Wyrok z dnia 17 lutego 1998 r.
I PKN 532/97

Zakwalifikowanie umowy o świadczenie usług jako umowy o pracę wy-
maga uwzględnienia reguł wykładni oświadczeń woli (art. 65 KC w związku z
art. 300 KP), zwłaszcza wówczas, gdy nie występują zachowania stron
sprzeczne z postanowieniami zawartej umowy cywilnoprawnej.


Przewodniczący SSN: Józef Iwulski, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Zbigniew Myszka (sprawozdawca).


Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 17 lutego 1998 r. sprawy z powództwa
Edwarda S. przeciwko Agencji Detektywistycznej Konwoju i Ochrony "A." w O. -
Edwardowi P. o ustalenie, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Woje-
wódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Opolu z dnia 21 sierpnia 1997
r. [...]

u c h y li ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Wojewódzkiemu-
Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Opolu do ponownego rozpoznania.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Opolu wyrokiem z
dnia 21 sierpnia 1997 r. oddalił apelację pozwanego Edwarda P. - właściciela Agencji
Detektywistycznej Konwoju i Ochrony ,,A." w O. od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu
Pracy w Opolu z dnia 21 maja 1997 r. [...], ustalającego, że powód Edward S. był
zatrudniony u pozwanego na podstawie umowy o pracę. Sąd Wojewódzki wstępnie
przyjął dopuszczalność samoistnego roszczenia pracownika o ustalenie istnienia
stosunku pracy, o którego bycie decyduje nie nazwa umowy, ale treść i sposób reali-
zacji praw i obowiązków wynikających z łączącego strony stosunku prawnego. Nas-
tępnie - wskazując na prawne odrębności umowy o pracę od umowy zlecenia - uznał,
że zarzuty apelacji sprowadzały się do prezentowania odmiennej oceny prawnej w

- 2 -

większości niespornych ustaleń faktycznych, które wskazywały, że powód świadczył
za wynagrodzeniem pracę określonego rodzaju na rzecz i pod kierownictwem pra-
codawcy, co kreowało stosunek pracy w rozumieniu art. 22 § 1 KP. Takie konstatacje
prawne w ocenie Sądów obu instancji uzasadniało zobowiązanie powoda do stałego
wykonywania tej samej rodzajowo określonej i powtarzalnej pracy na rzecz pozwa-
nego. Za wykonywane obowiązki powód był wynagradzany według zasad charakte-
rystycznych dla wynagrodzenia pracowniczego. W konsekwencji Sąd Wojewódzki
wskazał, że w wykonywaniu obowiązków pracowniczych nie było dowolności co do
czasu, miejsca i sposobu świadczenia usługi wynikającej ze stosunku zlecenia.

W kasacji pozwany podniósł zarzut naruszenia prawa materialnego przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 22 § 1 KP w świetle jego brzmienia
przed wejściem w życie ustawy z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks
pracy, przez przyjęcie, że powód był zatrudniony u pozwanego na podstawie umowy
o pracę. Według twierdzeń skarżącego powód był zatrudniony na podstawie umowy
zlecenia (art. 734 KC), o czym miały świadczyć forma zawartej umowy, godzenie się
na ograniczenia uprawnień urlopowych i ubezpieczeniowych, brak podległości służ-
bowej, wynikający z ograniczonego wykonywania bezpośrednich inspekcji i nadzoru
nad wykonywaną przez powoda pracą, której ten nie musiał świadczyć osobiście.

Powód w odpowiedzi na kasację wnosił o jej oddalenie - twierdząc, że godził
się na cywilnoprawną formę zatrudnienia pod ,,będącą zakamuflowanym szantażem"
groźbą utraty zatrudnienia.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje.


Wprawdzie ustalenia faktyczne i teoretyczne wywody prawne Sądów obu ins-
tancji mają bogatą argumentację prawniczą, to zaskarżony wyrok budzi wątpliwości
w zakresie przełożenia generalnych konstrukcji prawniczych na rozstrzygnięcie w
konkretnej i indywidualnej sprawie cywilnej. Kwestia ustalenia istnienia stosunku
pracy, gdy strony realizują stosunek prawny, wyraźnie określony jako zobowiązanie
cywilne i na podstawie formalnych umów cywilnoprawnych, wymaga odniesienia nie
tylko do treści art. 22 § 1 KP, w aktualnym stanie prawnym także z uwzględnieniem
dyspozycji art. 22 § 11 KP, ale implicite konieczne jest rozważenie wszelkich aspek-

