Wyrok z dnia 20 marca 2003 r., III CKN 907/00

W zakresie obowiązkowego ubezpieczenia budynków wchodzących w
skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych art. 814 § 2
k.c. ma zastosowanie tylko wtedy, gdy zakład ubezpieczeń ponosi
odpowiedzialność przed zapłaceniem składki opłacanej jednorazowo, która
nie została uiszczona w terminie. Poza tym umowa obowiązkowego
ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od
ognia i innych zdarzeń losowych przestaje wiązać strony jedynie w wyniku
zaistnienia jednego ze zdarzeń określonych w § 18 ust. 3 rozporządzenia
Ministra Finansów z dnia 3 kwietnia 1997 r. w sprawie ogólnych warunków
obowiązkowego ubezpieczenia budynków wchodzących w skład
gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych (Dz.U. Nr 36, poz.
220).

Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Stanisława S. przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń i Reasekuracji ,,P." S.A. w Ł. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie
Cywilnej w dniu 20 marca 2003 r. na rozprawie kasacji powoda od wyroku Sądu
Okręgowego w Zamościu z dnia 14 października 1999 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w
Zamościu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

Stanisław S. w pozwie z dnia 9 września 1998 r. wniósł o zasądzenie od
Zakładu Ubezpieczeń i Reasekuracji ,,P.", S.A. kwoty 14 159,65 zł z ustawowymi
odsetkami tytułem odszkodowania za zniszczoną wskutek pożaru stodołę
wchodzącą w skład dzierżawionego przez powoda od Agencji Własności Rolnej
Skarbu Państwa gospodarstwa rolnego położonego w S.D.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił apelację powoda od
oddalającego powództwo wyroku Sądu Rejonowego w Hrubieszowie z dnia 8
kwietnia 1999 r.
Powoda bezspornie łączyła z pozwanym umowa ubezpieczenia położonych w
S.D. budynków, w tym stodoły, od ognia i innych zdarzeń losowych w okresie od
dnia 1 stycznia 1997 r. do dnia 31 grudnia 1997 r. Suma ubezpieczenia stodoły
została w umowie określona na dochodzoną pozwem kwotę 14 159,65 zł. Powód
nie wypowiedział tej umowy przed dniem 31 grudnia 1997 r. W dniu 12 lutego 1998
r. uiścił jednak pozwanemu tylko składkę z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia w
1998 r. własnych budynków w P. Dopiero dnia 14 marca 1998 r., tj. w dniu pożaru
stodoły zgłosił się do pozwanego w celu uiszczenia składki z tytułu obowiązkowego
ubezpieczenia w 1998 r. dzierżawionych budynków w S.D. Pozwany jednak
oświadczył, że powód zrezygnował z ubezpieczenia u niego w 1998 r. budynków w
S.D., wobec czego może on z nim teraz zawrzeć tylko nową umowę ubezpieczenia
tych budynków. Powód przyjął tę propozycję i pozwany wystawił tego dnia polisę
potwierdzającą zawarcie umowy ubezpieczenia budynków w S.D. (także spalonej
stodoły!) obejmującą okres od 15 marca 1998 r. do 14 marca 1999 r.
W ocenie Sądu Okręgowego, powód uiszczając w dniu 12 lutego 1998 r.
wyłącznie składkę za budynki w P. tym samym wyraził wole rezygnacji z
kontynuowania w 1998 r. obowiązkowego ubezpieczenia budynków wchodzących w
skład gospodarstwa w S.D. To oświadczenie woli powoda, mające znaczenie
odstąpienia od umowy ubezpieczenia należało uznać za skuteczne, ponieważ
przewidziana w § 8 ust. 2 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 3 kwietnia 1997
r. w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia budynków
wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych
(Dz.U. Nr 36, poz. 220 - dalej: "rozporządzenie z 1997 r.") możliwość
wypowiedzenia umowy ubezpieczenia nie może być uznana za jedynie dostępny
ubezpieczającemu
sposób
zakończenia
trwania
regulowanego
tym
rozporządzeniem stosunku ubezpieczenia. Powód nie mógł więc uzyskać
odszkodowania za spaloną stodołę od pozwanego na podstawie uprzednio zawartej
z nim umowy, ponieważ umowa ta w dniu pożaru nie była już kontynuowana, a
umowa ubezpieczenia zawarta przez strony dnia 14 marca 1998 r. nie objęła swymi
skutkami pożaru, który nastąpił tego dnia.
W skardze kasacyjnej powód powołał się na naruszenie przez Sąd Okręgowy
art. 806 § 1, art. 814 § 1 i art. 395 § 1 k.c. oraz § 10 rozporządzenia Ministra
Finansów z dnia 21 grudnia 1990 r. w sprawie ogólnych warunków ubezpieczenia
obowiązkowego budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i
innych zdarzeń losowych (Dz.U. Nr 92, poz. 546 ze zm. - dalej: "rozporządzenie z
