Uchwała z dnia 25 maja 2005 r.
I PZP 1/05

Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Hajn, Jerzy Kwaśniewski.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 25 maja 2005 r. sprawy z
powództwa Jana M. przeciwko Kompanii Węglowej SA w K. o zapłatę, na skutek za-
gadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach postanowie-
niem z dnia 21 stycznia 2005 r. [...]

,,Czy twórcy wzoru użytkowego przysługuje na podstawie przepisów ustawy z
dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości (Dz.U. z 1984 r. Nr 33 poz. 177 ze zm.)
roszczenie o zapłatę wynagrodzenia w stosunku do jednostki, która rozwiązanie sta-
nowiące wzór użytkowy wytworzyła na własne potrzeby produkcyjne osiągając z tego
korzyści eksploatacyjne ?"

p o d j ą ł uchwałę:

Twórca projektu wynalazczego stanowiącego wzór użytkowy ma prawo
do wynagrodzenia od jednostki stosującej ten projekt, która urzeczywistniając
wzór użytkowy wytworzyła urządzenie na własne potrzeby produkcyjne, osią-
gając z tego korzyści (art. 98 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 19 października 1972 r. o
wynalazczości, jednolity tekst: Dz.U. z 1984 r. Nr 33, poz. 177 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
budzące poważne wątpliwości powstało w następującym stanie sprawy. Powód Jan
M. jako twórca wzoru użytkowego [...] wystąpił przeciwko pozwanej Kompani Węglo-
wej Spółce Akcyjnej w K. z roszczeniem o zapłatę wynagrodzenia z tytułu efektów
użytkowych, jakie pozwana uzyskała stosując projekt jego autorstwa od listopada
1991 r. Jako podstawę prawną dochodzonego roszczenia powód wskazał przepis §
23 ust. 3 załącznika do Zarządzenia Ministra - Kierownika Urzędu Postępu Naukowo-
Technicznego i Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. w sprawie zasad obliczania
efektów stanowiących podstawę do ustalania wysokości wynagrodzeń za pracowni-
cze projekty wynalazcze (M.P. Nr 12 poz. 87, zwanego w dalszej części Zasadami).
Pozwana Spółka wniosła o oddalenie powództwa. Nie kwestionując osiągnię-
cia efektów użytkowych zarzuciła, że powód nie może przypisywać projektowi swego
autorstwa tych efektów, gdyż to pozwana wpadła na pomysł takiego zastosowania
urządzeń górniczych, które umożliwiło zastosowanie napędu najazdowego w miejsce
dotychczas stosowanego napędu równoległego. Zdaniem pozwanej, gdyby nie pro-
jekt autorstwa powoda, istniała możliwość nabycia u producenta maszyn górniczych
urządzenia umożliwiającego zastosowanie układu eksploatacyjnego z napędem na-
jazdowym. Pozwana zarzuciła ponadto, że przepis § 23 Zasad nie może być trakto-
wany jako obowiązujący przepis prawa; powołała się przy tym na wyrok Sądu Naj-
wyższego z 24 lutego 1998 r., I PKN 397/97 (OSNAPiUS 1999 nr 2, poz. 57). W oce-
nie pozwanej prawidłowo wyliczyła ona efekty oszczędnościowe stosowania projektu
w oparciu o § 18 Zasad.
Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z 6 listopada 2003 r. [...] oddalił po-
wództwo, uznając za prawidłowe stanowisko prezentowane przez pozwaną.
W apelacji od powyższego wyroku powód zarzucił, że Sąd pierwszej instancji
błędnie ustalił, iż zastosowanie projektu jego autorstwa przyniosło efekty oszczędno-
ściowe, o jakich mowa w § 18 Zasad. Podniósł, że w razie odstąpienia od stosowania
projektu pozwana nie mogłaby uzyskać efektów eksploatacyjnych, gdyż w praktyce
nie istniała możliwość nabycia urządzenia umożliwiającego zastosowanie niezbęd-
nego układu eksploatacyjnego. Producent oferował bowiem nie sprzedaż, lecz za-
projektowanie takiego urządzenia i budowę prototypu, który wymagałby badań, ate-
stów i stosownych dopuszczeń, co wiązałoby się z koniecznością długiego oczeki-
wania na realizację zamówienia. Ponadto urządzenie spełniające oczekiwania po-
zwanej dotychczas nie zostało opracowane i nie jest oferowane w sprzedaży. Powód
podtrzymał w apelacji żądanie zapłaty wynagrodzenia obliczonego w odniesieniu do
efektów użytkowych uzyskanych przez pozwaną.

