Wyrok z dnia 15 marca 2002 r., II CKN 676/00

Zgoda strony na wstąpienie interwenienta ubocznego do toczącego się
procesu nie może być wyrażona w sposób dorozumiany (art. 83 k.p.c.).

Sędzia SN Helena Ciepła (przewodniczący)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Centrali Importowo-Eksportowej
Chemikalii ,,C." S.A. w W. przeciwko R.A.V.B.V. - S. z udziałem interwenienta
ubocznego po stronie powodowej Towarzystwa Ubezpieczeń i Reasekuracji ,,W."
S.A., Oddział w G. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 15 marca
2002 r. na rozprawie kasacji interwenienta ubocznego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 25 lutego 1999 r.
oddalił kasację i zasądził od interwenienta ubocznego na rzecz strony
pozwanej kwotę 1500 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Centrala Importowo-Eksportowa Chemikalii ,,C." S.A. w W. wystąpiła
przeciwko R.A.V.B.V. - S. (przewoźnikowi morskiemu) o odszkodowanie za szkodę
poniesioną w ładunku. Sąd Wojewódzki w Szczecinie wyrokiem z dnia 22 stycznia
1998 r. zasądził kwotę 109 518,91 zł, a w pozostałej części powództwo oddalił. W
wyniku apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny w Poznaniu wyrokiem z dnia 25
lutego 1999 r. uchylił zaskarżony wyrok w części uwzględniającej żądanie
powodowej spółki i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania,
oddalona została natomiast apelacja interwenienta ubocznego.
Po stronie powodowej w postępowaniu brało udział Towarzystwo Ubezpieczeń
i Reasekuracji ,,W." S.A, Oddział w G. (ubezpieczyciel ładunku) jako interwenient
uboczny. Towarzystwo wypłaciło powodowej spółce kwotę 110 664 zł tytułem
odszkodowania należnego na podstawie zawartej umowy ubezpieczenia. W tym
zakresie wygasło zatem roszczenie powódki, a możliwość dochodzenia
odszkodowania od sprawcy szkody przeszło na ubezpieczyciela.
Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji ,,W.", przystępując do sprawy w
charakterze interwenienta ubocznego, zgłosiło jednocześnie zamiar wejścia w
miejsce strony powodowej w zakresie wypłaconego odszkodowania
ubezpieczeniowego. Strona pozwana nie wyraziła zgody na wejście interwenienta
ubocznego w miejsce powoda.
Oba Sądy orzekające stanęły na stanowisku, że w okolicznościach toczącego
się procesu interwenient uboczny nie wszedł do procesu po stronie powodowej.
Zgoda strony pozwanej na takie wstąpienie nie może być wyrażona w sposób
dorozumiany, a brak sprzeciwu pozwanego także nie jest równoznaczny z
wyrażeniem zgody. Ponadto, na co zwrócił uwagę Sąd pierwszej instancji,
Towarzystwo zgłosiło zamiar wejścia w miejsce strony powodowej jedynie w
zakresie części dochodzonego roszczenia. Chciało być zatem stroną powodową w
zakresie części roszczenia, a jednocześnie pozostać interwenientem ubocznym w
pozostałym zakresie. Jest to, zdaniem Sądu, specyficzny sposób dochodzenia
przez ubezpieczyciela roszczenia zwrotnego od sprawcy szkody. Błędny jest także
wyrażany przez ubezpieczyciela pogląd, że w zakresie zaspokojonego roszczenia
stał się interwenientem samoistnym. Generalnie wskazano, że interwenient
uboczny nie może wejść w miejsce powoda ze swoim roszczeniem w sytuacji, w
której powodowi roszczenie już nie przysługuje.
Powyższe stanowisko podzielił Sąd odwoławczy. Odnosząc się do zawartych
w apelacji zarzutów Towarzystwa Ubezpieczeń, wskazał, że nie zostały spełnione
określone w art. 83 k.p.c. wymogi wstąpienia interwenienta ubocznego w miejsce
powoda. Zgodnie z powołanym przepisem, na takie przekształcenie podmiotowe
zgodę muszą wyrazić obie strony, nie sposób natomiast uznać, aby pozwany
wyraził zgodę na wstąpienie interwenienta ubocznego po stronie powodowej. Taka
zgoda powinna być wyrażona w sposób wyraźny i nie nasuwający żadnych
wątpliwości co do intencji strony. Określenie interwenienta jako "współpowoda" w
jednym z pism procesowych należy uznać za wynik niedbałej redakcji pisma w
następstwie mechanicznego powtórzenia fragmentu pisma strony przeciwnej. Samo
nieustosunkowanie się pozwanego do wniosku interwenienta ubocznego nie
stanowi zgody na jego wstąpienie do procesu po stronie powodowej. Dla przyjęcia
istnienia takiego skutku konieczny byłby wyraźny przepis ustawy, jak w odniesieniu
do cofnięcia pozwu - art. 203 § 3 zdanie drugie k.p.c. Skoro pozwany nie wyraził w
sposób jednoznaczny zgody na przekształcenie podmiotowe, o którym mowa w art.
