Wyrok z dnia 19 marca 2002 r., I CKN 1134/99

Bezprawność groźby (art. 87 k.c.) polega na sprzecznym z prawem
działaniu grożącego lub wykorzystaniu działania formalnie zgodnego z
prawem do osiągnięcia celu, dla którego prawo to nie przysługuje.

Sędzia SN Maria Grzelka (przewodniczący)
Sędzia SN Bronisław Czech (sprawozdawca)
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Ewy Z.-J. przeciwko Towarzystwu
Ubezpieczeń i Reasekuracji ,,Warta" S.A. w W. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie
Cywilnej w dniu 5 marca 2002 r. na rozprawie kasacji powódki od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 stycznia 1999 r.
oddalił kasację i nie obciążył powódki na rzecz pozwanego kosztami
postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Wojewódzki w Warszawie wyrokiem z dnia 19 marca 1998 r. zasądził od
pozwanego na rzecz powódki kwotę 98 000 zł wraz z odsetkami od dnia 17 maja
1996 r., z tytułu świadczenia z umowy ubezpieczenia autocasco, przytaczając
następujące podstawy rozstrzygnięcia.
W dniu 10 sierpnia 1992 r. powódka kupiła samochód osobowy marki
,,Mercedes 300", a w dniu 14 sierpnia 1992 r. zawarła z pozwanym umowę
ubezpieczenia w zakresie autocasco na okres do dnia 14 sierpnia 1993 r. We
wrześniu 1993 r. powódka zawarła z Wojciechem J. ustną umowę, na podstawie
której użytkował on przedmiotowy samochód. W dniu 12 maja 1993 r. samochód
został skradziony, a przeprowadzone postępowanie wyjaśniające zostało umorzone
wobec niewykrycia sprawcy. W dniu 19 maja 1993 r. powódka zgłosiła pozwanemu
kradzież samochodu.
W czerwcu 1993 r. konkubent powódki Siemiomysł Ż. został zatrzymany, a
następnie aresztowany pod zarzutem zabójstwa. W dniu 28 czerwca 1993 r.
zatrzymana została również powódka, której w dniu 30 czerwca 1993 r.
przedstawiono zarzut przechowywania materiałów wybuchowych, po czym ją
zwolniono.
W dniu 2 lipca 1993 r. pracownik firmy detektywistycznej Krzysztof T.,
pracujący na rzecz pozwanego, przeprowadził z powódką rozmowę wyjaśniającą
dotyczącą skradzionego samochodu. W czasie tego spotkania, wykorzystując stan
obawy i lęku, w jakim znajdowała się wówczas powódka, wywierając na nią presję
psychiczną i kierując pod jej adresem, jak i pod adresem jej konkubenta bezprawne
groźby, wymógł na powódce złożenie oświadczenia o ,,wyrejestrowaniu" zgłoszonej
przez nią szkody i zrzeczeniu się wszelkich roszczeń z tego tytułu.
W dniu 29 listopada 1994 r. zostało umorzone śledztwo przeciwko powódce,
ze względu na to, że nie dopuściła się ona zarzucanego jej czynu, a w dniu 16 maja
1996 r. powódka pismem skierowanym do pozwanego uchyliła się od skutków
prawnych swego oświadczenia woli i wniosła o zapłatę odszkodowania za
skradziony samochód.
W ocenie Sądu Wojewódzkiego, powódka skutecznie uchyliła się od skutków
prawnych swego oświadczenia woli złożonego w dniu 2 lipca 1993 r. Detektyw
zatrudniony przez pozwanego wykorzystał trudne położenie powódki, jej stan
zagrożenia i lęku oraz wywierając na nią presję psychiczną, m.in. kierowanym pod
adresem jej konkubenta groźbami, wymógł na niej złożenie przedmiotowego
oświadczenia. Ponadto groził powódce, że jeśli będzie starała się o odszkodowanie,
to może być oskarżona o współudział w kradzieży i paserstwo, ponieważ
samochód, który utraciła mógł pochodzić z kradzieży, i powódka wróci z powrotem
do aresztu. Sugerował także, że jest w posiadaniu dowodów obciążających
konkubenta powódki. Analizując zeznania powódki w tym zakresie, Sąd
Wojewódzki dał im wiarę, nie dał natomiast wiary zeznaniom świadka Krzysztofa T.
co do okoliczności złożenia przez powódkę oświadczenia z dnia 2 lipca 1993 r.
