Wyrok z dnia 1 lipca 1999 r.
I PKN 133/99

1. Pracownik ma interes prawny w rozumieniu art. 189 KPC w ustaleniu
istnienia stosunku pracy z określonym podmiotem w następstwie zdarzenia
wyczerpującego znamiona art. 231 KP.
2. Przepis art. 231 KP nie jest sprzeczny z art. 65 ust. 1 Konstytucji RP,
który zapewnia wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz miejsca pracy.


Przewodniczący: SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka,
Walerian Sanetra (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 1 lipca 1999 r. sprawy z powództwa
Czesława A., Ryszarda K., Andrzeja J., Józefa A., Józefa O., Stanisława S. przeciw-
ko Spółdzielni Mieszkaniowej ,,R.-Z." w Ł. o ustalenie i zapłatę, na skutek kasacji po-
wodów od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Łodzi z dnia 20 października 1998 r. [...]

o d d a l i ł kasację i nie obciążył powodów kosztami postępowania kasacyj-
nego.

U z a s a d n i e n i e


W imieniu grupy powodów (Czesława A., Ryszarda K., Józefa A., Józefa O.,
Andrzeja J. i Stanisława S.) wniesiona została kasacja od wyroku Sądu Wojewódz-
kiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi z dnia 20 października 1998 r.
[...], którym Sąd ten odrzucił ich apelację (od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy
w Łodzi z dnia 24 kwietnia 1998 r. [...]) w części dotyczącej odprawy pieniężnej i od-
dalił ją w pozostałym zakresie.

Sąd Pracy oddalił powództwo Czesława A., Ryszarda K., Józefa A., Józefa O.,
Andrzeja J. i Stanisława S., skierowane przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej ,,R.-Z."
w Ł. o ustalenie istnienia stosunku pracy oraz umorzył postępowanie w zakresie
roszczeń o wynagrodzenia. Powodowie byli zatrudnieni w Spółdzielni Mieszkaniowej
,,R.-Z." w Ł. na podstawie umów o pracę na czas nie określony na stanowiskach gos-
podarzy domów. Uchwałą [...] z dnia 8 października 1996 r. rada nadzorcza Spół-
dzielni uchwaliła, iż z uwagi na konieczność zapewnienia lepszej obsługi oraz racjo-
nalizacji kosztów konieczne są zmiany w strukturze organizacyjnej poprzez przeka-
zanie grupy pracowników (gospodarzy domów) oraz obsługiwanego przez nich tere-
nu ,,w administrowanie" wyspecjalizowanej firmie. Postanowieniem Sądu Rejonowe-
go w Łodzi (Wydział Gospodarczy - Rejestrowy) z dnia 7 lipca 1997 r. strona pozwa-
na została wpisana do rejestru. W dniu 31 października 1997 r. zawarła umowy z
Przedsiębiorstwem Usługowo-Porządkowym ,,B." w Ł. Na mocy umowy zleciła PUP
,,B." sprzątanie swojego osiedla i przekazała tej firmie mienie w postaci 12 sztuk ta-
czek, 3 wózków ogrodniczych, podkosiarkę do trawy i kosiarkę samojezdną. Jedno-
cześnie PUP ,,B." zagwarantował przejmowanym pracownikom wszelkie świadczenia
przysługujące z mocy przepisów prawa, w tym również zatrudnienie. Pismem z dnia
31 października 1997 r. strona pozwana powiadomiła powodów, że z mocy art. 231
KP oraz uchwały [...] Rady Nadzorczej z dnia 8 października 1996 r., stają się oni z
dniem 1 grudnia 1997 r. pracownikami PUP ,,B." w Ł. w wyniku przejścia części zak-
ładu pracy na innego pracodawcę. Jednocześnie strona pozwana pouczyła powodów
o treści art. 231 § 4 KP. Powodowie w dniu 20 listopada 1997 r. złożyli stronie poz-
wanej oświadczenia, w których poinformowali, że nie wyrażają zgody na przejście do
PUP ,,B.". Protokołem z dnia 1 grudnia 1997 r. strona pozwana przekazała PUP ,,B."
akta osobowe powodów, kartoteki osobowe i kartoteki czasu pracy. Pomimo złożenia
wspomnianych oświadczeń, powodowie nadal świadczyli pracę (od dnia 1 grudnia
1997 r. do dnia zamknięcia rozprawy), wykonując swoje stałe czynności. Początkowo
odmawiali przyjęcia wynagrodzeń za pracę. Z uwagi na przedłużający się proces za-
częli jednak przyjmować wynagrodzenie wypłacane im przez PUP ,,B.". W toku wy-
konywania swoich obowiązków (od dnia 1 grudnia 1997 r.) powodowie, jeżeli zużyli
narzędzia przekazane przez Spółdzielnię, sami zapewniali sobie w ich miejsce inne
oraz środki czystości. Nie zwracali się o przydział narzędzi czy środków czystości do
pozwanego, wiedząc, że Spółdzielnia by im ich nie wydała. Nie prosili również o wy-
danie ich przez PUP ,,B.", gdyż nie chcieli tego robić, nie czując się jego pracownika-
mi. Praca powodów była kontrolowana przez administratorów Spółdzielni. Powodo-
wie korzystają z pomieszczeń Spółdzielni. Tylko powodowie posiadają do nich klu-
cze. Nie musieli ich nikomu zdawać. Z podobnych pomieszczeń korzystają także
pracownicy PUP ,,B." zobowiązani do sprzątania części terenów Spółdzielni. Powo-
dowie Ryszard K., Józef A., Andrzej J. i Stanisław S. nadal zajmują lokale funkcyjne,
ale ich sytuacja mieszkaniowa nie jest uregulowana.