83 k.p.c., nie sposób przyjąć, że Sąd pierwszej instancji naruszył ten przepis.
Kasacja interwenienta ubocznego od wyroku Sądu Apelacyjnego w części
oddalającej jego apelację oparta została na obu podstawach kasacyjnych. W
ramach naruszenia przepisów postępowania wskazano niewłaściwe zastosowanie
art. 83 k.p.c. przez uznanie, że strona pozwana nie wyraziła zgody na
przekształcenie podmiotowe procesu, a w ramach naruszenia prawa materialnego -
niewłaściwe zastosowanie art. 60 k.c., gdyż zgoda strony pozwanej na wstąpienie
interwenienta ubocznego w miejsce powoda może być wyrażona według zasady
wskazanej w powołanym przepisie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie występuje kwestia dotycząca wymagań związanych
z wstąpieniem interwenienta ubocznego w miejsce (lub obok - jak w rozpoznawanej
sprawie) strony powodowej do toczącego się procesu. Do tej kwestii ograniczają się
w istocie rozważania zawarte w kasacji, skarżący bowiem zajął stanowisko, że
wstąpił skutecznie do procesu, a odmienne stanowisko Sądów orzekających
narusza art. 83 k.p.c. W związku z tym za podstawowe należy uznać zagadnienie,
czy zgoda strony pozwanej na wstąpienie interwenienta ubocznego do toczącego
się procesu może zostać wyrażona w sposób dorozumiany.
Artykuł 83 k.p.c. przewiduje, że za zgodą stron interwenient uboczny może
wejść na miejsce strony, do której przystąpił. Zgoda stron stanowi zatem, obok
złożenia stosownego wniosku przez interwenienta, przesłankę pozwalającą na
dokonanie przekształceń podmiotowych procesu.
Jest poza sporem, że interwenient uboczny złożył wniosek o wstąpienie, obok
powodowej Centrali ,,C.", do toczącego się procesu. Nie budzi także wątpliwości, że
strona pozwana w sposób wyraźny nie ustosunkowała się do tego wniosku.
Rozważyć więc należy dwie kwestie: po pierwsze, czy w sferze stosunków
procesowych dopuszczalne jest składanie oświadczeń woli w sposób dorozumiany,
i po drugie, czy - gdyby taką możliwość dopuścić - w okolicznościach sprawy
można mówić o wyrażeniu takiej woli przez pozwanego.
W sferze stosunków materialnoprawnych kodeks cywilny wyraźnie dopuszcza
możliwość wyrażenia woli przez osobę dokonującą czynności prawnej przez każde
zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny (art. 60 k.c.).
Wnoszący kasację zaprezentował pogląd, że pod pojęciem ,,czynność prawna"
należy rozumieć zarówno czynność mającą wywołać skutki w sferze
materialnoprawnej, jak i procesowej.
Problem działania reguły zawartej w art. 60 k.c. w odniesieniu do czynności
dokonywanych w toku szeroko pojmowanego postępowania sądowego i
wywierających skutki jedynie w sferze procesowej (czynności procesowe), nie był
przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego. Nieliczne są także wypowiedzi
doktryny w tej materii. Wprawdzie w literaturze dopuszczono możliwość
dorozumianego (np. przez wdanie się w spór z nabywcą) wyrażenia zgody na
wejście, w miejsce dotychczasowej strony, nabywcy rzeczy lub prawa w toku
procesu (art. 192 pkt 3 k.p.c.), jednak stanowisko to nie zostało szerzej
uzasadnione.
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje, w określonych sytuacjach,
konieczność wyrażenia zgody przez stronę (np. przy przekształceniach
podmiotowych procesu - art. 194 § 1 i art. 196 § 2 oraz przy cofnięciu powództwa -
art. 203 § 1 k.p.c.). Ustawa nie precyzuje przy tym, w jaki sposób zgoda ma zostać
wyrażona. Mogłoby się zatem zdawać, że do wyrażenia zgody należy stosować
regułę art. 60 k.c., zgodnie z którą możliwe jest wyrażenie swojej woli w dowolny
sposób, byleby zachowanie podmiotu wyrażało jego wolę w sposób dostateczny.
Stanowiska takiego nie sposób jednak zaaprobować.
