Wyrok z dnia 18 kwietnia 2001 r.
I PKN 359/00

Sprzeczne z prawem rozwiązanie umowy o pracę nie uzasadnia natych-
miastowej wymagalności pożyczki udzielonej z zakładowego funduszu świad-
czeń socjalnych, chociażby regulamin zakładowy określał taką wymagalność
na skutek wypowiedzenia umowy przez pracodawcę.


Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera, Sędziowie: SN Jerzy Kwaśniewski
(sprawozdawca), SA Herbert Szurgacz.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 18 kwietnia 2001 r. sprawy z po-
wództwa Przedsiębiorstwa Przerobu Złomu Metali ,,C." w W. przeciwko Beacie S. o
zapłatę, na skutek kasacji pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z
dnia 21 października 1999 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


W sprawie rozpatrywanej przez Sąd Najwyższy, wniesioną przez pozwaną
kasację poprzedziło następujące postępowanie.

Strona powodowa wystąpiła w trybie postępowania nakazowego o 20.761 zł z
odsetkami od dnia 30 października 1997 r. tytułem zwrotu pożyczek udzielonych po-
zwanej z zakładowego funduszu socjalnego, których pozwana nie zwróciła pomimo
rozwiązania stosunku pracy.

Nakaz zapłaty z dnia 1 grudnia 1997 r. uwzględniał dochodzone roszczenie.
W zarzutach od tego nakazu pozwana zakwestionowała podstawę żądania zwrotu
pożyczki. Twierdziła, że spłaca pożyczkę zgodnie z umową, a powód nie ma pod-
stawy do żądania zwrotu pożyczki wobec rozwiązania umowy o pracę, gdyż na sku-
tek powództwa pozwanej została ona (nieprawomocnym wówczas wyrokiem) przy-
wrócona do pracy.

Wyrokiem z dnia 12 maja 1999 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy we Wrocławiu
uchylił nakaz zapłaty co do kwoty 8.715,72 zł i w tej części postępowanie umorzył,
zaś w pozostałej części - co do kwoty 12.045,28 zł z ustawowymi odsetkami 35% do
dnia 15 kwietnia 1998 r. i 33% od dnia 15 kwietnia 1998 r. - nakaz utrzymał w mocy i
zasądził na rzecz strony powodowej kwotę 1.963,62 zł tytułem zwrotu kosztów pro-
cesu.

Apelację pozwanej Sąd Apelacyjny we Wrocławiu oddalił wyrokiem z dnia 21
października 1999 r. i zasądził od pozwanej na rzecz strony powodowej 1.472,70 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.
W kasacji od powyższego wyroku pozwana zarzuciła niewłaściwe zastosowa-
nie art. 2 pkt 1 i art. 8 pkt 2 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.), art. 58
§ 1 i 2 w związku z art. 5 KC oraz art. 720 w związku z art. 723 KC, a także narusze-
nie art. 328 § 2 KPC w związku z art. 391 KPC i na tych podstawach wniosła o
zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa (z zasądzeniem kosztów),
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.