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Pracy przyjął, że powo-
dowie wykazali istnienie w sprawie interesu prawnego w ustaleniu, iż stosunek pracy
łączy ich ze stroną pozwaną. Jako pracownicy Spółdzielni mieszkaniowej korzystali z
mieszkań funkcyjnych, natomiast jako pracownicy PUP ,,B." takiego prawa nie mieli.
Fakt, iż Spółdzielnia umożliwiła powodom uregulowanie w inny sposób sytuacji
mieszkaniowej, nie świadczy, iż tracą oni w ten sposób interes prawny w ustaleniu
istnienia stosunku pracy. Mimo tego Sąd Pracy uznał powództwa za nieuzasadnione
ze względu na to, że doszło do przejęcia części zakładu pracy przez nowego praco-
dawcę w rozumieniu art. 231 KP.

Rozpoznając apelację powodów, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
stwierdził, że mimo przywołania w apelacji naruszenia prawa materialnego w postaci
art. 241 KP, tj. przepisu, który nie miał w sprawie zastosowania, a nadto został skreś-
lony ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.), ,,Sąd po zapoznaniu się z uzasad-
nieniem apelacji uznał, iż wolą apelanta było postawienie zarzutu naruszenia art. 231
KP, a powołany w apelacji art. 241 KP stanowi jedynie błąd pisarski". Mając na uwa-
dze charakter roszczeń powodów - ustalenie istnienia stosunków pracy - Sąd dru-
giej instancji zgodził się z Sądem Pracy, iż art. 189 KPC wymaga wykazania przez
powodów istnienia interesu prawnego w ustaleniu. Istnienie interesu prawnego winno
być przez powodów udowodnione, a nie uprawdopodobnione. Zdaniem Sądu
pierwszej instancji, powodowie wykazali istnienie takiego interesu prawnego; polega
on na utracie prawa do mieszkań funkcyjnych. Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych natomiast uznał, że ze zgromadzonego przez Sąd pierwszej instancji materiału
dowodowego nie wynika, aby powodowie udowodnili istnienie interesu prawnego w
ustaleniu istnienia stosunku pracy. W swoich zeznaniach powodowie R.K., J.A., A.J. i
S.S. oświadczyli, że zajmują lokale funkcyjne. Z okoliczności tej nie można wywo-
dzić, iż powodowie udowodnili w jakikolwiek sposób interes prawny swojego po-
wództwa.

Oprócz tego Sąd drugiej instancji stwierdził, że dokonana przez Sąd Pracy
,,interpretacja stanu faktycznego w nawiązaniu do treści art. 231 KP jest prawidłowa,
a rozważania prawne znajdują potwierdzenie w literaturze i doktrynie". Ponadto, zgła-
szane przez pełnomocnika powodów w postępowaniu apelacyjnym roszczenie, doty-
czące zasądzenia odpraw pieniężnych Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych uznał
za niedopuszczalne w świetle art. 383 KPC i z tego powodu apelację w tej części
odrzucił.