Czynności dokonywanych w toku postępowania przed sądem i mających
wywołać jedynie skutki procesowe nie można traktować tak samo, jak czynności w
sferze materialnoprawnej. Dokonywanie takich czynności podlega unormowaniom
zawartym w kodeksie postępowania cywilnego, a ich adresatami są zarówno
pozostali uczestnicy postępowania, jak i sąd. Wolą strony dokonującej określonej
czynności jest wywołanie skutków w sferze procesowej, takich jak np. uzyskanie
możliwości przeprowadzenia określonego dowodu (wskazanie określonego dowodu
- art. 232 zdanie pierwsze k.p.c.), czy właśnie dokonanie, jak w niniejszej sprawie,
przekształcenia podmiotowego (art. 83 i art. 194-196 k.p.c.). Tylko niektóre
czynności mogą wywoływać jednocześnie skutek materialnoprawny i procesowy
(np. cofnięcie pozwu połączone ze zrzeczeniem się roszczenia). Prowadzi to do
wniosku, że do czynności procesowych nie może znaleźć zastosowania art. 60 k.c.,
który odnosi się jedynie do czynności wywołujących skutki w sferze prawa
materialnego.
Za przyjęciem takiego rozwiązania przemawia dodatkowo fakt, że w kodeksie
postępowania cywilnego znajdują się przepisy normujące skutki prawne
określonego zachowania się strony. Zgodnie z art. 203 § 3 k.p.c., jeżeli cofnięcie
pozwu nastąpi poza rozprawą, zawiadamia się o tym pozwanego. Gdy skuteczność
cofnięcia pozwu zależy od zgody pozwanego, niezłożenie przez niego żadnego
oświadczenia w terminie dwutygodniowym uważa się za wyrażenie zgody. Istnienie
takiego uregulowania świadczy o tym, że brak wyraźnego oświadczenia strony
może rodzić określone skutki jedynie w sytuacji, gdy ustawa procesowa tak stanowi.
Trzeba także podnieść, że wymóg wyrażenia zgody przez stronę na zmiany
podmiotowe w toczącym się procesie ma na celu ochronę interesu tej strony.
Chodzi o wyeliminowanie sytuacji, w której strona byłaby zmuszona do
prowadzenia procesu z inną osobą niż określona treścią doręczonego pozwu. Dla
strony może nie być obojętne, kto jest jej przeciwnikiem procesowym. Również
zatem i z tego względu należy wykluczyć możliwość dorozumianego wyrażenia
zgody.
Odnosząc powyższe rozważania do okoliczności rozpoznawanej sprawy,
trzeba stwierdzić, że nie jest możliwe dorozumiane wyrażenie przez stronę zgody
na wstąpienie interwenienta ubocznego w miejsce (lub obok) dotychczasowej
strony. Nie znajduje tutaj bowiem zastosowania zasada wyrażona w art. 60 k.c., a w
kodeksie postępowania cywilnego brak jest w tym zakresie stosownego
uregulowania. Trafnie zatem Sądy orzekające przyjęły, że Towarzystwo
Ubezpieczeń i Reasekuracji ,,W." nie wstąpiło do toczącego się procesu, co
oznacza, że zarzut naruszenia art. 60 k.c. i art. 83 k.p.c. jest nietrafny.
W tej sytuacji nie ma potrzeby odnoszenia się do kwestii, czy strona pozwana
zachowała się w sposób, z którego wynika ostatecznie jej zgoda na wstąpienie
interwenienta ubocznego do procesu obok powodowej Centrali. Byłoby to zresztą
niemożliwe ze względu na treść wniesionej kasacji, skarżący nie wskazał bowiem,
poza art. 83 k.p.c., innych przepisów postępowania, które zostały naruszone przez
Sąd drugiej instancji.
W toku postępowania Sądy orzekające w zasadzie nie analizowały
dopuszczalności wstąpienia do procesu interwenienta ubocznego, będącego
ubezpieczycielem strony powodowej, w sytuacji, gdy wypłacił on część
odszkodowania, spełniając swoje świadczenie wynikające z umowy ubezpieczenia,
i wstąpił (na podstawie art. 306 § 1 ustawy z dnia 1 grudnia 1961 r. kodeks morski,
jedn. tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 10, poz. 36 ze zm.) w prawa zaspokojonego
wierzyciela (ubezpieczonego). Wskazano jedynie na niedopuszczalność takiego
wstąpienia w sytuacji, gdy ubezpieczycielowi służy własne roszczenie regresowe
skierowane przeciwko sprawcy szkody. Nie rozwijając tego zagadnienia, można
jedynie zauważyć, że w literaturze wskazuje się na niedopuszczalność wstąpienia
do procesu podmiotu nabywającego określone roszczenie w drodze tzw. subrogacji
(wstąpienie z mocy prawa w miejsce zaspokojonego wierzyciela). W rozpoznawanej
sprawie interwenient uboczny w taki właśnie sposób stał się podmiotem roszczenia
skierowanego przeciwko stronie pozwanej.
Z tych względów kasacja interwenienta ubocznego podlegała oddaleniu ze
względu na brak usprawiedliwionych podstaw (art. 39312 k.p.c.).