W uzasadnieniu kasacji podniesiono, że z ustaleń o prawomocnym zasądze-
niu (w innej sprawie) na rzecz pozwanej od powoda jako pracodawcy odszkodowania
za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę wynika, iż nie zachodziła sytua-
cja rozwiązania umowy o pracę z powodu niewywiązywania się pozwanej z powie-
rzonych jej obowiązków. Według kasacji spór między stronami sprowadza się w za-
sadzie do kwestii ważności klauzul zawartych w uregulowaniach regulaminem zakła-
dowego funduszu świadczeń socjalnych dotyczących natychmiastowej wymagalności
spłaty pobranych przez pracownika pożyczek w razie: ,,rozwiązania stosunku pracy
(...) za wypowiedzeniem przez zakład z powodu nienależytego wywiązywania się
pracownika z jego obowiązków" (§ 16 pkt 2 Regulaminu z dnia 1 stycznia 1995 r.) i
,,rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem przez zakład" (§ 15 pkt 1 Regula-
minu z dnia 5 grudnia 1996 r.). Ta ostatnia klauzula, zdaniem pozwanej, jest nieważ-
na, bowiem godzi w samą istotę stosunku zobowiązaniowego, jakim jest umowa
pożyczki. Pracownik jako strona umowy pożyczki jest bowiem zobligowany na mocy
tej klauzuli do natychmiastowego zwrotu niespłaconej części, w sytuacji gdy zakład
pracy podejmie decyzję o wypowiedzeniu stosunku pracy, która jest decyzją ze sfery
stosunków pracowniczych, tj. sfery, w której występuje w sposób naturalny pewnego
rodzaju arbitralność decyzji zakładu pracy wobec pracownika. Jeżeli strony uzgodniły
terminy spłat pobranych pożyczek i spłata tych pożyczek miała miejsce w terminach
umówionych, to nie ma miejsca sytuacja, o której mowa w art. 723 KC, to jest zwrot
pożyczki na skutek wypowiedzenia pożyczki. Ponadto zawarte między stronami
umowy cywilne mają szczególny charakter, gdyż dodatkowo podlegają przepisom
ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Oznacza to - zdaniem poz-
wanej - traktowanie udzielonej pożyczki jako ,,pomocy", tak jak wymaga tego art. 2
pkt 2 ustawy. ,,Pomoc", o której mowa w tym przepisie, w żadnym wypadku nie po-
winna przekształcić się w swoją antytezę, tak jak nastąpiło to w niniejszej sprawie.
Pozwana podnosi, iż swoboda kontraktowa przewidziana przez przepisy KC, na
którą w istocie powołują się Sądy obu instancji, na gruncie ustawy o zakładowym
funduszu świadczeń socjalnych, podlega wykładni zgodnie z definicją zawartą w jej
art. 2 pkt 1. Zastosowanie tego przepisu oznacza obowiązek zakładu pracy, który jest
administratorem funduszu, udzielenia pomocy ,,na warunkach określonych umową";
udzielenie zaś ,,pomocy" nie może być arbitralnie zniweczone przez wypowiedzenie
umowy o pracę przez zakład pracy. W okolicznościach niniejszej sprawy, tj. po przy-
wróceniu pozwanej do pracy na skutek wyroku Sądu Pracy pierwszej instancji, a na-
stępnie - po przyznaniu pozwanej odszkodowania według jej wyboru - przez Sąd
drugiej instancji, uznanie przez Sądy obu instancji, iż pożyczka mieszkaniowa podle-
ga natychmiastowej spłacie, z powodu wypowiedzenia stosunku pracy przez zakład
pracy, sprzeczne jest z zasadami współżycia społecznego (art. 5 KC). Zakład pracy
wykorzystał bowiem swoją przewagę ekonomiczną i usytuował się w roli właściciela
środków zgromadzonych na funduszu podczas gdy zgodnie z art. 10 ustawy jest je-
dynie ich administratorem.
W kasacji podniesiono, iż powód ustalając "zasady i warunki korzystania z
usług i świadczeń finansowych" funduszu wprowadził do regulaminów i umów klau-
zule sprzeczne z celem ustawy, zaś Sądy obu instancji niesłusznie to zaakceptowały.
Sądy obu instancji nie dostrzegły, iż pozwana jako pracownik nabyła prawo do uzy-
skania ,,pomocy" z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych i jako pracownik
prawo to ,,skonsumowała", bezsporne jest bowiem, iż pozwana wydała środki przy-
znane z funduszu na cele wymienione w ustawie. Nabyte prawo ,,pomocy" - do uzy-
skania pożyczki na cele mieszkaniowe na preferencyjnych zasadach - nie może być
pozwanej odebrane przez zakład pracy na skutek rozwiązania z pozwaną stosunku
pracy. Taka interpretacja ustawy przez Sądy obu instancji pozostaje w sprzeczności
z obywatelskimi gwarancjami konstytucyjnymi. W zakresie podstawy procesowej ka-
sacji podniesiono, że nie można zgodzić się ze stanowiskiem zaprezentowanym w
uzasadnieniu wyroku, iż podstawa prawna wyroku zawarta jest w przepisach Regu-
laminu. Regulamin świadczeń z zakładowego funduszu socjalnego nie jest bowiem
źródłem prawa w rozumieniu art. 87 Konstytucji RP i w tej sytuacji jego postanowie-
nia nie mogą stanowić podstawy prawnej rozstrzygnięcia. Brak tej podstawy w orze-
czeniach obu instancji w sposób oczywisty narusza uprawnienia pozwanej jako
strony w postępowaniu cywilnym. Uchybienie to jest na tyle istotne, że przesądza
ostatecznie o wadliwości rozstrzygnięcia.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku stwierdzono, iż kwestionowane w ape-
lacji strony pozwanej rozstrzygnięcie sprawy przez Sąd pierwszej instancji znajduje
oparcie w obowiązującym u strony powodowej regulaminie zakładowego funduszu
świadczeń socjalnych. Chodzi tu o regulamin, który mając swą podstawę w art. 8 ust.
2 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, na-
leży do prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 KP. Nie ma więc racji kasacja zarzuca-
jąc, iż zaskarżony wyrok narusza art. 328 § 2 KPC przez brak wyjaśnienia podstawy
prawnej wyroku. Bezzasadność tego zarzutu jest oczywista także z tego względu, że
Sąd Apelacyjny podzielając - wbrew apelacji - ustalenia i ocenę prawną wyroku Sądu
pierwszej instancji prawidłowo powołał jako podstawę swego rozstrzygnięcia art. 385
KPC stanowiący, iż sąd drugiej instancji oddala apelację, jeżeli jest ona bezzasadna.
Tak więc kasacja nie ma usprawiedliwionej podstawy procesowej (art. 3931 pkt 2
KPC).