Rozpoznając apelację wniesioną przez powoda Sąd Apelacyjny w Katowicach
uznał, że rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyjaśnienia zagadnienia prawnego bu-
dzącego poważne wątpliwości, które postanowieniem z 21 stycznia 2005 r. [...]
przedstawił Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Zagadnienie to
dotyczy rozstrzygnięcia kwestii, czy twórcy wzoru użytkowego przysługuje na pod-
stawie przepisów ustawy z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości roszczenie
o zapłatę wynagrodzenia w stosunku do jednostki, która rozwiązanie stanowiące
wzór użytkowy wytworzyła na własne potrzeby produkcyjne, osiągając z tego korzy-
ści eksploatacyjne. Inaczej rzecz ujmując - czy powodowi przysługuje co do zasady
roszczenie o zapłatę wynagrodzenia obliczonego od efektów uzyskanych przez po-
zwaną z eksploatacji układu maszyn objętego wzorem użytkowym. W razie pozytyw-
nej odpowiedzi na to pytanie należy, zdaniem Sądu Apelacyjnego, ponadto ustalić, w
jaki sposób powinna być określona wielkość i wartość tego rodzaju efektów.
Sąd wskazał, że z przepisu art. 98 ust. 2 ustawy o wynalazczości wynika, że
podstawą do ustalenia wysokości wynagrodzenia za pracowniczy projekt wynalazczy
(a taki charakter miał projekt autorstwa powoda) są efekty uzyskiwane przez stoso-
wanie projektu. Pojęcie stosowania projektu zostało wyjaśnione w uchwale składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 23 czerwca 1977 r., V PZP 1/77 (OSNCP
1977 nr 10 poz. 173). W uchwale tej stwierdzono, że stosowaniem projektu wynalaz-
czego jest urzeczywistnienie projektu w sposób przemysłowy, polegający na wytwa-
rzaniu wyrobów i urządzeń albo na użyciu w znaczeniu technicznym sposobu wytwa-
rzania bądź sposobu pracy - według projektu wynalazczego, przynoszące efekty
ekonomiczne lub społeczne. Definicja wzoru użytkowego zawarta w art. 77 ustawy o
wynalazczości nie obejmuje sposobów produkcji. Stosowanie wzoru użytkowego
autorstwa powoda musi więc być rozumiane jako zestawienie przez pozwaną okre-
ślonego układu maszyn górniczych, z pominięciem jednak wykorzystywania tego
układu do eksploatacji węgla. Według Sądu, takie stosowanie projektu nie przyniosło
pozwanej żadnych korzyści majątkowych. Wręcz odwrotnie - było związane z ponie-
sieniem kosztów, o jakich mowa w zgłoszeniu projektu. Mogłoby to przemawiać za
uznaniem, przy zanegowaniu słuszności roszczenia o wynagrodzenie obliczone od
efektów oszczędnościowych, że powodowi przysługiwałoby od pozwanej jedynie wy-
nagrodzenie w wysokości 80% najniższego wynagrodzenia, o jakim mowa w § 38
ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 czerwca 1984 r. w sprawie projektów
wynalazczych (Dz.U. Nr 33 poz. 178 ze zm.). Prawo do takiego wynagrodzenia także
możnaby kwestionować przyjmując, że wynagrodzenie służy twórcy jedynie w przy-
padku, gdy stosowanie projektu przynosi efekty, a co za tym idzie nawet prawo do
najniższego wynagrodzenia nie powstaje, gdy brak jest efektów ze stosowania pro-
jektu. Jednakże w 1986 r. opublikowane zostały Zasady, w myśl których twórcom w
wyjątkowych wypadkach przyznano prawo do wynagrodzenia od efektów wynikają-
cych nie ze stosowania projektu, lecz jego eksploatacji. Uregulowanie prawne doty-
czące tej kwestii, zawarte w § 25 i 26 oraz § 22 i 23 Zasad, zostało zanegowane
przez Sąd Najwyższy najpierw w wyroku z 26 maja 1989 r., I PR 90/89 (OSP 1990 nr
7, poz. 283), a następnie w wyroku z 24 lutego 1998 r., I PKN 397/97 (OSNAPiUS
1999 nr 2, poz. 57).