W ocenie Sądu Wojewódzkiego, sytuacja w jakiej znalazła się powódka
w związku z aresztowaniem jej konkubenta, toczącym się wobec niej
postępowaniem karnym i rangą zarzutów, mogła wywołać ,,nie tylko obiektywnie,
lecz także realnie" u każdej osoby, która znalazłaby się w takim położeniu jak
powódka, obawę i lęk o bezpieczeństwo własne oraz o bezpieczeństwo jej rodziny.
Sąd Wojewódzki uznał, że został zachowany przez powódkę termin przewidziany
art. 88 § 2 k.c., gdyż stan obawy i zagrożenia nie ustał nawet do chwili uchylenia się
przez nią od skutków prawnych oświadczenia roli.
Na skutek apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił wyrok
Sądu Wojewódzkiego przez oddalenie powództwa przytaczając następujące
podstawy rozstrzygnięcia.
Groźba według art. 87 k.c. występuje wówczas, gdy stan zagrożenia i jego
urzeczywistnienie zależne są od grożącego, a zatem musi istnieć związek
przyczynowy pomiędzy oświadczeniem woli a groźbą. Przepis ten wymaga
ponadto, aby groźba była bezprawna. Nawet gdyby uznać, że pod adresem
powódki skierowana była groźba, nie można przyjąć, że była ona bezprawna.
Groźbą taką nie jest nawet zagrożenie doniesieniem o popełnieniu przestępstwa.
Ze złożonych przez powódkę ,,wyjaśnień" w toku postępowania przed Sądem
Apelacyjnym wynika, że pod jej adresem groźby nie padły. Nacisk ze strony
świadka Krzysztofa T. miał polegać na tym, że nakłaniał ją do napisania
oświadczenia, mówiąc, że może być oskarżona o kradzież i paserstwo. Twierdził
ponadto, że "sprawa z samochodem" nie jest jasna i że samochody pochodzą z
kradzieży, chociaż w tym czasie brak było konkretnych dowodów na to, że
jakikolwiek samochód pochodził z kradzieży. Materiał dowodowy zebrany w sprawie
nie dawał podstaw do przyjęcia, aby świadek Krzysztof T. doprowadził powódkę do
stanu lęku i obawy.
Powódka jeszcze przed dniem 2 lipca 1993 r. uwikłana była w kontakty
z osobami, przeciwko którym toczyło się postępowanie przygotowawcze. Brak jest
racjonalnych przesłanek dla przyjęcia, że świadek Krzysztof T. miał jakikolwiek
interes w doprowadzeniu powódki do określonego zachowania, a zwłaszcza,
by powszechnie stosowane przez ubezpieczyciela praktyki wyjaśniania okoliczności
kradzieży samochodów i ich pochodzenia były równoznaczne z wywieraniem presji
na poszkodowaną.