Przekonywające są natomiast niektóre z zarzutów podstawy materialnopraw-
nej kasacji (art. 3931 pkt 1 KPC). Rozważając sprawę w tym zakresie, to jest, czy za-
chodzi zarzucona nieodpowiedniość materialnoprawnej podstawy wyroku do ustalo-
nej jego podstawy faktycznej, Sąd Najwyższy stwierdza, że nie ma w wyroku ustaleń
faktycznych, które uzasadniałyby zasadniczą ocenę prawną zaskarżonego wyroku, iż
nie budzi wątpliwości to, że niespłacona przez pozwaną pożyczka stała się natych-
miast wymagalna od chwili rozwiązania z pozwaną stosunku pracy. Jeżeli chodzi o
podlegające rozważeniu z powyższego punktu widzenia ustalenia faktyczne, to od-
noszą się one do przyjęcia, iż stosunek pracy z pozwaną powód będący pracodawcą
rozwiązał bez wypowiedzenia umowy o pracę z powołaniem się na art. 52 § 1 pkt 1
KP. Na tym tle zostało przeprowadzone postępowanie sądowe z powództwa Beaty
S. zakończone wyrokiem Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych we Wrocławiu z dnia 16 czerwca 1998 r. [...], zasądzającym od pracodawcy na
rzecz występującej w tym procesie w charakterze powódki Beaty S. kwotę 6.787,20
zł. Z uzasadnienia tego wyroku wynika, że zasądzona kwota odpowiada - stosownie
do art. 56 w związku z art. 58 KP - odszkodowaniu z tytułu wadliwego i niezasadnego
rozwiązania umowy o pracę, przy czym odszkodowanie odpowiadało stanowisku
powódki sprecyzowanemu w toku postępowania odwoławczego.