W kasacji zaskarżonemu wyrokowi zarzucono, że narusza on: 1. art. 231 § 1
KP ,,poprzez niewłaściwe jego zastosowanie i przyjęcie, że przedmioty przekazane
przez pozwaną spółdzielnię stanowią część zakładu pracy w rozumieniu w/w artyku-
łu" oraz ,,poprzez błędną jego wykładnię, polegającą na zupełnym pominięciu ratio
legis tego przepisu jaką jest ochrona interesów pracowników zatrudnionych w zakła-
dzie przejmowanym"; 2. art. 11 KP ,,poprzez naruszenie zasady swobody w zakresie
zawierania stosunku pracy"; 3. art. 24 w związku z art. 65 Konstytucji RP ,,polegające
na naruszeniu konstytucyjnej zasady swobody wyboru miejsca pracy i pracodawcy";
oraz 4. art. 189 KPC ,,poprzez niewłaściwe zastosowanie w/w przepisu i przyjęcie, że
powodowie nie mieli interesu prawnego w ustaleniu stosunku pracy pomiędzy nimi a
pozwaną Spółdzielnią, podczas gdy w wyniku przejęcia zakładu pracy, powodowie
stracili szereg przywilejów związanych z dotychczasowym stosunkiem pracy". Po-
wołując się z niezrozumiałych przyczyn na art. 537 § 1 i § 2 KPK, powodowie wnieśli
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Kasacja nie mogła zostać uwzględniona, jakkolwiek jej zarzut dotyczący naru-
szenia w zaskarżonym wyroku art. 189 KPC jest uzasadniony. Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych, oddalając apelację powodów, swoje niekorzystne dla nich rozs-
trzygnięcie oparł bowiem na dwóch podstawach, a mianowicie na art. 189 KPC oraz
art. 231 KP, przy czym ten drugi przepis został prawidłowo zastosowany do ustalone-
go stanu faktycznego sprawy. Twierdzenie Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych,
że powodowie nie mieli interesu prawnego w ustaleniu ich stosunku pracy, nie jest
trafne. W następstwie zastosowania art. 231 KP dochodzi bowiem do istotnej zmiany
istniejącego stosunku pracy, gdyż z mocy ustawy dotychczasowy pracodawca zos-
taje w tym stosunku pracy zastąpiony przez nowego pracodawcę. Następuje zmiana
po jednej stronie stosunku pracy, co trudno uważać za okoliczność mało istotną nie
tylko w sensie faktycznym, ale także i prawnym oraz konstrukcyjnym. Stosunek pracy
niby nadal jest ten sam, ale przecież - również w sensie prawnym - jest to inny sto-
sunek, bo z udziałem innego podmiotu. Należy więc uznać, że pracownik z reguły ma
nie tylko faktyczny, ale i prawny interes w ustaleniu, które w istocie sprowadza się do
tego, czy miał do niego zastosowanie art. 231 § 1 KP, a w konsekwencji, czy jego
pracodawcą jest ten czy inny podmiot. Istnienie takiego interesu jest szczególnie wy-
raźne wtedy, gdy istnieją różnice w sytuacji prawnej dawnego i nowego pracodawcy,
bo od tego w sposób pośredni zależy także sytuacja (uprawnienia i obowiązki) dane-
go pracownika. Nie można także pomijać tego, że z reguły pracodawcy różnią się
między sobą ich wewnętrznymi strukturami (organizacją) oraz obowiązującym u nich
prawem wewnątrzzakładowym, które ma istotne znaczenie dla konkretyzacji praw i
obowiązków zatrudnianych przez nich pracowników. Pośrednim dowodem na to, iż
ustawodawca traktuje zmianę pracodawcy w trybie art. 231 § 1 KP jako związaną
także z interesem prawnym pracowników jest to, iż stara się mu stworzyć szczególne
udogodnienia w rozwiązaniu stosunku pracy, przewidując w art. 231 § 4 KP, że w
terminie jednego miesiąca od zawiadomienia przewidzianego w art. 231 § 3 KP pra-
cownik może bez wypowiedzenia, za siedmiodniowym uprzedzeniem, rozwiązać sto-
sunek pracy. Prowadzi to do wniosku, że teza przyjęta przez Sąd drugiej instancji, iż
powodowie nie mieli interesu prawnego w dochodzeniu ustalenia ich stosunków
pracy, nie zasługuje na aprobatę. Trudno bowiem przyjąć, że pracownik nie ma inte-
resu w tym, by wiedzieć, kto jest jego pracodawcą, a tym samym, kto może mu wy-
dawać polecenia, od kogo może żądać wynagrodzenia i innych świadczeń, itp. oraz
że nie jest to jego interes prawny.