W pierwszym z tych orzeczeń Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisy Zasad
przypisujące projektom efekty eksploatacyjne osiągane przez użytkowników są po-
zbawione mocy prawnej, gdyż uregulowania w tym zakresie zawarte w § 25 i 26 Za-
sad zostały wydane z przekroczeniem delegacji ustawowej wynikającej z art. 112 ust.
3 ustawy o wynalazczości. Jednocześnie Sąd Najwyższy podkreślił, że w przypadku,
gdy większość efektów z używania wyrobu wykonanego w oparciu o projekt powstaje
poza jednostką stosującą projekt, twórca ma prawo do nagrody, o jakiej mowa w art.
98 ust. 6 ustawy o wynalazczości. Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że tego rodzaju
wykładnia przepisu art. 112 ust. 3 ustawy o wynalazczości budziła wątpliwości przed-
stawicieli nauki, o czym świadczy treść glosy S. Sołtysińskiego (OSP 1990 nr 7, poz.
283), który ostatecznie orzeczenie zaaprobował, wskazując na uregulowanie doty-
czące nagród jako dostatecznie chroniące interesy twórców. Sąd Apelacyjny zauwa-
żył jednak, że powód nie może uzyskać nagrody, o jakiej mowa w art. 98 ust. 6
ustawy o wynalazczości, gdyż efekty z używania wzoru użytkowego powstały u jed-
nostki stosującej projekt, a nie poza nią. Przemawiałoby to za uznaniem za trafne
uregulowania zawartego w § 23 ust. 3 Zasad.
W drugim z powołanych wyroków Sąd Najwyższy uznał jednak, że przepisy §
22 i § 23 Zasad także nie mają mocy obowiązującej, powołując się na argumentację
zawartą w wyroku z dnia 19 stycznia 1988 r. oraz podnosząc dodatkowo, że idea,
aby twórcę zastosowanego projektu wynalazczego honorować za poprawę jakości
wyrobu odczuwaną poprzez jego użytkownika, mogła powstać jedynie w warunkach
poprzedniego ustroju społeczno-ekonomicznego. Zdaniem Sądu Najwyższego, w
obecnych realiach gospodarczych brak podstaw do uznania, że poprawa jakości wy-
robu powinna skutkować podwyższeniem ceny. Dlatego Sąd Najwyższy stwierdził,
że nawet gdyby przyjąć, że § 22 i 23 Zasad nie zostały wydane z przekroczeniem
delegacji ustawowej, to jednak zostały one uchylone wskutek wyjścia z użycia. Sąd
Apelacyjny zauważył, że ten ostatni argument spotkał się z krytyczną glosą B. Klera
(OSP 2000 nr 2, poz. 30) podnoszącego, że także w nowych realiach gospodarczych
poprawa walorów użytkowych wyrobu uzasadnia niekiedy podwyższanie jego ceny.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, argumentacja zawarta w końcowej części moty-
wów wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 1998 r., I PKN 397/97, w istocie nie
odnosi się do sytuacji, jakiej dotyczy przepis § 23 ust. 3 Zasad. Pozwana jako jed-
nostka stosująca projekt współautorstwa powoda uzyskała istotną poprawę walorów
użytkowych stosowanego układu maszyn, ale nie przełożyło się to na zyski ze sprze-
daży wyrobów, gdyż wzór użytkowy był (jest) stosowany na własne potrzeby produk-
cyjne pozwanej. Sąd Apelacyjny wskazał, że nie do przyjęcia jest taka wykładnia
przepisów ustawy o wynalazczości, w wyniku której należałoby uznać, że w przypad-
ku, gdy większość efektów z używania wyrobów wykonanych według wzoru użytko-
wego powstaje poza jednostką stosującą wzór użytkowy, twórcy przysługuje nagro-
da, jeśli zaś efekty tego rodzaju uzyskuje jednostka stosująca wzór użytkowy, to
twórcy nie przysługuje żadna korzyść z tego tytułu.
