Wyrok z dnia 4 lipca 2002 r., I CKN 874/00

W sprawach przeciwko Skarbowi Państwa o zwrot równowartości mienia
(art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń
wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz
niepodległego bytu Państwa Polskiego, Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), Skarb
Państwa reprezentuje, także po wejściu w życie ustawy z dnia 4 września
1997 r. o działach administracji rządowej (jedn. tekst: Dz.U. z 1999 r. Nr 82,
poz. 928 ze zm.), Minister Finansów*.

Sędzia SN Tadeusz Domińczyk (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jana R. przeciwko Skarbowi Państwa,
reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa o odszkodowanie, po
rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 4 lipca 2002 r. na rozprawie kasacji strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 15 października
1999 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Warszawie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 15 października 1999 r. oddalił
apelację pozwanego Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra właściwego
do spraw Skarbu Państwa, złożoną od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z

* Por. art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec
osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr
34, poz. 149 ze zm.) w brzmieniu określonym przez ustawę z dnia 5 grudnia 2002 r. o zmianie
ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, ustawy o
komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
240, poz. 2055).
dnia 15 stycznia 1999 r., zasądzającego od Skarbu Państwa reprezentowanego
przez tego Ministra na rzecz Jana R. kwotę 40 460 zł z ustawowymi odsetkami oraz
"oddalającego powództwo w stosunku do Kierownika Urzędu Rejonowego w M. i
Ministra Finansów".
Zasądzona kwota 40 460 zł stanowi równowartość mienia skonfiskowanego
powodowi na podstawie wyroku Wojskowego Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z
dnia 13 marca 1947 r., który został unieważniony postanowieniem Sądu
Wojewódzkiego we Włocławku z dnia 7 października 1994 r. na podstawie art. 1
ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec
osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego (Dz.U. Nr 31, poz. 149 ze zm.).
W postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym został wezwany - jako kolejny
reprezentant pozwanego Skarbu Państwa - Urząd Skarbowy w Ż.
Sąd Apelacyjny, podzielając argumentację przyjętą w uzasadnieniu wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1999 r., I CKN 83/99 (OSNC 2000, nr 1, poz.
18), uznał, że w świetle art. 25 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach
administracji rządowej (jedn. tekst: Dz.U. z 1999 r. Nr 82, poz. 928 ze zm. - dalej
"u.dz.adm.rz."), obowiązującej od dnia 1 kwietnia 1999 r., w niniejszym procesie
reprezentantem pozwanego Skarbu Państwa jest Minister właściwy do spraw
Skarbu Państwa (dalej: "Minister Skarbu Państwa").
W kasacji, która oparta została na podstawie naruszenia przepisów
postępowania - art. 67 § 2 i art. 325 k.p.c., a także na podstawie naruszenia prawa
materialnego - art. 25 ust. 1 i 2 u.dz.adm.rz. - przez ich błędną wykładnię i w
konsekwencji niewłaściwe zastosowanie, pozwany Skarb Państwa - Minister
Skarbu Państwa wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o zmianę tego
wyroku przez oznaczenie właściwego miejscowo urzędu skarbowego lub organu
jednostki nadrzędnej jako właściwego reprezentanta pozwanego Skarbu Państwa, a
ponadto o zwolnienie pozostałych jednostek organizacyjnych od udziału w sprawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pomimo że wyrok Sądu Okręgowego zawiera wzajemnie wykluczające się
rozstrzygnięcie w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa (zasądza od Skarbu
Państwa - Ministra Skarbu Państwa oraz "oddala powództwo w stosunku do
Kierownika Urzędu Rejonowego w M. oraz Ministra Finansów"), stwierdzić należy,
że wskutek apelacji wniesionej od tego wyroku przez Ministra Skarbu Państwa
zaskarżeniem objęte są oba wskazane rozstrzygnięcia. Sąd Najwyższy wielokrotnie
podkreślał, że materialnoprawna konstrukcja zakładająca jednolitość Skarbu
Państwa, jako osoby prawnej, wywiera w sferze przepisów proceduralnych ten
skutek, że niezależnie od wielości wskazanych w pozwie i orzeczeniu sądowym
państwowych jednostek organizacyjnych lub ich organów, z których działalnością
wiąże się dochodzone roszczenie, stroną pozwaną jest zawsze Skarb Państwa, a
nie wskazane jednostki (m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 1983 r.,
IV CR 66/83, OSNCP 1984, nr 1, poz. 5 oraz z dnia 11 maja 1999 r., I CKN
1148/97, OSNC 1999, nr 12, poz. 205). Oznacza to, że w fazie wyrokowania
okoliczność, iż działalność jednej z państwowych jednostek organizacyjnych,
których organy podejmowały w sprawie czynności procesowe za Skarb Państwa,
uzasadnia dochodzone roszczenie, a działalność drugiej z nich roszczenia tego nie
uzasadnia, nie uprawnia sądu do wydania - jak w rozpoznanej sprawie - dwoistego
orzeczenia w stosunku do tej samej strony, tj. Skarbu Państwa. Skoro więc stroną
pozwaną nie są wskazane jednostki, lecz zawsze Skarb Państwa, to apelacja
którejkolwiek z tych jednostek od orzeczenia dotkniętego wymienioną wadą,
obejmuje wszelkie rozstrzygnięcia zawarte w takim wyroku.