1990 r."), jak też § 8 ust. 2 i § 18 rozporządzenia z 1997 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Umowy obowiązkowego ubezpieczenia budynków wchodzących w skład
gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych zawarte przez powoda z
pozwanym przed 1997 r. były umowami zawartymi na czas nieokreślony (§ 9 ust. 3
rozporządzenia z 1990 r.). Jednakże z mocy § 8 ust. 1 w związku z § 31
rozporządzenia z 1997 r. stały się one z dniem 17 kwietnia 1997 r. umowami
zawartymi na okres 12 miesięcy, licząc od dnia 1 stycznia 1997 r. (zob. § 9 ust. 3
rozporządzenia z 1990 r.). Wobec tego, że powód nie wypowiedział ich na
zasadach określonych w § 10 rozporządzenia z 1990 r. przed upływem 1997 r.,
uległy one z dniem 1 stycznia 1998 r. przedłużeniu na podstawie § 8 ust. 2 w
związku z § 30 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia z 1997 r. na następne 12 miesięcy.
Przewidziana w § 8 ust. 3 rozporządzenia z 1997 r. przeszkoda do przedłużenia
umowy ubezpieczenia budynków nie była aktualna w odniesieniu do żadnej z umów
ubezpieczenia zawartych przez powoda z pozwanym, także więc w odniesieniu do
mającej zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy umowy ubezpieczenia
budynków położonych w S.D.
Przedłużona na cały 1998 r. umowa ubezpieczenia budynków wchodzących w
skład dzierżawionego przez powoda gospodarstwa rolnego w S.D. od ognia i innych
zdarzeń losowych podlegała przepisom rozporządzenia z 1997 r. Zgodnie z § 18
tego rozporządzenia: odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń trwa, z zastrzeżeniem
§ 8 ust. 2, przez okres wskazany w umowie i kończy się z upływem ostatniego dnia
tego okresu (ust. 1); w razie opłacenia składki ubezpieczeniowej w ratach,
niezapłacenie raty składki w oznaczonym terminie nie powoduje, z zastrzeżeniem §
8 ust. 3, ustania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń (ust. 2); odpowiedzialność
zakładu ubezpieczeń, wynikająca z umowy ubezpieczenia budynków, ustaje w
przypadkach określonych w § 8 ust. 3, § 9 ust. 1 zdanie drugie i § 10 (ust. 3).
Zestawienie przytoczonego przepisu z treścią art. 814 § 2 k.c. prowadzi do wniosku,
że przytoczony przepis wyłącza zastosowanie art. 814 § 2 k.c. w sytuacjach, w
których składka ubezpieczeniowa opłacana jest w ratach. Przepis art. 814 § 2 k.c.
stosuje się więc w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia budynków wchodzących
w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych tylko wtedy, gdy
zakład ubezpieczeń ponosi odpowiedzialność przed zapłaceniem składki opłacanej
jednorazowo (§ 25 i 26 ust. 1 rozporządzenia z 1997 r.), a składka ta nie została
uiszczona w terminie; w takim wypadku zakład ubezpieczeń może odstąpić od
umowy ze skutkiem natychmiastowym (odstąpienie to przypomina wypowiedzenie),
a jeżeli nie odstąpił - umowa rozwiązuje się z końcem okresu, na który przypadała
niezapłacona składka. Poza tym umowa obowiązkowego ubezpieczenia budynków
wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych
przestaje wiązać strony jedynie w wyniku zaistnienia jednego ze zdarzeń
określonych w § 18 ust. 3 rozporządzenia z 1997 r. Za taką ograniczającą swobodę
umów wykładnią § 18 ust. 3 rozporządzenia z 1997 r. przemawiają jego brzmienie
oraz obowiązkowy charakter regulowanego nim ubezpieczenia.
Uwzględniając okoliczności sprawy powód mógł więc wiążącą go w 1998 r z
pozwanym. umowę ubezpieczenia jedynie wypowiedzieć na podstawie § 8 ust. 2
rozporządzenia z 1997 r. (na koniec tego roku, co najmniej na jeden dzień
naprzód). Nie mógł natomiast odstąpić od niej na zasadach określonych w art. 395
§ 1 k.c., nie tylko dlatego, że umowa ta nie zawierała zastrzeżenia, o którym mowa
w wymienionym przepisie, ale także dlatego, że zamieszczenie w niej takiego
zastrzeżenia byłoby sprzeczne z § 18 rozporządzenia z 1997 r. i tym samym
nieważne (art. 58 k.c.).
Dokonane w sprawie ustalenia nie dawały podstaw także do przyjęcia, że
rozpatrywana umowa uległa rozwiązaniu przed dniem pożaru w sposób
przewidziany w art. 814 § 2 k.c. Przepis ten wymaga, aby zakład ubezpieczeń
złożył ubezpieczającemu oświadczenie o odstąpieniu od umowy ze skutkiem
natychmiastowym, a jest niewątpliwe, że pozwany nie złożył powodowi takiego
oświadczenia ani dnia 15 lutego 1998 r., ani w żadnym innym dniu poprzedzającym
dzień 14 marca 1998 r.
Wobec uzasadnionego podniesienia przez powoda zarzutu naruszenia art.
395 § 1 k.c. oraz § 8 ust. 2 i § 18 rozporządzenia z 1997 r. należało orzec, jak w
sentencji (art. 393-13 § 1 k.p.c.).