Następnie Sąd Apelacyjny przypomniał, że S. Sołtysiński we wspomnianej
glosie do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1989 r., I PR 90/89, wyraził po-
gląd, iż w przypadku osiągania korzyści eksploatacyjnych przez jednostkę stosującą
projekt wynalazczy, która wytworzyła go na własne potrzeby produkcyjne, wynagro-
dzenie twórcy powinno być ustalone w oparciu o efekty obliczone przy zastosowaniu
ogólnych metod analizy ekonomicznej, o jakich mowa w § 1 ust. 2 Zasad. Pogląd ten
oparty jest jednak na założeniu, że twórca ma prawo do wynagrodzenia od efektów
eksploatacyjnych uzyskanych przez jednostkę stosującą projekt wynalazczy. Dla
Sądu Apelacyjnego nie jest jasne, czy stanowisko glosatora należy uznać za trafne w
sytuacji, gdy Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 lutego 1998 r. przyjął utratę mocy
obowiązującej całego § 23 Zasad. Gdyby uznać, że § 23 ust. 3 Zasad w dalszym
ciągu zachował moc obowiązującą, to byłby to jedyny przepis, który dawałby twórcy
prawo do wynagrodzenia od efektów eksploatacyjnych. Uregulowanie zawarte w
ustawie o wynalazczości (art. 98 ust. 6) nie kreuje takiego uprawnienia.
W opinii Sądu Apelacyjnego powstaje wobec tego pytanie, czy pogląd wyra-
żony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 lutego 1998 r. powinien skutkować
uznaniem, że twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia od efektów eksploata-
cyjnych, bez względu na to, czy powstają one poza jednostką, czy też u jednostki
stosującej projekt, czy też utrata mocy obowiązującej § 23 Zasad ma wpływ jedynie
na sposób obliczania efektów służących do ustalania wynagrodzenia z tego tytułu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Podstawowe znaczenie dla udzielenia odpowiedzi na przedstawione przez
Sąd Apelacyjny zagadnienie prawne miało ustalenie faktyczne, że pozwana Spółka
zastosowała projekt wynalazczy (o charakterze wzoru użytkowego) współautorstwa
powoda oraz że osiągnęła efekty użytkowe, czego nie negowała, twierdząc jedynie,
że tych efektów nie można przypisać projektowi powoda oraz że powodowi jako
twórcy nie należy się wynagrodzenie obliczone od tych efektów.
Sąd Apelacyjny odwołał się do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyż-
szego z 23 czerwca 1977 r., V PZP 1/77 (OSNCP 1977 nr 10, poz. 173), wyprowa-
dzając z tej uchwały wniosek, że zastosowanie przez pozwaną wzoru użytkowego
współautorstwa powoda, polegające na zestawieniu określonego układu maszyn
górniczych, nie obejmuje wykorzystania tego układu do eksploatacji węgla, a ponie-
waż efekty ekonomiczne zostały osiągnięte wyłącznie w związku z poprawą parame-
trów wydobycia węgla, to przyjęty sposób zastosowania projektu (zestawienie okre-
ślonego układu maszyn górniczych z pominięciem wykorzystania tego układu do
eksploatacji węgla) nie przyniósł pozwanej żadnych korzyści.
W przedstawionym sposobie rozumowania tkwi błędne założenie.
W powyższej uchwale Sąd Najwyższy stwierdził, że ekonomiczne uzasadnie-
nie stosowania projektów wynalazczych znajduje swe źródło w czerpaniu korzyści
majątkowych, wynikających z gospodarczej eksploatacji efektów tego stosowania.
Jeżeli projekt wynalazczy nie przynosi efektów, to jego stosowanie nie znajduje eko-
nomicznego uzasadnienia; brak jest też wówczas podstawy do ustalenia i wypłacenia
twórcy wynagrodzenia. Sąd Najwyższy przypomniał również, powołując się na swoje
wcześniejsze orzeczenia, że jeżeli projekt wynalazczy nie dotyczy sposobu eksplo-
atacji urządzenia czy aparatury, produkowanych jednostkowo lub w niewielkiej ilości
egzemplarzy i z reguły nieprzeznaczonych na zbyt, to takie korzystanie przez produ-
centa z wyrobu wytworzonego przez niego według projektu wynalazczego nie jest
jego stosowaniem. Nie prowadzi to jednak do wyłączenia efektów ekonomicznych
uzyskiwanych przez producenta z podstawy służącej do ustalenia wynagrodzenia dla
twórcy tego rozwiązania. Pojęcia stosowania, jako podstawy prawa twórcy do wyna-
grodzenia, nie można wyjaśniać w oderwaniu od celu gospodarczego czy społeczne-
go, wynikającego z istoty projektu.
