WYROK Z DNIA 9 MARCA 2005 R.
III KK 276/04

Jeżeli znaczenie dowodów przeprowadzonych w sprawie w trybie art.
452 § 2 k.p.k. jest tak duże, że dopiero na ich podstawie można skutecznie
podważyć ustalenia poczynione przez sąd pierwszej instancji, wówczas w
zasadzie wydanie przez sąd odwoławczy orzeczenia reformatoryjnego nie
jest dopuszczalne, jako naruszające zasadę instancyjności.

Przewodniczący: sędzia SN F. Tarnowski (sprawozdawca).
Sędziowie SN: E. Gaberle, E. Strużyna.
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Pogorzelski.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Marianny D., Stanisława S.,
Wiesławy C. i Ryszarda S., o odszkodowanie i zadośćuczynienie, po roz-
poznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 9 marca 2005 r., kasacji,
wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawców od wyroku Sądu Apelacyj-
nego w L. z dnia 19 kwietnia 2004 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu
Okręgowego w L. z dnia 20 stycznia 2004 r.,

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę p r z e k a z a ł Sądowi Apelacyj-
nemu w L. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.

Z u z a s a d n i e n i a :

Pełnomocnik wnioskodawców wniósł w dniu 4 października 2002 r. o
zasądzenie od Skarbu Państwa na ich rzecz odszkodowania za poniesioną
szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w wysokości 100 000 zł,
na podstawie art. 3 ust. 1 i art. 6 w zw. z art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 23 lu-
tego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób repre-
sjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskie-
go (Dz. U. Nr 34, poz. 149). W uzasadnieniu żądania powołał się na to, że
dnia 20 września 1947 r. ojciec wnioskodawców Konstanty S. został upro-
wadzony ,,prawdopodobnie przez funkcjonariuszy b. Urzędu Bezpieczeń-
stwa lub bandę U.P.A. ze swojego domu i odtąd wszelki ślad po nim zagi-
nął". (...)
Sąd Okręgowy w L., wyrokiem z dnia 20 stycznia 2004 r., oddalił
wniosek.
Powyższy wyrok zaskarżył pełnomocnik wnioskodawców (...).
Sąd Apelacyjny w L., wyrokiem z dnia 19 kwietnia 2004 r., utrzymał
zaskarżony wyrok w mocy.
Od tego wyroku złożył kasację pełnomocnik wnioskodawców zarzuca-
jąc rażące naruszenie prawa mające wpływ na treść orzeczenia:
- art. 167 k.p.k. i art. 170 § 1 pkt 2 k.p.k., poprzez uznanie, że nieprzepro-
wadzenie dowodu z zeznań świadka Edwarda Z. nie może doprowadzić
do odmiennego rozstrzygnięcia, mimo dopuszczenia tego dowodu przez
Sąd pierwszej instancji,
- art. 410 k.p.k., poprzez wydanie orzeczenia bez ustosunkowania się do
pisemnego stanowiska wnioskodawcy,
- art. 7 k.p.k., poprzez dokonanie dowolnej a nie swobodnej oceny mate-
riału dowodowego polegające na uznaniu, że Konstantego S. uprowadzi-
li członkowie Ukraińskiej Powstańczej Armii,
- art. 452 § 2 k.p.k., poprzez nieprzeprowadzenie zgłoszonego w apelacji
przez pełnomocnika wnioskodawców dowodu z zeznań świadka Cze-
sława B. i niezajęcie stanowiska w tym przedmiocie.
Podnosząc powyższe zarzuty wniósł o uchylenie obu wyroków i prze-
kazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.
W odpowiedzi na kasację Prokurator Apelacyjny w L. wniósł o uchyle-
nie wyroków sądów obu instancji i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowe-
