- 1 -


Wyrok z dnia 23 września 1997 r.
I PKN 272/97

Przepis art. 251 ma zastosowanie także wtedy, gdy kolejne umowy o pracę
na czas określony były zawierane przed jego wejściem w życie, tj. przed dniem 2
czerwca 1996 r., natomiast ostatnia z nich (trzecia) nawiązana została już po tej
dacie.


Przewodniczący SSN: Józef Iwulski, Sędziowie SN: Adam Józefowicz, Walerian
Sanetra (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 23 września 1997 r. sprawy z powódz-
twa Józefa K. przeciwko Gminnej Spółdzielni "S.Ch." w I. o przywrócenie do pracy, na
skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Krośnie z dnia 27 lutego 1997 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Wojewódzkiemu-
Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie do ponownego rozpoznania, po-
zostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.


U z a s a d n i e n i e

Powód Józef K. wniósł kasację od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie z dnia 27 lutego 1997 r. [...], którym Sąd ten oddalił
jego apelację od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Krośnie z dnia 21 listopada
1996 r. [...]. Powód w pozwie przeciwko Gminnej Spółdzielni "S.Ch." w I. (w likwidacji)
wniósł o ustalenie, że umowa o pracę zawarta z nim na czas określony do dnia 30
września 1996 r. przekształciła się w umowę na czas nie określony i w konsekwencji o
przywrócenie go do pracy na dotychczasowym stanowisku kierownika piekarni w I. oraz
o zasądzenie wynagrodzenia za okres od dnia 1 października 1996 r. do czasu

- 2 -

przywrócenia do pracy. Strona pozwana wniosła o oddalenie powództwa podnosząc, że
umowa o pracę na czas określony była zawierana dwukrotnie i tym samym brak jest
podstaw do stosowania art. 251 KP. Zasadę wyrażoną w tym przepisie można bowiem
odnieść wyłącznie do umów zawartych po dniu wejścia w życie noweli do Kodeksu pracy
z dnia 2 lutego 1996 r. (ustawa o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie
niektórych ustaw, Dz. U. Nr 24, poz. 110, tj. po dniu 2 czerwca 1996 r. i wobec tego
może dotyczyć ona tylko umowy zawartej z powodem w dniu 1 lipca 1996 r.
Z ustaleń dokonanych przez Sąd Pracy - uznanych za prawidłowe przez Sąd
drugiej instancji - wynika, że po rozwiązaniu z powodem umowy o pracę z dniem 28
lutego 1994 r. strona pozwana zawierała z nim umowy o pracę na czas określony.
Począwszy od dnia 1 marca 1994 r. umów tych było jedenaście, przy czym między nimi
nie było żadnych przerw. Ostatnią umowę zawarto dnia 28 czerwca 1996 r. Na jej
podstawie powód świadczył pracę od dnia 1 lipca do dnia 30 września 1996 r. Po-
przednia umowa - zawarta dnia 30 grudnia 1995 r. - trwała od dnia 1 stycznia do 30
czerwca 1996 r. Zdaniem Sądu Pracy przepis art. 251 KP odnosi się do stanów fak-
tycznych, które miały miejsce po dacie jego wejścia w życie, tj. po 2 czerwca 1996 r. Za
taką wykładnią przemawiają fundamentalne zasady obrotu prawnego, a mianowicie
zasada swobody zawierania umów oraz niedziałania prawa wstecz. Tym samym przepis
art. 251 KP nie może mieć zastosowania w rozstrzyganej sprawie, gdyż po dniu 2
czerwca 1996 r. strony zawarły tylko jedną umowę o pracę na czas określony. Ten punkt
widzenia zasadniczo podzielił Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych,
zwracając w pierwszej kolejności uwagę, że nowela z dnia 2 lutego 1996 r. "nie zawiera
żadnych jasnych i nowych norm intertemporalnych dotyczących jej stosowania, a w
szczególności nie rozstrzyga ona czy do wymienionych w art. 251 KP umów o pracę na
czas określony należy zaliczyć takie, które zostały zawarte przed datą jej wejścia w
życie". Brak ten spowodował, że w piśmiennictwie przedstawiane są różne sposoby
wyjaśnienia tej kwestii. Ponadto Sąd ten stwierdził, że w świetle art. XIII przepisów
wprowadzających Kodeks pracy nie stosuje się tego Kodeksu do następstw stosunków
pracy nie istniejących w dacie wejścia w życie jego norm. Natomiast do stosunków pracy
istniejących w dacie wejścia w życie Kodeksu pracy stosuje się jego przepisy "jeżeli
chodzi o ocenę treści tych stosunków za okres po wejściu w życie". W sprawie
stanowiącej przedmiot sporu norma ta pozwalałaby na ujęcie jako umowy objętej