Skoro pozwana, jak ustalił Sąd Apelacyjny, jako jednostka stosująca projekt
wynalazczy (wzór użytkowy) współautorstwa powoda uzyskała istotną poprawę walo-
rów użytkowych układu maszyn wykorzystywanych przy produkcji węgla, to chociaż
nie przełożyło się to na zyski ze sprzedaży wyrobów wytworzonych według projektu
wynalazczego, gdyż wzór użytkowy był stosowany na własne potrzeby produkcyjne
pozwanej, nie sposób uznać, że owa istotna poprawa walorów użytkowych nie daje
podstaw do wynagrodzenia twórcy zastosowanego projektu wynalazczego z tego
powodu, że wzór użytkowy dotyczy tylko kształtu, budowy lub zestawienia przed-
miotu o trwałej postaci (art. 77 ustawy o wynalazczości) z wyłączeniem sposobu pro-
dukcji.
Istotne znaczenie ma fakt osiągnięcia przez pozwaną efektów użytkowych.
Sąd Apelacyjny przyjął założenie, że pozwana osiągnęła korzyści ekonomiczne
(efekty użytkowe) w związku z urzeczywistnieniem projektu wynalazczego współau-
torstwa powoda, co było następstwem wytworzenia urządzenia (układu maszyn) we-
dług tego projektu na własne potrzeby produkcyjne. Trafność założenia przyjętego
przez Sąd Apelacyjny nie podlega ocenie przez Sąd Najwyższy na obecnym etapie
postępowania (zweryfikować je może jedynie ewentualne postępowanie kasacyjne w
razie wniesienia przez którąkolwiek ze stron kasacji od przyszłego wyroku Sądu
Apelacyjnego).
Kontrowersyjny od dawna problem - czy do efektów stanowiących podstawę
obliczenia wynagrodzenia twórcy należy zaliczyć korzyści odnoszone przez jednost-
kę, która zastosowała projekt wynalazczy, a następnie eksploatuje wyrób ucieleśnia-
jący owo rozwiązanie na własne potrzeby oraz jak obliczyć efekty eksploatacyjne,
które powstały w jednostce stosującej projekt wynalazczy i zarazem eksploatującej
na własne potrzeby produkcyjne urządzenie wytworzone w wyniku urzeczywistnienia
tego projektu - powinien być rozstrzygnięty według ogólnych zasad prawa wynalaz-
czego, a mianowicie według najbardziej ogólnej i podstawowej normy art. 98 ust. 1 i
ust. 2 ustawy o wynalazczości (w brzmieniu wynikającym z tekstu jednolitego opubli-
kowanego w Dz.U. z 1984 r. Nr 33, poz. 177 ze zm.), a mianowicie, że twórca pra-
cowniczego projektu wynalazczego stosowanego w jednej lub więcej jednostkach
gospodarki uspołecznionej ma prawo do wynagrodzenia na zasadach określonych w
ustawie, a podstawą do ustalenia wysokości wynagrodzenia za pracowniczy projekt
wynalazczy są efekty uzyskane przez stosowanie projektu.
Jak słusznie stwierdził S. Sołtysiński (w glosie do wyroku Sądu Najwyższego z
26 maja 1989 r., I PR 90/89, OSP 1990 nr 7, poz. 283), stosowanie wynalazku nie
jest ostatecznym celem działalności gospodarczej, a przy produkcji wyrobów na wła-
sny użytek "efekty" powstają przede wszystkim na etapie eksploatacji maszyn, na-
rzędzi, czy innych urządzeń. Mogą one przybrać postać zarówno efektów wymier-
nych, jak i niewymiernych. Tych efektów nie można pominąć przy ustalaniu wynagro-
dzenia dla twórcy projektu wynalazczego. Oznacza to, że twórca projektu wynalaz-
czego ma prawo do wynagrodzenia obliczonego od efektów ekonomicznych (korzy-
ści) osiągniętych przez jednostkę stosującą ten projekt, która urzeczywistniając pro-
jekt wynalazczy wytworzyła urządzenie na własne potrzeby produkcyjne, inaczej
mówiąc - twórca ma prawo do wynagrodzenia od efektów eksploatacyjnych uzyska-
nych przez jednostkę stosującą projekt wynalazczy.
