Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego

z dnia 14 kwietnia 1994 r.

I PZP 64/93

Przewodniczący: Prezes SN Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Antoni Filcek, Józef
Iwulski (współsprawozdawca), Krzysztof Kolasiński, Maria Mańkowska, Jadwiga
Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca), Sędzia SA: Kazimierz Jaśkowski

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Iwony Kaszczyszyn, po rozpoznaniu na
posiedzeniu niejawnym w dniu 14 kwietnia 1994 r., wniosku Komisji Krajowej NSZZ
"Solidarność" skierowanego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do
rozpoznania przez skład siedmiu sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na
następujące zagadnienie prawne:

"Czy obowiązujący, do czasu zawarcia układu zbiorowego pracy dla nauczycieli,
art. 42 ust. 6 Karty Nauczyciela w brzmieniu ustawy z dnia 26.01.1982 r. (Dz. U. Nr 3,
poz. 19) uzasadnia zobowiązanie nauczyciela do zwiększonego wymiaru zajęć
dydaktycznych bez uznawania ich za pracę w godzinach ponadwymiarowych, jeżeli
plan zajęć w okresach późniejszych danego roku szkolnego nie przewiduje wyczerpania
obowiązującego tego nauczyciela wymiaru zajęć?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Obowiązujący do czasu zawarcia układu zbiorowego pracy dla nauczycieli
art. 42 ust. 6 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. Nr 3, poz.
19 ze zm.) uzasadnia zobowiązanie nauczyciela do zwiększonego wymiaru zajęć
dydaktycznych bez uznania ich za pracę w godzinach ponadwymiarowych
zarówno wtedy, gdy według planu zajęć we wcześniejszym okresie czas pracy
nauczyciela nie wyczerpywał obowiązującego tego nauczyciela wymiaru zajęć
dydaktycznych, jak i wówczas, gdy według planu zajęć we wcześniejszym okresie
nauczyciel nauczał w odpowiednio większej liczbie godzin niż obowiązujący go
wymiar godzin zajęć dydaktycznych.


U z a s a d n i e n i e

Komisja Krajowa NSZZ "Solidarność" powołując się na art. 22 ust. 2 ustawy z
dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 55, poz. 234) wniosła o
podjęcie przez Sąd Najwyższy uchwały zawierającej odpowiedź na zagadnienie prawne
przytoczone w komparycji uchwały.
Przyczyną zgłoszenia przedmiotowego wniosku jest rozbieżność, jaka - zdaniem
Komisji Krajowej NSZZ "Solidarność" - istnieje między art. 42 ust. 6 Karty Nauczyciela a
wykładnią Ministerstwa Edukacji Narodowej zawartą w piśmie z dnia [...] skierowanym
do kuratorów oświaty i wychowania. Z art. 42 ust. 6 Karty Nauczyciela bowiem wynika,
że jeżeli ustalony plan zajęć w pewnych okresach roku szkolnego nie wyczerpywał
obowiązującego tego nauczyciela wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, obowiązkiem
nauczyciela jest nauczanie w odpowiednio większej liczbie godzin w innych okresach
danego roku szkolnego, a pracy wykonywanej zgodnie z tak ustalonym planem zajęć
nie traktuje się jako pracy w godzinach ponadwymiarowych. Tymczasem wykładnia
Ministerstwa Edukacji Narodowej zniekształciła brzmienie wymienionego przepisu
zastępując czas przeszły "nie wyczerpywał" czasem teraźniejszym "nie wyczerpuje", co
powoduje zwiększenie wymiaru zajęć w danym, wcześniejszym okresie roku szkolnego
bez dodatkowego wynagrodzenia i iluzoryczne zmniejszenie wymiaru zajęć w później-
szych okresach - właśnie po to, by nie płacić wynagrodzenia za pracę w godzinach
ponadwymiarowych.
Komisja Krajowa NSZZ "Solidarność" nie zgadza się z powyższą wykładnią art.
42 ust. 6 Karty Nauczyciela, gdyż posłużenie się przez ustawodawcę czasem przeszłym
"nie wyczerpywał" pozwala obciążyć nauczyciela zwiększonym wymiarem godzin bez
traktowania ich jako godziny ponadwymiarowe tylko wtedy, gdy wcześniej liczba godzin
dydaktycznych (wychowawczych) była mniejsza niż tygodniowy obowiązkowy wymiar
godzin. Użycie czasu przeszłego nie pozwala natomiast na sytuację odwrotną.