Sąd Apelacyjny, oddalając apelację wniesioną przez Ministra Skarbu Państwa,
w istocie zaaprobował także rozstrzygnięcie o "oddaleniu powództwa w stosunku do
Ministra Finansów".
W sytuacji gdy Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę
uznaje, że to właśnie Minister Finansów powinien reprezentować pozwany Skarb
Państwa, ewentualne oddalenie kasacji wniesionej przez Ministra Skarbu Państwa
z jednoczesnym wskazaniem Ministra Finansów jako jednostki właściwej, nie
prowadziłoby do usunięcia wadliwej formuły wyroku Sądu Okręgowego, skoro
apelacja od tego wyroku została oddalona. W obrocie prawnym dotyczącym tej
samej sprawy funkcjonowałyby orzeczenia trzech sądów, zawierające
rozstrzygnięcia niekonsekwentne i wzajemnie się wyłączające. Należało zatem
zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego uchylić i przekazać sprawę temu Sądowi do
ponownego rozpoznania. W postępowaniu apelacyjnym nastąpi - wskutek
zastosowania art. 380 k.p.c. - kontrola wydanych na podstawie art. 67 § 2 k.p.c.
postanowień określających stationem fisci pozwanego Skarbu Państwa. W jej
następstwie dojdzie do prawidłowego ukształtowania reprezentacji strony pozwanej,
co powinno znaleźć wyraz także w sentencji orzeczenia Sądu Apelacyjnego.
Pamiętać bowiem należy, że w judykaturze i piśmiennictwie za utrwalone uznaje się
stanowisko, według którego sąd powinien z urzędu czuwać nad tym, aby Skarb
Państwa był w postępowaniu sądowym reprezentowany w sposób prawidłowy (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 1974 r., II CR 685/73, OSNCP 1975,
nr 1, poz. 10).
Przechodząc do kwestii reprezentacji Skarbu Państwa w sprawach o zwrot
równowartości mienia na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za
nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na
rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, zauważyć należy, że w orzecznictwie
Sądu Najwyższego i sądów powszechnych kwestia ta nie jest jednolicie ujmowana.
W wyroku z dnia 15 lipca 1999 r., I CKN 83/99 (OSNC 2000, nr 1, poz. 18)
Sąd Najwyższy uznał, że w sprawach tych Skarb Państwa reprezentuje minister
właściwy do spraw Skarbu Państwa, natomiast w późniejszym wyroku z dnia 9
września 1999 r., II CKN 468/98 (OSNC 2000, nr 1, poz. 19) stwierdził, że Skarb
Państwa reprezentuje - przed wejściem w życie przepisów ustawy z dnia 4
września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. Nr 141, poz. 943 ze zm.),
Minister Finansów lub podporządkowane mu jednostki organizacyjne. W tym
orzeczeniu Sąd Najwyższy nie odniósł się do stanu prawnego obowiązującego po
wejściu w życie (1 kwietnia 1999 r.) ustawy o działach administracji rządowej. W
kolejnych, niepublikowanych wyrokach z dnia 26 maja 2000 r., V CKN 44/00 oraz z
dnia 30 stycznia 2001 r., I CKN 1058/98, Sąd Najwyższy - analizując wprawdzie
stan prawny sprzed dnia 1 kwietnia 1999 r. - uznał, że także po wejściu w życie
ustawy o działach administracji rządowej w sprawach tych Skarb Państwa
reprezentuje Minister Finansów.
Podzielając to stanowisko, przy jednoczesnym braku akceptacji dla
zapatrywania wyrażonego w wyroku z dnia 15 lipca 1999 r., przede wszystkim
stwierdzić należy, że pomimo zmieniającego się stanu prawnego w zakresie
funkcjonowania administracji publicznej i utworzenia urzędu Ministra Skarbu
Państwa utrzymana została zasada zdecentralizowanego zastępstwa procesowego
Skarbu Państwa. Nadal obowiązuje art. 67 § 2 k.p.c., zgodnie z którym za Skarb
Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki
organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie lub organ
jednostki nadrzędnej. Minister Skarbu Państwa nie jest organem ogólnie właściwym
do reprezentowania Skarbu Państwa. Na podstawie art. 25 ust. 1 u.dz.adm.rz. nie
można przyjąć istnienia domniemania, że wszelkie interesy Skarbu Państwa - z
wyjątkiem spraw przypisanych innym działom - chroni minister Skarbu Państwa.