Na uwzględnienie nie zasługuje natomiast zarzut kasacji naruszenia art. 231 §
1 KP, art. 11 KP oraz art. 24 w związku z art. 65 Konstytucji. Z ustaleń stanowiących
faktyczną podstawę rozstrzygnięcia Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wynika
bowiem, że odpowiada ono hipotezie przepisu art. 231 § 1 KP. W istocie doszło do
przejęcia przez nowego pracodawcę placówki, w której zatrudnieni byli powodowie.
W pojęciu przejęcia części zakładu pracy w rozumieniu tego przepisu istotne przy
tym znaczenie ma kategoria zadań, które są przekazywane nowemu pracodawcy.
Innymi słowy, pojęcie placówki zatrudnienia (części zakładu pracy) należy relatywizo-
wać także do zadań wykonywanych przez daną grupę pracowników, a nie jedynie do
elementów środowiska pracy o charakterze materialnym (majątku, pomieszczeń).
Przy takim zaś założeniu nie może budzić wątpliwości, iż powodowie znaleźli się w
sytuacji ujętej w art. 231 § 1 KP i w związku z tym z mocy prawa stali się pracowni-
kami nowego pracodawcy. Zgodzić należy się z twierdzeniem kasacji, że celem art.
231 KP jest ochrona interesów pracowników, zwłaszcza w obliczu dokonywanych
zmian o charakterze restrukturyzacyjnym (podmiotów gospodarczych, ale nie tylko).
Prowadzi to do wniosku, iż art. 231 § 1 KP powinien być interpretowany w takim kie-
runku, by zapewnić większą stabilizację stosunków pracy, mimo zachodzących
zmian strukturalnych i majątkowych podmiotów (i w podmiotach) występujących w
roli pracodawców. Służy temu między innymi szerokie ujmowanie pojęcia ,,przejścia"
zakładu pracy na innego pracodawcę, jak również pojęcia ,,części zakładu pracy"
(placówki zatrudnienia) w kontekście regulacji art. 231 § 1 KP. Nie zawsze taki kieru-
nek wykładni jest korzystny dla konkretnych pracowników w konkretnej sytuacji, ale
nie ulega wątpliwości, iż generalnie lepiej służy on interesom pracowników niż res-
tryktywna interpretacja ,,przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodaw-
cę". To jednak, iż w danym przypadku dla danego pracownika może okazywać się on
mniej korzystny, nie może uzasadniać zmiany tego kierunku. Oznaczałoby to bowiem
zmianę interpretacji tego samego przepisu od przypadku do przypadku, a ściślej
rzecz biorąc, w zależności od tego, czy dla danego pracownika w konkretnej sytuacji
jest ona mniej korzystna, czy korzystniejsza, przy założeniu, że wybierać zawsze
należy taką, która jest dla niego korzystniejsza z uwagi na sytuację, w jakiej się on
znajduje w danym momencie. Taka metoda wykładni prawa, które przy tym samym
jego brzmieniu ma w istocie mieć różną treść, w zależności od tego, co jest dla pra-
cownika w jego konkretnej sytuacji (czy też według jego aktualnej oceny) korzystniej-
sze (wykładnia ,,konkretna" w szczególnym rozumieniu tego słowa), jest nie do przy-
jęcia. W konsekwencji zarzut, iż przyjęty w zaskarżonym wyroku sposób wykładni art.
231 § 1 KP, pomija ratio legis tego przepisu, oparty jest na nieporozumieniu, a w każ-
dym razie na uproszczonym pojmowaniu celu i funkcji tego przepisu.