- 3 -

tów prawnych dotyczących zgodnego, a w konsekwencji skutecznego oświadczenia
woli stron stosunku prawnego dotyczących jego cech istotnych. Cechy te obejmują
wspólnie uzgodnione elementy faktyczne i prawne kształtujące treść umowy (esen-
tialia negotii), które kreują charakter prawny nawiązanego i realizowanego stosunku
prawnego. W tym kontekście badanie oświadczeń woli stron stosunku prawnego po-
winno zmierzać do ustalenia ich rzeczywistej treści, co wymaga wykładni na tle reguł
normatywno-interpretacyjnych zawartych w treści art. 65 KC w związku z art. 300 KP
- pod kątem ewentualnego wystąpienia warunków określonych w art. 11, 22 § 1 i 22
§ 11 KP. Przy wykładni zgodnych oświadczeń woli stron stosunku prawnego nie
można pomijać stanowisk stron, które złożyły takie oświadczenia woli, a dokonywana
wykładnia powinna uwzględniać interesy obu stron w zakresie uzgodnionej lub
wyinterpretowanej treści zawartego kontraktu. Dlatego oświadczenie woli należy tłu-
maczyć przy uwzględnieniu znanych stronom okoliczności, w których zostało złożo-
ne, a w konsekwencji należy badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, reali-
zowanej z odniesieniem do interesów obu kontrahentów. W tym zakresie utrwalone w
judykaturze oraz w praktyce stanowisko, iż o zakwalifikowaniu umowy o świadczenie
usług jako umowy o pracę nie decyduje ani nazwa umowy, określająca ją jako
umowę cywilnoprawną, ani też wskazujące na cywilnoprawny charakter formalne
postanowienia umowy, ale sposób wykonywania, a w szczególności realizowanie
przez strony - nawet wbrew postanowieniom umowy - cech charakterystycznych dla
stosunku pracy, które odróżniają zawartą i realizowaną umowę od innych cywilno-
prawnych umów o świadczenie usług, nie może być pojmowane jako abstrakcyjna
reguła interpretacyjna, która przesądza o pracowniczym charakterze prawnym reali-
zowanego stosunku prawnego w oderwaniu od wiążących reguł wykładni oświadczeń
woli, zawartych w art. 65 KC w związku z art. 300 KP. Te reguły interpretacyjne
powinny być stosowane również do aktualnie obowiązujących dyspozycji art. 22 § 1 i
11 KP, które stanowią, że zatrudnienie za wynagrodzeniem przy pracy określonego
rodzaju na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy jest zatrudnieniem na podstawie
stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Dotyczy to
zwłaszcza sytuacji, w których trudno wykazać działania stron sprzeczne z postano-
wieniami zawieranych umów cywilnoprawnych.

W obowiązującym systemie prawnym pełne normatywne uzasadnienie znaj-

- 4 -

duje stosowanie różnych podstaw prawnych świadczenia pracy jednego podmiotu na
rzecz innego podmiotu - zarówno w ramach stosunków pracy, ale także na podstawie
umów cywilnoprawnych ( najczęściej umów zlecenia, o dzieło lub agencyjnej), a
nawet bez stosunku zatrudnienia (pracowniczego lub niepracowniczego). Korzysta-
nie w coraz większym stopniu z niepracowniczych form świadczenia pracy jest swois-
tą ucieczką dającego zatrudnienie od przyjmowania pracowniczej podstawy zatrud-
nienia, która ma swoje źródło przede wszystkim w skutkach finansowych stosunków
pracy w sferze prawa podatkowego (tzw. szara strefa utrzymuje, że w restrykcyjnym
systemie podatkowym nie sposób uczciwie prowadzić działalności gospodarczej),
oraz z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych (obowiązek opłacania nadmiernie
wysokich składek na ubezpieczenia społeczne, fundusz gwarantowanych świadczeń
pracowniczych), a także obciążeniu składkami na fundusz pracy czy państwowy
fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Takie zachowania można uznać za
dozwolone, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami ustawowymi, ich społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem lub zasadami współżycia społecznego (art. 5 i 58 KC
oraz art. 8, 11, 18 i 22 KP).

U źródła trudności w jednoznacznym określeniu charakteru prawnego zawartej
i realizowanej umowy o świadczenie usług leży również genetyczny związek sto-
sunków pracy z prawem cywilnym, które sytuowało umowę o pracę w ramach cywil-
noprawnych umów o świadczenie usług, jeszcze w regulacji normatywnej Kodeksu
zobowiązań z 1933 r., co nie sprzyjało i nadal nie daje jasności w określeniu pods-
tawy i charakteru prawnego realizowanego zobowiązania, którego przedmiotem jest
wykonywanie pracy - czy to na podstawie umowy o pracę, czy też w ramach umów
cywilnoprawnych. Według Sądu Najwyższego, przy rozstrzyganiu takich kwestii
spornych należy rozważyć stanowisko, iż - w razie wątpliwości lub kontrowersji co do
zgodnego zamiaru stron i celu umowy - w sytuacji, gdy niezbyt jednoznacznie
wypada ocena cech faktycznych nawiązanego stosunku prawnego, za rozstrzygające
należałoby uznać to, co znalazło wyraz w bezpośrednich oświadczeniach woli stron i
kwalifikacji nazwy zawartej czynności prawnej. Wola stron może bowiem obejmować
także wprowadzaną do treści kontraktu samą nazwę zawartej umowy. Jest to tym
bardziej istotne dlatego, że każda z form świadczenia pracy (pracownicza,
cywilnoprawna, bądź wykonywana bez lub poza stosunkiem zatrudnienia) może mieć

