześnie klauzule konkurencyjne zawierane w oparciu o przepisy Ko-
deksu cywilnego, które były nienazwanymi - w nomenklaturze tego Kodeksu - wza-
jemnie zobowiązującymi umowami cywilnoprawnymi, wymagały zawsze zbadania ich
ważności z punktu widzenia przepisów normujących ogólną sferę czynności praw-
nych (art. 56-65 KC w związku z art. 300 KP). W tym zakresie należało zwrócić
uwagę, że zawarta między stronami klauzula konkurencyjna miała jednostronne od-
działywanie prawne, ponieważ zobowiązywała wyłącznie pozwanego pracownika do
niepodejmowania w żadnej formie działalności konkurencyjnej w ciągu sześciu mie-
sięcy od ustania stosunku pracy w firmie prowadzącej działalność leasingową - pod
rygorem zapłaty kary umownej w wysokości 6 miesięcznego wynagrodzenia. Temu
zobowiązaniu pracownika nie towarzyszyło uzgodnienie jakiegokolwiek gwarancyj-
nego odszkodowania, które przysługiwałoby mu w karencyjnym okresie niepodejmo-
wania przezeń działalności konkurencyjnej. Takie odszkodowanie dla pracownika
było zastrzeżone wyłącznie na wypadek ,,ustania stosunku pracy z przyczyn leżących
po stronie pracodawcy" i to pod warunkiem powstrzymania się przez pracownika od
podejmowania działalności konkurencyjnej w umówionym okresie. Tego rodzaju
jednostronne zobowiązanie pracownika bez zagwarantowania mu przez pracodawcę
gwarancyjnego odszkodowania należało uznać za zobowiązanie nieważne z powodu
jego sprzeczności co najmniej z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 KC w
związku z art. 300 KP). O ważności klauzuli konkurencyjnej w prawie pracy
świadczyło bowiem nie tylko zachowanie formy pisemnej, ale również zamieszczenie
w umowie wzajemnego zobowiązania pracodawcy do wypłacania pracownikowi
umówionego odszkodowania przez uzgodniony okres obowiązywania zakazu. W tym
zakresie uzasadnione było odwołanie się chociażby do analogii z art. 25c ustawy z
dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.),
który expressis verbis wymaga zamieszczenia w umowie stosownego zobowiązania
pracodawcy. Sąd Najwyższy nie podzielił przy tym zbyt daleko idącego poglądu Sądu
drugiej instancji, że ,,ekwiwalent za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej
nie powinien być niższy od gwarantowanego ustawowo osobom zajmującym
stanowiska kierownicze", dlatego że przed wejściem w życie art. 1012 KP nie było
podstaw prawnych do powszechnego określania wysokości gwarancyjnego odsz-
kodowania według standardu ustawowo zapewnionego pracownikom na sta-
nowiskach kierowniczych. Wystarczyło zatem uzgodnienie zobowiązania pracodawcy
do wypłacania pracownikowi umówionego odszkodowania, zważywszy że po wejściu
w życie tego przepisu minimalne gwarantowane odszkodowanie przysługujące
pracownikowi w umówionym okresie karencyjnym okresie wyznacza 25 % wynagro-
dzenia otrzymywanego przed ustaniem stosunku pracy (art. 1012 § 3 KP). Bez
uzgodnienia jakiegokolwiek odszkodowania gwarancyjnego nie można było uznać
ważności spornej klauzuli konkurencyjnej także dlatego, że byłoby to sprzeczne z
zasadą wolności pracy i jej konsekwencjami w postaci pracowniczej wolności rozwią-
zania stosunku pracy (art. 10 KP). Sporna klauzula konkurencyjna, jednostronnie
gwarantująca pracodawcy uzgodnione kary umowne na wypadek wcześniejszego
rozwiązania umowy o pracę przez pracownika bez wzajemnego uzgodnienia odpo-
wiedniego odszkodowania gwarancyjnego, w istocie rzeczy bezprawnie sankcjono-
wała wcześniejsze rozwiązanie umowy o pracę przez pracownika, które nie mogło
być w jakikolwiek sposób obwarowane umowną odpowiedzialnością odszkodowaw-
czą pracownika - wobec braku podstaw prawnych w okresie przed 2 czerwca 1996 r.
W takim rozumieniu sporna klauzula konkurencyjna istotnie godziła w zasadę wol-
ności pracy (art. 10 KP), przez co była również nieważna na podstawie art. 18 § 2
KP. Obie wskazane podstawy nieważności spornej klauzuli konkurencyjnej wywołały
skutki już w dacie zawarcia tej umowy, przeto nie było potrzeby określenia wpływu
art. 1012 KP na ex tunc nieważną klauzulę konkurencyjną.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił kasację na podstawie art.
39312 KPC.
========================================