Jeżeli - jak to wyżej przedstawiono - w świetle prawomocnego wyroku nie
może budzić wątpliwości, że rozwiązanie z pozwaną w przedmiotowej sprawie
umowy o pracę bez wypowiedzenia (,,w trybie art. 52 KP") nastąpiło z naruszeniem
przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę, to zasadnicze wątpliwości nasuwa ocena
prawna wyroku, która ignoruje skutki prawne powyższego rozstrzygnięcia. W decy-
dującym ustaleniu Sąd Apelacyjny stwierdził, że: ,,bez znaczenia pozostaje okolicz-
ność podniesiona w apelacji, że brak było podstaw do przyjęcia przez Sąd I instancji,
iż umowa o pracę z pozwaną rozwiązana została z powodu ujemnej oceny jej pracy,
skoro zgodnie z regulaminem zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, obo-
wiązującego od 5 grudnia 1996 r., natychmiastowa wymagalność pożyczki następo-
wała z powodu wypowiedzenia umowy o pracę przez zakład pracy".

Ponieważ w podstawie faktycznej wyroku nie ma jakiegokolwiek ustalenia co
do ,,wypowiedzenia umowy o pracę przez zakład pracy", to należy uważać, że za taki
stan rzeczy uznał Sąd Apelacyjny opisaną wyżej sytuację polegającą na rozwiązaniu
umowy o pracę bez wypowiedzenia i to pomimo prawomocnego rozstrzygnięcia o
nielegalności tego rozwiązania umowy o pracę. Jest to oczywiście wadliwa ocena
prawna wymienionego Regulaminu i opartej na nim umowy pożyczki z zakładowego
funduszu świadczeń socjalnych (por. § 3 umowy z dnia 20 grudnia 1996 r.). Według
tych regulacji niespłacona pożyczka staje się natychmiast wymagalna między innymi
w razie rozwiązania stosunku pracy w trybie art. 52 KP i w razie rozwiązania stosun-
ku pracy za wypowiedzeniem przez zakład pracy. Nie było żadnych podstaw, ażeby
zastosować pierwszy z tych przypadków, skoro stwierdzono nielegalność rozwiąza-
nia stosunku pracy w trybie art. 52 KP, ale także nie było jakiejkolwiek podstawy uza-
sadniającej przyjęcie wypowiedzenia umowy przez zakład pracy, bo wypowiedzenia
takiego nie było i w żaden sposób nie da się go wyprowadzić ze stwierdzenia niele-
galności rozwiązania stosunku pracy w trybie art. 52 KP.

W kontekście powyższej zasadniczej wadliwości zaskarżonego wyroku Sąd
Najwyższy uznał, że podlegały uwzględnieniu zarzuty kasacji, które chociaż wprost
nie odnosiły się do sprzeczności wyroku z regulaminem i z umową pożyczki, jed-
nakże wskazywały na to, że ocena prawna wyroku pozostaje - jak należy przyjąć -
pośrednio w sprzeczności ze wskazanymi w kasacji przepisami ustawy o zakłado-
wym funduszu świadczeń socjalnych, a być może także z art. 723 KC. Nie sposób
bowiem uznać, ażeby wskazane w kasacji cele przepisów o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych, w jakiejkolwiek mierze usprawiedliwiały restrykcyjną dla pra-
cownika, korzystającego z pożyczki zakładowego funduszu świadczeń socjalnych na
modernizację mieszkania, interpretację przyczyn natychmiastowej wymagalności
pożyczki. Interpretacja przyjęta w wyroku jest wykładnią contra legem, według której
zupełnie bezpodstawnie za rozwiązanie stosunku pracy za wypowiedzeniem przez
zakład pracy uważana mogłaby być każda sytuacja rozwiązania stosunku pracy
przez zakład pracy bez koniecznego zachowania rygorów określających warunki
rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem (por. art. 32 i następne Kodeksu
pracy) i bez rygorów nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia
umowy o pracę przez pracodawcę.

Bezprzedmiotowe natomiast wobec stanu faktycznego sprawy są te argu-
menty kasacji, które dotyczą rzekomej niezgodności regulaminu zakładowego fun-
duszu świadczeń socjalnych i umowy pożyczki z ustawą o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych. Problem sprawy wynikający z interesu pozwanej mieści się
bowiem w granicach interpretacji i zastosowania wskazanych regulacji.

Z powyższych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł stosownie do art. 39313 § 1
KPC.
========================================