Skoro Sąd Apelacyjny przyjął założenie, że korzyści ekonomiczne z pewno-
ścią zostały osiągnięte przez pozwaną, choć nie dotyczyły ani produkcji wyrobów na
sprzedaż, ani sposobu produkcji (ponieważ wzór użytkowy nie mógł dotyczyć sposo-
bu produkcji), należy przyjąć, że twórca powinien mieć swój udział w tych korzy-
ściach w postaci wynagrodzenia za zastosowanie jego projektu wynalazczego. Sen-
sem i celem zastosowania projektu było bowiem osiągnięcie tych korzyści. Inaczej
mówiąc, bez wizji osiągnięcia celu w postaci uzyskania korzyści ekonomicznych, po-
zwana prawdopodobnie nie zastosowałaby projektu. Zastosowanie nie polegało na
wyprodukowaniu wyrobów na sprzedaż. Nie dotyczyło też sposobu produkcji, skoro
wzór użytkowy nie mógł określać sposobu produkcji. Sens gospodarczy zastosowa-
nia projektu powoda wyczerpywał się w poprawie parametrów eksploatacyjnych
urządzeń wykorzystywanych przez stronę pozwaną przy produkcji węgla, a to stano-
wiło zasadniczy przedmiot jej działalności gospodarczej.
Innym zagadnieniem jest kwestia sposobu obliczenia tego wynagrodzenia.
Przytoczone przez Sąd Apelacyjny orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że
podstawą do obliczenia wynagrodzenia nie może być § 23 Zasad obliczania efektów
stanowiących podstawę do ustalania wysokości wynagrodzenia za pracownicze pro-
jekty wynalazcze, stanowiących załącznik do zarządzenia Ministra - Kierownika
Urzędu Postępu Naukowo - Technicznego i Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r.
(M.P. Nr 12, poz. 87), ponieważ przepis ten został wydany poza granicami ustawo-
wego upoważnienia.

Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę na to, że nie jest jasne, czy przepis § 23 Zasad
,,utracił moc obowiązującą" w całości, czy też jego ust. 3 w dalszym ciągu ,,zachował
moc obowiązującą". Zdaniem Sądu, § 23 ust. 3 Zasad byłby jedynym przepisem,
który dawałby twórcy prawo do wynagrodzenia efektów eksploatacyjnych, ponieważ
ustawa o wynalazczości (art. 98 ust. 6) nie kreuje takiego uprawnienia.

Odpowiadając na przedstawioną wątpliwość należy wskazać, że pogląd Sądu
Najwyższego wyrażony w wyroku z 24 lutego 1998 r., I PKN 397/97 (OSNAPiUS
1999 nr 2, poz. 57 oraz OSP 2000 nr 2, poz. 30 z krytyczną glosą B. Klera), zgodnie
z którym przepis § 23 załącznika do zarządzenia Ministra-Kierownika Urzędu Postę-
pu Technicznego i Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. w sprawie zasad obliczania
efektów stanowiących podstawę do ustalania wysokości wynagrodzeń za pracowni-
cze projekty wynalazcze nie miał charakteru powszechnie obowiązującego, ze
względu na wydanie go poza zakresem ustawowego upoważnienia oraz sprzeczność
z ustawą z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości, dotyczy treści całego § 23,
a nie jego poszczególnych jednostek redakcyjnych. Podstawowym argumentem
przemawiającym za odmową zastosowania tego przepisu było przekroczenie przez
prawodawcę resortowego granic ustawowego upoważnienia do wydania aktu wyko-
nawczego do ustawy o wynalazczości oraz sprzeczność rozwiązań przyjętych w ak-
cie wykonawczym z przepisem ustawowym, a mianowicie art. 98 ust. 2 ustawy o wy-
nalazczości.

Stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy w wyroku z 24 lutego 1998 r., I PKN
397/97, nie jest odosobnione. Już wcześniej Sąd Najwyższy wyraził podobny pogląd
- wobec przepisu § 26 załącznika do zarządzenia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyż-
szego i Techniki z dnia 2 lipca 1980 r. oraz wobec odpowiadającego mu treściowo §
25 załącznika do zarządzenia Ministra - Kierownika Urzędu Postępu Naukowo-Tech-
nicznego i Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. - w wyroku z 26 maja 1989 r., I PR
90/89 (OSP 1990 nr 7 poz. 283 z aprobującą glosą S. Sołtysińskiego). W wyroku
tym Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisy § 26 załącznika do zarządzenia Ministra
Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki z dnia 2 lipca 1980 r. w sprawie zasad obli-
czania efektów stanowiących podstawę do ustalenia wysokości wynagrodzeń za pra-
cownicze projekty wynalazcze (M.P. Nr 17, poz. 84) i § 25 załącznika do zarządzenia
Ministra-Kierownika Urzędu Postępu Naukowo-Technicznego i Wdrożeń z dnia 31
stycznia 1986 r. w sprawie zasad obliczania efektów stanowiących podstawę do
ustalania wysokości wynagrodzeń za pracownicze projekty wynalazcze (M.P. Nr 12,
poz. 87), jako wydane z przekroczeniem delegacji ustawowej i sprzeczne z ustawą o
wynalazczości, nie wywołują skutków prawnych. Ze względu na pewną analogię
między przedmiotem regulacji § 23 ,,Zasad obliczania efektów (...)" z 1986 r. i § 26
,,Zasad obliczania efektów (...)" z 1980 r. pogląd Sądu Najwyższego zawarty w wyro-
ku z 26 maja 1989 r., I PR 90/89, powinien być wzięty pod uwagę przy rozważaniach
dotyczących możliwości zastosowania § 23 ,,Zasad obliczania efektów (...)" z 1986 r.