mu w L. do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spośród podniesionych zarzutów kasacyjnych niewątpliwe zasadny
jest przede wszystkim zarzut ostatni, dotyczący nieustosunkowania się
przez sąd odwoławczy do zawartego w apelacji wniosku o przesłuchanie w
charakterze świadka Czesława B., który - według tezy dowodowej - posia-
da wiedzę na temat sprawców zamordowania ojca wnioskodawców. Sto-
sownie do treści art. 427 § 3 k.p.k. skarżący ma uprawnienie do wskazania
w postępowaniu odwoławczym nowych faktów i dowodów, jakie nie były
znane sądowi rozpoznającemu sprawę w pierwszej instancji. Wnioskowany
dowód osobowy należał oczywiście do tej kategorii dowodów, i w zamie-
rzeniu pełnomocnika wnioskodawców wspierał postawione w apelacji za-
rzuty obrazy przepisów postępowania karnego oraz błędu w ustaleniach
faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku, sprowadzające
się do zakwestionowania ocen i ustaleń, zgodnie z którymi Konstantego S.
uprowadzili członkowie Ukraińskiej Powstańczej Armii, nie zaś funkcjona-
riusze Urzędu Bezpieczeństwa, co zadecydowało o oddaleniu dochodzo-
nego odszkodowania i zadośćuczynienia pieniężnego.
W zaistniałej przeto sytuacji procesowej Sąd Apelacyjny powinien był
rozważyć i rozstrzygnąć, czy zgłoszony w środku odwoławczym wniosek
dowodowy spełniał wymogi określone w art. 169 k.p.k., czy jego uwzględ-
nieniu nie sprzeciwiały się powody wymienione w art. 170 § 1 i 2 k.p.k., a
wreszcie czy możliwe było przeprowadzenie dowodu na rozprawie odwo-
ławczej bez naruszenia unormowań zawartych w art. 452 § 1 i 2 k.p.k.
Już wstępna ocena owego wniosku upoważnia do stwierdzenia, że
bez wątpienia spełniał on ustawowe wymagania, o których mowa w art. 169
§ 1 k.p.k. Pozostawały zatem do rozstrzygnięcia dalsze kwestie, wymaga-
jące podjęcia odpowiednich decyzji procesowych. W wypadku oddalenia
wniosku należało wskazać jedną z podstaw przewidzianych w art. 170 § 1 i
2 k.p.k. oraz wyczerpująco uzasadnić podjętą decyzję. Co się zaś tyczy
drugiej możliwości, zgodnej z intencją wyrażoną w apelacji, nadmienić wy-
pada, że ustawodawca zezwala na przeprowadzenie uzupełniającego po-
stępowania dowodowego w sądzie odwoławczym w razie spełnienia trzech
warunków, a mianowicie statuuje, że jest ono możliwe:
- w wyjątkowych wypadkach,
- gdy przyczyni się do przyspieszenia postępowania,
- gdy nie jest konieczne przeprowadzenie przewodu sądowego w całości
lub w znacznej części (art. 452 § 2 k.p.k.).
Decyzja sądu odwoławczego o zaniechaniu prowadzenia postępowa-
nia dowodowego, albo o jego uzupełniającym przeprowadzeniu, powinna
być zawsze poprzedzona szczegółową analizą, a w razie potrzeby weryfi-
kacją przesłanek leżących u jej podstaw oraz dążeniem do skonkretyzowa-
nia okoliczności, jakie mają być udowodnione przy pomocy wnioskowanego
dowodu, w tym także przy pomocy przesłuchania wskazanej we wniosku
osoby pod kątem ustalenia przydatności i znaczenia jej zeznań dla roz-
strzygnięcia sprawy.
Niejednokrotnie dopiero przeprowadzenie dowodu zawnioskowanego
w postępowaniu odwoławczym pozwala na zorientowanie się, czy dotyczy
on istoty sprawy, czy też kwestii o drugorzędnym znaczeniu. W szczegól-
ności zaś wypowiedzi świadka przesłuchanego na rozprawie odwoławczej