Wykonuje on co do zasady zastępstwo procesowe jedynie w sprawach określonych
w powołanym przepisie, a więc dotyczących mienia, którym gospodaruje, z
możliwością przyjęcia zastępstwa procesowego w innych "poszczególnych"
sprawach cywilnych. Minister Skarbu Państwa nie przyjmował zastępstwa
procesowego w sprawach o roszczenia wynikające z art. 10 ustawy z dnia 23 lutego
1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń... Co więcej notoryjne, znane jest jego
stanowisko wyrażające pogląd, że w tych sprawach reprezentantem Skarbu
Państwa jest Minister Finansów. W tym miejscu warto powtórzyć argument
powołany w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2001 r., że pojęcie
mienia nie jest tożsame z pojęciem majątku, które obejmuje także pasywa. Nie
budzi wątpliwości, że zobowiązanie Skarbu Państwa z tytułu roszczenia
dochodzonego przez powoda należy do pasywów.
Przyjąć trzeba, że w sprawach o zwrot równowartości skonfiskowanego lub
będącego przedmiotem przepadku mienia Skarb Państwa powinien być
reprezentowany przez organ, który wykonał karę konfiskaty albo przepadku, lub
przez następcę tego organu. W piśmiennictwie wyrażony został trafny pogląd, że
ustalenie, czy dochodzone roszczenie wiąże się z działalnością określonej
państwowej jednostki organizacyjnej, wymaga niekiedy analizy przepisów w
zakresie przekazywania kompetencji względnie ustalenia swoistej ciągłości
kompetencyjnej danego organu, mimo zmian ustawodawczych. Kierując się tą
wskazówką, zwrócić należy uwagę na uregulowania przyjęte w ustawie z dnia 6
czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.).
Zgodnie z nimi, egzekucję środka karnego przepadku przedmiotów prowadzi urząd
skarbowy, natomiast w sprawach wytoczonych przeciwko Skarbowi Państwa
reprezentuje go prezes sądu okręgowego lub urząd skarbowy w sprawach, w
których wykonał wyrok w zakresie orzeczonego nim przepadku przedmiotu.
Analiza historyczna dotycząca przekazywania przez państwowe jednostki
organizacyjne kompetencji do wykonywania kar majątkowych przewidzianych w
prawie karnym w latach 1944-1956 wskazuje, że początkowo (do 1950 r.) organami
wykonującymi kary przepadku mienia były urzędy likwidacyjne (art. 8 ust. 1 dekretu
z dnia 28 października 1947 r. o przepadku majątku, Dz.U. Nr 65, poz. 390). W
późniejszym okresie (lata 1950-1969) kompetencje zniesionych urzędów
likwidacyjnych przejęły wydziały finansowe prezydiów wojewódzkich i powiatowych
rad narodowych (uchwała nr 223 Rady Ministrów z dnia 17 marca 1951 r., M.P. Nr
A-28, poz. 358), a w latach następnych (1970-1982) - organy administracji
finansowej prezydiów powiatowych rad narodowych (ustawa z dnia 19 kwietnia
1969 r. - Kodeks karny wykonawczy, Dz.U. Nr 13, poz. 98 ze zm.). Od dnia 1
stycznia 1983 r. egzekucja administracyjna kar majątkowych orzeczonych na
podstawie kodeksu karnego wykonawczego należy do urzędów skarbowych (art. 13
ust. 4 ustawy z dnia 29 grudnia 1982 r. o urzędzie Ministra Finansów oraz urzędach
i izbach skarbowych, Dz.U. Nr 45, poz. 289 ze zm., a także art. 5 ust. 6 pkt 7
ustawy z dnia 21 czerwca 1996 r. o urzędach i izbach skarbowych, Dz.U. Nr 106,
poz. 489 ze zm.).
Z powołanych przepisów wynika, że istnieje ciągłość prawna między organami
egzekucyjnymi działającymi w latach 1944-1956 a obecnymi urzędami skarbowymi,
podległymi Ministrowi Finansów. Analiza aktualnego stanu prawnego dotyczącego
funkcjonowania administracji publicznej i kompetencji jej jednostek, przy
uwzględnieniu wykazanej ciągłości prawnej organów egzekucji działających w
latach 1944-1956 oraz współcześnie, uzasadnia stwierdzenie, że w sprawach
przeciwko Skarbowi Państwa o zwrot równowartości mienia (art. 10 ustawy z dnia
23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego)
Skarb Państwa reprezentuje, także po wejściu w życie ustawy z dnia 4 września
1997 r. o działach administracji rządowej, Minister Finansów.
Z przytoczonych względów, uznając kasację za usprawiedliwioną, należało na
podstawie art. 393-13 § 1 k.p.c. orzec, jak w sentencji.