Przytoczone powyżej dwa wyroki Sądu Najwyższego jednoznacznie kształtują
linię orzecznictwa co do oceny niezgodności z przepisami ustawy o wynalazczości
przepisu aktu wykonawczego o zaliczaniu do efektów projektu korzyści użytkowych
uzyskanych przez użytkownika wyrobu, których nie uwzględniono w cenie zmoderni-
zowanego wyrobu. Tezy obydwu wyroków podzielił Sąd Najwyższy w wyroku z 14
października 2004 r., I PK 519/03.

Co prawda, stan faktyczny rozpoznawanej sprawy jest odmienny od stanów
faktycznych w przytoczonych wyżej sprawach (I PR 90/89, I PKN 397/97 i I PK
519/03), ponieważ nie dotyczy obliczenia wynagrodzenia twórcy od efektów uzyska-
nych przez użytkownika wyrobu wyprodukowanego przez jednostkę stosującą projekt
wynalazczy, lecz efektów uzyskanych przez jednostkę stosującą projekt, która uzy-
skała korzyści z wytworzenia urządzenia według projektu na własne potrzeby pro-
dukcyjne, tym niemniej pogląd o wydaniu § 23 Zasad z przekroczeniem upoważnie-
nia ustawowego dotyczy całego tego przepisu.

Stanowisko, zgodnie z którym § 23 Zasad nie może stanowić podstawy do
obliczenia wynagrodzenia twórcy projektu wynalazczego, nie oznacza, że nie ma
sposobu ustalenia tego wynagrodzenia jako pochodnej efektów ekonomicznych -
korzyści osiągniętych przez jednostkę stosującą projekt wynalazczy. Wynika to z
ogólnej ,,ekonomicznej" formuły obliczania tych efektów. Zgodnie z bowiem z § 1 ust.
2 zarządzenia Ministra - Kierownika Urzędu Postępu Naukowo-Technicznego i
Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. w sprawie zasad obliczania efektów stanowią-
cych podstawę do ustalania wysokości wynagrodzeń za pracownicze projekty wyna-
lazcze, jeżeli realizacja pracowniczego projektu wynalazczego przynosi efekty, któ-
rych sposób obliczenia nie jest podany w Zasadach obliczania efektów, stanowią-
cych załącznik do zarządzenia, sposób ten określa jednostka gospodarki uspołecz-
nionej zobowiązana do wypłacenia wynagrodzenia za projekt, kierując się ogólnymi
metodami postępowania podanymi w zasadach oraz metodami analizy ekonomicznej
stosowanymi w tej jednostce dla ustalenia wyniku finansowego. Oznacza to, że w
każdej sytuacji musi się znaleźć sposób na obliczenie efektów, które przynosi stoso-
wanie pracowniczego projektu wynalazczego, nawet gdyby nie miałby to być sposób
określony w § 23 Zasad, lecz sposób uwzględniający analizę ekonomiczną osią-
gniętych korzyści. Wynagrodzenie twórcy powinno się kształtować w słusznych pro-
porcjach do osiągniętych efektów (korzyści). Formuła ustalenia wynagrodzenia w
słusznej proporcji do korzyści uzyskanych z projektu wynalazczego przez jednostkę
stosującą projekt wynalazczy jest - co prawdą - formułą wprowadzoną dopiero przez
znowelizowane przepisy ustawy o wynalazczości (art. 98a ust. 2 ustawy w brzmieniu
wynikającym z tekstu jednolitego opublikowanego w Dz.U. z 1993 r. Nr 26, poz. 117),
jednakże może ona znaleźć zastosowanie w sytuacji, gdy nie ma innego sposobu
(innej metody) obliczenia należnego twórcy wynagrodzenia. Do wynagrodzenia po-
woda mają zastosowanie przepisy ustawy o wynalazczości sprzed nowelizacji wyni-
kającej z ustawy z dnia 30 października 1992 r. o zmianie ustawy o wynalazczości i
ustawy o Urzędzie Patentowym Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1993 r. Nr 4, poz.