Chybione są także zarzuty odwołujące się do zasady swobody zatrudnienia.
Według art. 11 KP nawiązanie stosunku pracy, bez względu na jego podstawę
prawną , wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika. Przepis
ten nie został naruszony w zaskarżonym wyroku, bo powodowie nawiązali swoje sto-
sunki pracy w drodze umów o pracę, a więc zgodnych oświadczeń woli stron. W
następstwie przejścia części zakładu pracy na nowego pracodawcę w trybie art. 231
§ 1 KP nie został nawiązany nowy stosunek pracy, a jedynie - po stronie podmioto-
wej (pracodawcy) - uległ on przekształceniu. Żadnego nawiązywania nowego sto-
sunku pracy (z nowym pracodawcą) nie było, wobec tego nie mógł w tym przypadku
zostać naruszony przepis, który przewiduje (tylko) konieczność nawiązywania sto-
sunków pracy w drodze zgodnych oświadczeń woli stron, ale już nie ich przekształ-
cania. Gdyby nawet hipotetycznie przyjąć, że jest inaczej, to wynikałoby z tego jedy-
nie, iż regulacja z art. 231 § 1 KP koliduje z zasadą z art. 11 KP, co z kolei oznacza-
łoby tylko, iż ustanawia ona odstępstwo od tej zasady. Jeżeli zaś w sprawie znajduje
zastosowanie przepis stanowiący wyjątek, to nie oznacza to przecież, że tym samym
naruszona zostaje norma zawierająca regułę ogólną, gdy stan faktyczny mieści się w
regulacji wyjątkowej. Jest zaś przy tym oczywiste, że art. 11 KP nie ma wyższej mocy
prawnej niż art. 231 § 1 KP. W myśl powoływanego w kasacji art. 65 ust. 1 Konstytu-
cji RP, każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz miejsca
pracy. Wyjątki określa ustawa. Przepis ten nie został naruszony w zaskarżonym wy-
roku, gdyż powodowie nie zostali ograniczeni w swojej wolności wyboru zawodu oraz
miejsca pracy. Jeżeli wybrany zawód im nie odpowiada, podobnie jak i ,,miejsce
pracy" (które przy tym, ściśle biorąc, nie może być identyfikowane z pracodawcą), to
mogą je zmienić, przy czym ustawodawca stworzył im dodatkowe ułatwienia w tym
względzie w art. 231 § 4 KP, gdyż mogli swoje stosunki pracy rozwiązać w trybie nie-
zwłocznym, przy czym takie rozwiązanie powodowałoby dla nich skutki, jakie przepi-
sy prawa pracy wiążą z rozwiązaniem stosunku pracy przez pracodawcę za wypo-
wiedzeniem. Wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy nie
oznacza przy tym, że raz wybrany zawód, a zwłaszcza raz wybrane miejsce pracy
(zatrudnienie u danego pracodawcy) nie może ulec zmianie, a pracodawca nie może
rozwiązać stosunku pracy. Również on ma wolność wyboru, może wybrać sobie pra-
cownika i przez dogodny dla niego czas może go zatrudniać, jakkolwiek ta jego wol-
ność podlega znacznie większym ograniczeniom niż wolność pracownika (obywate-
la). Ponieważ przepis art. 231 KP nie pozbawia pracownika wolności wyboru zawodu
ani wolności wyboru miejsca pracy, bo przecież może on rozwiązać stosunek pracy,
który mu nie odpowiada, a jednocześnie ,,wolność" ta nie sięga tak daleko, że pra-
cownik ma gwarancję - a jeżeli tylko taka jest jego wola - zatrudnienia tam, gdzie
chce (u tego pracodawcy, u którego chce być zatrudniony), za oparty na nieporozu-
mieniu należy uznać zarzut dotyczący naruszenia art. 65 Konstytucji RP. Nie został
także w sprawie naruszony powoływany w kasacji art. 24 Konstytucji RP, ustanawia-
jący zasadę, że praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej, a państwo
sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy. Regulacja art. 231 KP zgodna
jest z tą zasadą, gdyż generalnie służy umacnianiu interesów pracowników, zapew-
niając im większą stabilizację zatrudnienia, to zaś, że w pewnych szczególnych, wy-
jątkowych przypadkach może być ona oceniana inaczej, nie może mieć przesądzają-
cego znaczenia. Zaznaczyć na koniec dodatkowo należy, że w kasacji brak jest uza-
sadnienia, na czym polega sprzeczność zaskarżonego wyroku z konstytucyjną zasa-
dą, że praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej i chociażby już z
tego względu zarzut naruszenia art. 24 Konstytucji RP nie mógł być przez Sąd Naj-
wyższy potraktowany na serio.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312 KPC, orzekł
jak w sentencji wyroku.
========================================