- 5 -

swój autonomiczny byt i uzasadnienie prawne, skoro nie da się ani generalnie, ani w
szczególności wykreować nakazu zatrudniania wyłącznie na podstawie umów o
pracę, albo zakazu świadczenia usług, o podobnym lub zbliżonym do pracowni-
czego charakterze, w ramach umów cywilnoprawnych.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy uznał, że w rozpoznawanej sprawie nie zos-
tały poddane analizie interesy obu stron, wyrażone w ich zgodnych zamiarach oraz w
celu realizowanych umów nienazwanych lub nazywanych umowami zlecenia,
zwłaszcza że ocena cech faktycznych realizowanych stosunków prawnych nie wy-
pada jednoznacznie na tle reguł art. 11, 22 § 1 i § 11 KP w związku z art. 65 KC i art.
300 KP. Wystarczy bowiem zasygnalizować, że powód i wszystkie osoby wykonujące
tzw. usługi ochroniarskie byli emerytami, dla których wykonywanie umówionych
zobowiązań było sposobem uzupełniania stałych i pewnych źródeł utrzymania oraz
innych form zabezpieczenia uzyskiwanych z ubezpieczenia społecznego i którzy,
godząc się na cywilnoprawną formę świadczenia tych usług, byli zorientowani, że nie
korzystają ze statusu i uprawnień pracowniczych. Dlatego wątpliwe były argumenty
zawarte w odpowiedzi na kasację, że pozwany zatrudniał emerytów na podstawie
kontraktów cywilnoprawnych ,,pod groźbą utraty zatrudnienia" lub pozbawienia do-
datkowych dochodów. Zresztą ustalenie generalnego obowiązku zatrudniania eme-
rytów lub rencistów wyłącznie w pracowniczych formach zatrudnienia mogłoby poz-
bawiać lub ograniczać ich faktyczne możliwości uzyskiwania dodatkowych dochodów
do pobieranych świadczeń rentowo-emerytalnych.
W ocenie Sądu Najwyższego niewykrystalizowana subsumpcja dokonanych
przez Sądy obu instancji ustaleń faktycznych pod dyspozycje powołanych przepisów
uzasadnia zarzut naruszenia tych przepisów prawa materialnego, z których jednakże
tylko art. 22 § 1 KP był wyraźnie wskazany w kasacji. Wprawdzie Sąd Najwyższy jest
związany granicami kasacji (art. 39911 KPC), to niekiedy przyjmuje się, że można
ocenić naruszenie przepisów wyraźnie nie wskazanych w kasacji, jeżeli ich błędne
zastosowanie mogło prowadzić do naruszenia innych norm wskazanych w kasacji
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 1997 r., I PKN 52/96, OSNAPiUS
1997 nr 21 poz. 421). Zważywszy potencjalnie możliwe oddziaływanie judykatury na
szeroko wykorzystywane cywilnoprawne podstawy świadczenia usług przez emery-
tów lub rencistów Sąd Najwyższy uznał, że ze względu na precedensowy charakter

- 6 -

rozpoznawanej sprawy zachodzi potrzeba ponownego jej przeanalizowania. Stoso-
wanie bowiem cywilnoprawnych form świadczenia usług przez emerytów jest pow-
szechnie praktykowane i może mieć podłoże w uzgodnionych interesach obu stron
stosunku cywilnoprawnego, albowiem obniża koszty działalności zleceniodawcy - w
zakresie zwalniającym go np. z obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia spo-
łeczne, ale może być także korzystne dla zleceniobiorców - w zakresie obniżającym
zobowiązania podatkowe wobec z reguły wyższych kosztów uzyskania przychodów
ze stosunku zlecenia w porównaniu do kosztów uzyskania przychodu ze stosunku
pracy.
Z drugiej strony - przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd drugiej instancji
rozważy okoliczność aktualnego zatrudniania przez pozwanego wszystkich pracow-
ników ochrony na podstawie umów o pracę, co wymaga dokonania szczegółowej
oceny prawnej tych okoliczności [...].
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował kasatoryjnie na pods-
tawie art. 39313 § 1 KPC.
========================================