Dokonane przez Sąd pierwszej instancji ustalenie, że sytuacja, w jakiej
znalazła się powódka w związku z aresztowaniem jej konkubenta, toczącym się
wobec niej postępowaniem karnym, rangą zarzutów skierowanych pod ich zarzutem
i wywołany przez to stan zagrożenia o swoje bezpieczeństwo, w żadnym razie nie
może samo przez się stanowić o istnieniu przesłanek przewidzianych w art. 87 k.c.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie został też zachowany termin z art. 88 § 2
k.c. Z zeznań powódki złożonych w toku postępowania apelacyjnego wynika, że
stan zagrożenia ustał w maju 1996 r. wobec tego, iż postępowanie wobec powódki
zostało umorzone w listopadzie 1994 r., a pomimo tego, że nadal toczyła się
sprawa przeciwko jej konkubentowi nie było żadnych konkretnych dowodów, jeśli
chodzi o samochody. Dlatego powódka uznała, że "mogłaby uzyskać pieniądze za
samochód, które miały być zabezpieczeniem dla niej i dla dziecka".
Powódka w kasacji zarzuciła naruszenie prawa materialnego - art. 87 k.c.
przez przyjęcie, że ,,pod adresem powódki nie była skierowana groźba
uzasadniająca złożenie przez nią oświadczenia z dnia 2 lipca 1993 r. o zrzeczeniu
się odszkodowania za skradziony samochód, a w każdym zaś razie, by groźba ta
była bezprawna - jak również by powódka z tego powodu mogła się obawiać, że jej
samej lub jej konkubentowi grozi niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe" oraz
art. 88 § 2 k.c. przez ,,nie ustalenie, czy i kiedy powódki ustał stan obawy (...), jak
również czy został zachowany termin tym przepisem wymagany do złożenia
oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia z dnia 2 lipca
1993 r.", naruszenie przepisu postępowania - art. 233 § 1 k.p.c. - przez
,,naruszenie zasady konieczności wszechstronnego rozważenia całokształtu
zebranego w sprawie materiału dowodowego", oraz przez ,,dokonanie ustaleń przez
Sąd Apelacyjny na podstawie uzupełniającego dowodu z przesłuchania powódki z
pominięciem uzupełniającego dowodu z zeznań świadka Krzysztofa T. , choć było
to niezbędne w sytuacji, kiedy zeznania tego świadka były zasadniczym dowodem
wymierzonym przeciwko powódce", ,,stosowanie wybiórczej metody oceny faktów
na niekorzyść powódki, choć zasady logiki i doświadczenia życiowego oparte na tej
metodzie winny prowadzić do odmiennych wniosków" oraz ,,niewyjaśnienie, mimo
wątpliwości ujawnionych przez Sąd Apelacyjny (...) czasu ustania obawy u
powódki". Wskazując na wymienione podstawy kasacyjne, powódka wniosła o
zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie apelacji pozwanego i zasądzenie od
niego na rzecz powódki kosztów postępowania apelacyjnego, ewentualnie - o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania .
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wbrew zarzutowi skarżącej, Sąd Apelacyjny nie zastosował ,,wybiórczej
metody oceny faktów na niekorzyść powódki". Ustalenia, jakich dokonał, oparte są
na zeznaniach powódki złożonych w sądach obu instancji. Wszystkie te zeznania
oraz wyjaśnienia, złożone w toku postępowania w niniejszej sprawie i w
postępowaniu likwidacyjnym, są jednakowe w swojej zasadniczej treści. Wynika z
nich, że sytuacja w jakiej znajdowała się powódka była trudna życiowo ze względu
na podejrzenia kierowane pod adresem jej konkubenta i jej samej. Według zeznań
powódki, świadek Krzysztof T. mówił jej, że w takiej sytuacji może być pociągnięta
do odpowiedzialności za kradzież i paserstwo. Powódka zeznała, że czuła się tym
przymuszona do napisania oświadczenia o zrzeczeniu się odszkodowania za
skradziony samochód. W tym stanie rzeczy nie istniała potrzeba ponownego
przesłuchania świadka Krzysztofa T. Zarzut braku wszechstronnego rozważenia
materiału dowodowego (art. 233 § 1 k.p.c.) jest w tej sytuacji chybiony.