- 3 -

normami art. 251 KP umowy obowiązującej w dniu 2 czerwca 1996 r. Byłaby to umowa
pierwsza. Tym samym powód, z którym już później nie zawierano kolejnych umów, "nie
spełniał wymagań określonych w art. 251 KP". Na rzecz takiej wykładni przemawia -
zdaniem Sądu drugiej instancji - także przepis art. 3 KC. w związku z art. 300 KP.
Stanowi on, że ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub
celu. Brzmienie art. 251 KP. nie pozwala na wsteczne jego działanie rozumiane jako
objęcie umów rozwiązanych przed dniem 2 czerwca 1996 r. Tego typu wsteczne
działanie art. 251 KP. "prowadziłoby w istocie do rozszerzenia treści przepisów prawa co
przy normie prawa stanowiącej rodzaj fikcji prawnej, ograniczającej w istotny sposób
znaczenie woli stron stosunku pracy byłoby niedopuszczalne".
W skardze kasacyjnej wyrokowi Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych zarzucono, iż narusza on przepis art. 251 KP przez bezzasadną
odmowę jego zastosowania, a także art. 18 KP i 56 KC w związku z art. 300 KP w
następstwie niezastosowania tych przepisów i naruszenie w ten sposób zasady ochrony
pracownika.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Główny zarzut kasacji - dotyczący pogwałcenia art. 251 KP - jak również argu-
mentacja przytoczona na jego poparcie, są trafne. W myśl art. 251 KP zawarcie kolejnej
umowy o pracę na czas określony, jest równoznaczne w skutkach prawnych z
zawarciem umowy o pracę na czas nie określony jeżeli poprzednio strony dwukrotnie
zawarły umowę o pracę na czas określony na następujące po sobie okresy, o ile
przerwa między rozwiązaniem poprzedniej, a nawiązaniem kolejnej umowy o pracę nie
przekroczyła jednego miesiąca. Z jego treści wynika, że rozstrzygnięcie w nim zawarte
dotyczy kolejnej, trzeciej umowy o pracę, co do której strony postanowiły, iż będzie to
umowa o pracę na czas określony, którą z woli ustawodawcy w nim wyrażonej należy
traktować jako umowę zawartą na czas nie określony. Przepis ten nie dotyczy umów
wcześniejszych (pierwszej, drugiej) w tym znaczeniu, iż niczego w nich (ich
skuteczności) nie zmienia, a jedynie uznaje je za przesłanki dla określenia następstw
prawnych (potraktowania umowy określonej przez strony jako umowy o pracę na czas
określony, tak jak gdyby zawarły one umowę o pracę na czas nie określony) w