mogą umożliwić weryfikację tezy co do ich ewentualnego wpływu na treść
rozstrzygnięcia i sposobu dalszego procedowania. Podkreślić bowiem trze-
ba, że dowody, które na podstawie art. 452 § 2 k.p.k. może przeprowadzić
sąd odwoławczy, mają zawsze charakter jedynie uzupełniający materiał
dowodowy zgromadzony przed sądem a quo, a ich celem jest przede
wszystkim weryfikacja zarzutów podniesionych w środku odwoławczym.
Mogą one bądź potwierdzać zarzuty, bądź potwierdzać zasadność ustaleń
faktycznych przyjętych przez sąd pierwszej instancji. Jeśli zarzuty wskaza-
ne w środku odwoławczym zostaną poparte owymi dowodami, to podstawy
do zmiany zaskarżonego orzeczenia muszą wynikać w głównej mierze z
dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji i być efektem
błędów tego sądu w ocenie okoliczności faktycznych sprawy. Jeżeli jednak
znaczenie dowodów przeprowadzonych w sprawie w trybie art. 452 § 2
k.p.k. jest tak duże, że dopiero na ich podstawie można skutecznie podwa-
żyć ustalenia poczynione przez sąd pierwszej instancji, wówczas wydanie
przez sąd odwoławczy orzeczenia reformatoryjnego nie jest wskazane,
gdyż naruszałoby zasadę instancyjności. Jednocześnie zaś pamiętać nale-
ży, że uprawnienia sądu odwoławczego do dokonywania ustaleń podlegają
znacznym ograniczeniom ze względu na zasadę bezpośredniości.
Na temat właściwego rozumienia i stosowania unormowań zawartych
w przepisie art. 452 k.p.k. wypowiadał się Sąd Najwyższy w licznych judy-
katach, aprobowanych z reguły przez przedstawicieli nauki (zob.: uchwała z
dnia 24 listopada 1999 r., I KZP 38/99, OSNKW 2000, z. 1-2, poz. 5; wyrok
z dnia 12 maja 1999 r., II KKN 205/97, OSNPiPr. 2000, nr 2, poz. 18; wyrok
z dnia 19 sierpnia 2004 r., II KK 388/03, OSNKW 2004 r., z. 11-12, poz.
103; wyrok z dnia 5 czerwca 2000 r., IV KKN 310/99, LEX nr 51083; wyrok
z dnia 15 kwietnia 2002 r., III KK 35/02, LEX nr 53344; K. Marszał: Glosa
do uchwały z dnia 24 stycznia 2001 r., I KZP 47/2000, PiP 2001, z. 10, s.
115; Z. Muras: Postępowanie odwoławcze w procesie karnym, Warszawa
2004, s. 321-325; W. Kociubiński: Możliwości reformacyjnego orzeczenia
sądu odwoławczego - wybrane zagadnienia, PS 2001, nr 7-8, s. 101-106).
W niniejszej sprawie Sąd Apelacyjny w L. nie ustosunkował się w
ogóle do wniosku pełnomocnika wnioskodawców o przesłuchanie w charak-
terze świadka Czesława B. na rozprawie odwoławczej, pomimo że w świe-
tle tezy dowodowej oraz uzasadnienia jego zeznania mogły mieć istotne
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. W konsekwencji, głównie z tego wła-
śnie powodu, zaskarżony wyrok ulec musiał uchyleniu w celu ponowienia
postępowania odwoławczego i jego uzupełnienia we wskazanym wyżej kie-
runku. Sąd Apelacyjny winien mieć na uwadze, że w razie uwzględnienia
wniosku, uzupełniające przesłuchanie zgłoszonego dodatkowo świadka po-
zwoli zweryfikować zasadność tezy dowodowej oraz ustalić czy depozycje
świadka istotnie mogą mieć wpływ na treść rozstrzygnięcia. Dopiero wów-
czas Sąd Apelacyjny podejmie właściwą decyzję w kwestii zasadności lub
bezzasadności zarzutów apelacyjnych pełnomocnika wnioskodawców, do-
datkowo uargumentowanych w skardze kasacyjnej, oraz co do treści osta-
tecznego rozstrzygnięcia.