Pozostaje kwestia oceny zachowania się Krzysztofa T. z punktu widzenia
kryteriów wymaganych przez art. 87 k.c. jako groźby bezprawnej. W tym
przedmiocie pełnomocnik powódki w kasacji starannie przytoczył poglądy wyrażone
w judykaturze i w piśmiennictwie, rzecz jednak w tym, że w stanie faktycznym
sprawy nie przemawiają one za dopuszczalnością przyjęcia, iż powódka składając
oświadczenie o rezygnacji z odszkodowania, działała pod wpływem groźby
bezprawnej.
Artykuł 87 k.c. stanowi, że kto złożył oświadczenie woli pod wpływem
bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, może uchylić się od skutków
prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać,
iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub
majątkowe. Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia groźby bezprawnej, lecz określa
jedynie przesłanki, które nadają jej charakter normatywny. Są nimi: bezprawność,
powaga groźby i normalny związek przyczynowy między groźbą a złożeniem
oświadczenia woli określonej treści, przy czym przesłanki te muszą wystąpić
łącznie. Groźba w rozumieniu powołanego przepisu jest zawsze działaniem
celowym, skierowanym na zmuszenie zagrożonego, wbrew jego woli, do złożenia
określonego oświadczenia. Zmuszenie polega na tym, że grożący zapowiada
spełnienie przez siebie ,,zła" wobec zagrożonego, jeżeli on nie złoży oświadczenia
określonej treści.
W ramach interpretacji pojęcia bezprawności groźby w piśmiennictwie
odróżnia się powszechnie bezprawność środka od bezprawności celu. Pierwsza
występuje wówczas, gdy grozi się środkami, do użycia których nie miało się prawa,
druga natomiast, gdy grożącemu służyło wprawdzie prawo, jednakże przyznane mu
było w innym celu niż ten, w jakim z niego skorzystał (np. groźba doniesienia o
popełnieniu przestępstwa przez zagrożonego celem zmuszenia go do złożenia
oświadczenia woli określonej treści). Również w judykaturze przyjęto takie
rozróżnienie, stwierdzając, że przez bezprawność groźby należy rozumieć przede
wszystkim zachowanie się sprzeczne z prawem (ustawą lub zasadami współżycia
społecznego), ale także zachowanie formalnie zgodne z prawem, które jednakże
zmierza do wymuszenia złożenia oświadczenia woli. (por. orzeczenie Sądu
Najwyższego z dnia 4 lutego 1957 r., 3 CR 834/55, "Nowe Prawo" 1957, nr 7-8, s.
187 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 1997 r., I CKN 375/97, nie
publ.).
Z przyjętych przez Sąd Apelacyjny ustaleń - nie podważonych skutecznie
przez skarżącą - wynika, że zachowanie się świadka Krzysztofa T. nie miało cech
groźby bezprawnej w rozumieniu art. 87 k.c., świadek ten bowiem nie mówił (groził),
że spełni ,,zło" wobec powódki, np. w postaci zawiadomienia organów ścigania
o popełnionym przestępstwie celem wymuszenia zrzeczenia się przez powódkę
dochodzenia odszkodowania. Decyzję zrzeczenia się odszkodowania podjęła
powódka, może nawet na sugestię świadka Krzysztofa T., ale z obawy przed ,,złem"
w postaci dalszych dochodzeń karnych, które mogły jej grozić, a nie dlatego, że to
,,zło" wywołał Krzysztof T. Nie zostało wykazane, że zapowiadał on spełnienie ,,zła"
(zawiadomienie organów ścigania) wobec powódki, jeżeli ona nie złoży
oświadczenia określonej treści.
W takiej sytuacji nie istnieje groźba bezprawna w rozumieniu art. 87 k.c., a
zatem analizowanie dalszych przesłanek z art. 67 k.c. i z art. 88 § 2 k.c. staje się
zbędne.
Skoro podstawy kasacji okazały się nieusprawiedliwione, Sąd Najwyższy
oddalił kasację (art. 39312 k.p.c.).