14). Jeżeli jednak ani przepisy ustawy o wynalazczości w brzmieniu mającym zasto-
sowanie do sytuacji powoda (jednolity tekst : Dz.U. z 1984 r. Nr 33, poz. 177 ze zm.),
ani przepisy aktów wykonawczych, w tym zwłaszcza rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 29 czerwca 1984 r. w sprawie projektów wynalazczych (Dz.U. Nr 33, poz. 178
ze zm.) oraz zarządzenia Ministra - Kierownika Urzędu Postępu Technicznego i
Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. w sprawie zasad obliczania efektów stanowią-
cych podstawę do ustalania wysokości wynagrodzeń za pracownicze projekty wyna-
lazcze, nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o sposób obliczenia efektów
(korzyści) oraz wynagrodzenia twórcy, wtedy jedynym sposobem jest posłużenie się
metodami analizy ekonomicznej dla ustalenia efektów ekonomicznych oraz ustalenie
wynagrodzenia w słusznej proporcji do korzyści uzyskanych ze stosowania projektu
wynalazczego przez jednostkę stosującą ten projekt.

Rozstrzyganiu przedstawionego przez Sąd Apelacyjny zagadnienia powinno
towarzyszyć założenie, że twórca projektu wynalazczego nie powinien być pozba-
wiony wynagrodzenia, jeżeli projekt jego autorstwa zastosowano (urzeczywistniono
technicznie), a jednostka stosująca projekt osiągnęła z jego urzeczywistnienia wy-
mierne korzyści ekonomiczne.

W wyroku z 28 maja 1998 r., I PKN 77/98 (OSNAPiUS 1999 nr 12, poz. 392, z
glosa A. Szewca OSP 1999 nr 9, poz. 158) Sąd Najwyższy wskazał, że przy ustala-
niu wynagrodzenia twórcy projektu wynalazczego, do którego mają zastosowanie
przepisy ustawy z dnia 10 października 1972 r. o wynalazczości (jednolity tekst:
Dz.U. z 1993 r. Nr 26, poz. 417 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez ustawę z dnia
30 października 1992 r. o zmianie ustawy o wynalazczości i ustawy o Urzędzie Pa-
tentowym Rzeczypospolitej Polskiej, przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
29 czerwca 1984 r. w sprawie projektów wynalazczych oraz zarządzenia Ministra -
Kierownika Urzędu Postępu Technicznego i Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. w
sprawie zasad obliczania efektów stanowiących podstawę do ustalania wysokości
wynagrodzeń za pracownicze projekty wynalazcze mogą być wykorzystywane jedy-
nie w charakterze pomocniczego źródła rozstrzygania wątpliwości co do tego jak
określić ,,słuszną proporcję do korzyści uzyskanych z projektu wynalazczego", o któ-
rej mowa w art. 98a ustawy o wynalazczości w znowelizowanym brzmieniu. Chociaż
pogląd ten dotyczy stanu prawnego, jaki ukształtował się w wyniku zreformowania
prawa wynalazczego ustawą nowelizującą z dnia 30 października 1992 r. o zmianie
ustawy o wynalazczości, może on mieć odpowiednie zastosowanie w odniesieniu do
sytuacji powoda. W przytoczonym wyroku Sąd Najwyższy zwrócił jednak uwagę, że
są to reguły, które straciły moc prawną, a ponadto, że w myśl art. 100 ustawy o wy-
nalazczości twórca projektu wynalazczego może żądać odpowiedniego podwyższe-
nia wynagrodzenia tylko wtedy, jeżeli jest ono rażąco niskie w stosunku do korzyści
osiąganych przez przedsiębiorcę. Ten ostatni pogląd jest istotny, ponieważ powód
otrzymał już pewne wynagrodzenie.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy udzielił na przedstawione zagad-
nienie prawne odpowiedzi wskazanej w sentencji.
========================================