- 4 -

odniesieniu do kolejnej, trzeciej umowy o pracę zawieranej przez te same strony. Innymi
słowy, istnienie dwu kolejnych umów terminowych stanowi element hipotezy normy art.
251 KP, natomiast rozstrzygnięcie zawarte w jej dyspozycji odnosi się dopiero do trzeciej
takiej umowy zawieranej przez te same strony. Stosowanie prawa, a także jego
"działanie", polega zaś na wyprowadzeniu wiążących konsekwencji prawnych z
dyspozycji normy prawnej, natomiast nie jest nim samo ustalenie przesłanek (ustalenie
stanu faktycznego i zakwalifikowanie go zgodnie z warunkami wskazanymi w hipotezie
normy prawnej), na podstawie których konsekwencje te są wyciągane. Prowadzi to do
wniosku, że przepis art. 251 KP ma zastosowanie do kolejnej, trzeciej umowy o pracę
zawieranej przez te same strony na czas określony, nie reguluje zaś sprawy umów
wcześniejszych, które stanowią jedynie warunek skutku w nim określonego, tj. uznania
trzeciej umowy za równoznaczną w skutkach prawnych z zawarciem umowy o pracę na
czas nie określony. W tym też znaczeniu nie ma on zastosowania do tych
wcześniejszych umów, natomiast stanowią one jedynie warunek jego zastosowania czy
"działania". Ponieważ przepis art. 251 KP wszedł w życie 2 czerwca 1996 r., to wobec
tego odnosi się on do umów zawartych po tej dacie, niezależnie od tego, czy przesłanki
(warunki) jego zastosowania w części lub w całości istniały już wcześniej, czy też
zawieranie kolejnych umów na czas określony między tymi samymi stronami rozpoczęło
się dopiero po tym dniu. Po dniu 2 czerwca 1996 r. strony wiedziały, że zawarcie
kolejnej umowy o pracę na czas określony, jeżeli będzie to co najmniej ich trzecia
umowa tego typu, zgodnie z art. 251 KP uznane zostanie za nawiązanie umowy o pracę
na czas nie określony, gdyż po tej dacie przepis ten zaczął obowiązywać. Trudno w
takiej sytuacji - przy takim jego rozumieniu - mówić o tym, że zostały one przez
ustawodawcę zaskoczone, czy też że mamy tu do czynienia ze wstecznym działaniem
prawa.
O wstecznym działaniu prawa można by jedynie mówić - co zdaje się pośrednio
przyjmować Sąd Wojewódzki - gdyby uznać, że między stronami zawierającymi kolejne
umowy o pracę na czas określony istniał jakiś trwały, ciągły (ten sam) stosunek pracy.
Założenie takie jest jednakże nie do przyjęcia z uwagi na okoliczność, że każda kolejna
umowa o pracę na czas określony, także między tymi samymi stronami, rodzi odrębny
stosunek pracy, który rozwiązuje się wraz z nadejściem ustalonej w niej daty. W tym też
znaczeniu przepis art. 251 KP ma zastosowanie nie do kolejnych, zawieranych umów o

- 5 -

pracę na czas określony (do stosunku łączącego strony), lecz jedynie do trzeciej z nich.
Ponieważ z powodem po dniu 2 czerwca 1996 r. zawarto kolejną (jedenastą) umowę o
pracę na czas określony, to do umowy tej należało zastosować dyspozycję art. 251 KP,
uznając ją za równoznaczną w skutkach z zawarciem umowy o pracę na czas nie
określony. Ustawodawca wielokrotnie łączy powstawanie nowych stosunków prawnych
(ich treść) po wejściu w życie nowych przepisów ze zdarzeniami prawnymi (także
zależnymi od woli ludzkiej), które miały miejsce w przeszłości, ale wcale nie jest to
jeszcze równoznaczne z działaniem prawa wstecz ani też w takim wypadku nie mamy
nawet do czynienia z tzw. bezpośrednim działaniem (skutecznością) prawa.
Sąd Wojewódzki w swoim uzasadnieniu odwołał się do art. 3 KC (w związku z
art. 300 KP), w myśl którego ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej
brzmienia lub celu oraz poddawał analizie art. XIII przepisów wprowadzających Kodeks
pracy. O wstecznym działaniu prawa w rozważanym przypadku można by mówić, gdyby
stosować art. 251 KP do umów o pracę zawartych przed wejściem w życie noweli z dnia
2 lutego 1996 r., uznając, że umowa zawarta przed tą datą stała się przed tą datą
umową o pracę na czas nie określony, czego strona powodowa się jednakże nie
domaga.
Z uwagi na istotę rozstrzygnięcia zawartego w art. 251 KP (przepis ten reguluje
problem trzeciej umowy o pracę na czas określony i swoje rozstrzygnięcie odnosi tylko
do tej umowy) za nietrafne należy uznać także argumenty tego Sądu odwołujące się do
analizy zasady bezpośredniej skuteczności ustawy. W myśl art. XIII § 1 przepisów
wprowadzających Kodeks pracy do stosunków pracy nawiązanych przed dniem wejścia
w życie Kodeksu pracy stosuje się przepisy tego Kodeksu. Podobną regułę znajdujemy
w art. XLVIII § 1 przepisów wprowadzających kodeks cywilny, według którego do
zobowiązań (jest to odstępstwo od reguły ogólnej art. XXVI przepisów wprowadzających
Kodeks cywilny, że do stosunków prawnych powstałych przed wejściem w życie
Kodeksu cywilnego stosuje się prawo dotychczasowe, chyba że przepisy szczególne
stanowią inaczej), które powstały przed dniem wejścia w życie Kodeksu cywilnego,
stosuje się przepisy tego Kodeksu, jeżeli chodzi o skutki prawne zdarzeń, które nastąpiły
po dniu wejścia Kodeksu w życie, a które nie są związane z istotą stosunku prawnego.
Zwłaszcza z art. XIII § 1 przepisów wprowadzających Kodeks pracy wynika, że nowe
przepisy stosuje się do już nawiązanych stosunków pracy. Jest jednakże wątpliwe, czy

- 6 -

dotyczy to także "nawiązywania" stosunków pracy (zawierania umów o pracę), a nie
tylko stosunków już nawiązanych. Stąd też wątpliwy jest wywód Sądu Wojewódzkiego,
że wspomniany przepis "pozwalałby na objęcie jako umowy zawartej w ramach art. 251
KP umowy obowiązującej w dacie 2 czerwca 1996 r.". Jego zdaniem byłaby to umowa
pierwsza. Ważniejsze na tym tle jest jednakże pytanie, czy można sensownie mówić o
stosowaniu art. 251 KP do umowy, której nie traktuje się na jego podstawie jako umowy
równoznacznej z umową o pracę na czas nie określony. Do takiej umowy i stosunku
pracy, który z niej wynika, przepis ten w ogóle nie ma zastosowania, bo w umowie tej nic
się nie zmienia, nadal tę umowę traktujemy jako umowę na czas określony. Fałszywe
jest tu więc samo założenie, że przepis art. 251 KP ma w ogóle zastosowanie do umów,
które poprzedzają zawarcie trzeciej umowy o pracę na czas określony. Przepis art. XIII
przepisów wprowadzających Kodeks pracy nakazuje stosowanie przepisów tego
Kodeksu do stosunków pracy (nawiązanych przed jego wejściem w życie), natomiast
Sąd Wojewódzki przyjmuje, że umowy o pracę są "zawierane w ramach art. 251 KP" i
tym samym przyjmuje "swoiste" rozumienie stosunku pracy. Stosunkiem tym w istocie
jest dla niego ciąg umów na czas określony, do którego ma zastosowanie art. 251 KP, co
jednakże pozostaje w jawnej sprzeczności z tezą, że z każdej umowy o pracę na czas
określony powstaje odrębny stosunek pracy. Tylko taka błędna teza pozwala na
uznanie, że przepis art. 251 KP ma zastosowanie (łącznie) do trzech kolejnych umów o
pracę na czas określony, nie zaś do ostatniej z nich, którą nakazuje traktować tak jak
gdyby została zawarta na czas nie określony. W tym stanie rzeczy przyjmując częściowo
rozumowanie Sądu Wojewódzkiego można by co najwyżej rozważać, czy umowa, którą
powód zawarł na okres od 1 stycznia 1996 r. do 30 czerwca 1996 r., jako że zrodziła ona
stosunek pracy, który istniał w chwili wejścia w życie noweli z dnia 2 lutego 1996 r. (2
czerwca 1996 r.), nie przekształciła się z tą chwilą w umowę o pracę na czas nie
określony. Stanowisko to jednakże należy odrzucić uwzględniając, że przepis art. XIII §
1 przepisów wprowadzających Kodeks pracy stosowany może być jedynie w drodze
analogii, bo ustawa z dnia 2 lutego 1996 r. do niego nie odsyła, mowa w nim o
stosunkach pracy "nawiązanych", czego nie należałoby łączyć z fazą "nawiązywania"
stosunków pracy (umów o pracę), a ponadto z tak pojmowanym bezpośrednim
stosowaniem nowych przepisów bez wątpienia łączyłby się element zaskoczenia i
możliwość stawiania przez strony zasadnego zarzutu, iż w momencie zawierania

- 7 -

kolejnej umowy terminowej nie liczyły się i nie można było od nich wymagać, by liczył się
z tym, że ustanowiona zostanie taka regulacja prawna, jaka znalazła się w art. 251 KP.
Bardziej na miejscu w tym wypadku byłaby tu reguła z art. XLVIII przepisów
wprowadzających Kodeks cywilny (w związku z art. 300 KP), w myśl której nowe
przepisy mają zastosowanie w zakresie skutków prawnych zdarzeń, które następują po
dniu ich wejścia w życie. W konkluzji prowadzi to do stwierdzenia, że przepis art. 251 KP
w przypadku powoda miał zastosowanie do umowy o pracę, którą zawarł on po wejściu
w życie nowelizacji z dnia 2 lutego 1996 r., gdyż wcześniej zawarto z nim dwie kolejne
umowy tego samego rodzaju, przy czym przerwa między rozwiązaniem poprzedniej a
nawiązaniem kolejnej umowy terminowej nie przekroczyła jednego miesiąca.
Na rzecz przedstawionej wykładni art. 251 KP w kontekście uregulowań mię-
dzyczasowych (a właściwie ich braku), poza wnioskami wypływającymi z analizy języ-
kowo-logicznej, przemawiają także racje o charakterze funkcjonalnym, w tym także
wzgląd na ochronę interesów pracownika oraz cel ustawodawcy, jakim było szybkie
ograniczenie nadmiernego rozprzestrzeniania się praktyki częstego zawierania z tymi
samymi pracownikami umów terminowych, głównie w intencji obejścia przepisów
chroniących trwałość stosunku pracy. Nie uzasadnia to jednakże twierdzenia - które
znalazło się wśród zarzutów kasacji - że w wyniku wydania zaskarżonego wyroku doszło
do obrazy art. 18 KP oraz art. 56 KC w związku z art. 300 KP. Przepisy te mogą być
jedynie powoływane jako pomocnicza wskazówka na rzecz tezy, że ustawodawca w
szczególny sposób ma na względzie interesy pracownika. Natomiast przekształcenie
trzeciej umowy o pracę na czas określony w umowę o pracę na czas nie określony nie
następuje zgodnie z mechanizmem zawartym w art. 18 KP oraz w art. 56 KC (w związku
z art. 300 KP), lecz wprost na podstawie art. 251 i w tym stanie rzeczy trudno przyjąć, iż
w niniejszej sprawie doszło do naruszenia także przepisów wymienionych w kasacji w
drugiej kolejności.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313 KPC oraz art.
108 § 2 KPC w związku z art. 39319 KPC orzekł jak w sentencji.
N o t k a

W dotychczas nie publikowanej uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 16 kwietnia 1998 r., III
ZP 52/97 Sąd Najwyższy przedstawił odmienną wykładnię, że ,,zawarcie trzeciej, kolejnej umowy o
pracę na czas określony jest równoznaczne w skutkach prawnych z nawiązaniem umowy o pracę

- 8 -

na czas nie określony (art. 251 KP, jeżeli dwie poprzednie terminowe umowy o pracę zostały
zawarte począwszy od dnia wejścia w życie tego przepisu."

========================================