Sąd Najwyższy rozpoznając przedstawione zagadnienie prawne zważył, co
następuje:
Analiza przepisów rozdziału 6 pod nazwą "Warunki pracy i wynagrodzenie"
ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela w pierwotnym brzmieniu (Dz. U. Nr
3, poz. 19) wykazuje, że wymiar czasu pracy nauczyciela, określony w ustawie jako
"tygodniowa liczba godzin obowiązkowego wymiaru zajęć dydaktycznych
(wychowawczych)", zależy od zajmowanego stanowiska i rodzaju szkoły. Z art. 42 ust. 1
wynika, że - na przykład - nauczycieli przedszkoli i innych placówek przedszkolnych
pracujących z grupami dzieci 6-letnich obowiązuje 22 godzinny tygodniowy wymiar
czasu pracy, dla nauczycieli przedszkoli pracujących z innymi dziećmi wymiar ten
wynosi 25 godzin tygodniowo, zaś nauczyciele szkół podstawowych i liceów
ogólnokształcących są obowiązani pracować 18 godzin tygodniowo.
Tygodniowa liczba godzin obowiązkowego wymiaru zajęć dydaktycznych lub
wychowawczych określana jest jako tzw. pensum, zaś czas pracy powyżej tego
wymiaru stanowi w myśl art. 35 ust. 3 Karty Nauczyciela pracę w godzinach
ponadwymiarowych. Warunkiem zapłaty wynagrodzenia za pracę powyżej tego
wymiaru jak za godziny ponadwymiarowe jest ujęcie godzin ponadwymiarowych w
planie organizacyjnym szkoły. Art. 35 ust. 4 ustawy stanowi jednoznacznie, że za
godziny ponadwymiarowe przysługuje nauczycielowi wynagrodzenie według stawki
osobistego zaszeregowania z uwzględnieniem niektórych dodatków, jeżeli są one ujęte
w planie organizacyjnym szkoły i gdy zostały przydzielone nauczycielowi w tymże
planie.
W odróżnieniu od godzin ponadwymiarowych Karta Nauczyciela przewiduje w
art. 35 ust. 5 "godziny doraźnych zastępstw", którymi są efektywnie przepracowane
przez nauczyciela godziny dydaktyczne, wychowawcze lub opiekuńcze, przekraczające
obowiązujący nauczyciela wymiar czasu pracy i opłacane według stawki godziny
ponadwymiarowej, lecz które nie są traktowane przez ustawę jako godziny
ponadwymiarowe. Z porównania ust. 4 z ust. 5 art. 35 Karty Nauczyciela wyraźnie
wynika, że praca w godzinach ponadwymiarowych musi być z góry przewidziana i ujęta
w planie organizacyjnym szkoły na dany rok szkolny. Również w tymże planie następuje
jej przydzielenie konkretnemu nauczycielowi. Natomiast godziny doraźnych zastępstw -
jak wskazuje na to użyte wyrażenie - nie są zamieszczone w wymienionym planie, gdyż
nie da się ich z góry przewidzieć. Występują one w sytuacjach nagłych, awaryjnych, w
szczególności gdy istnieje potrzeba zastępstwa innego nauczyciela spowodowana jego
chorobą lub inną przyczyną.
Przy omawianiu niektórych wyrażeń użytych w ustawie celowe i niezbędne dla
dalszych rozważań jest także wyjaśnienie pojęć "plan organizacyjny szkoły" (art. 35 ust.
4) i "plan zajęć" (art. 42 ust. 6).
Plan organizacyjny szkoły jest to dokument, który określa organizację szkoły w
danym roku szkolnym, a więc liczbę zatrudnionych nauczycieli i liczbę uczniów, łączną
liczbę godzin dydaktycznych, liczbę godzin dla danego przedmiotu, przydział godzin
konkretnemu nauczycielowi, przydział godzin ponadwymiarowych, zajęcia
nadobowiązkowe (np. reedukacja). W tym więc dokumencie następuje przydzielenie
konkretnemu nauczycielowi godzin ponadwymiarowych, których potrzeba wynika, na
przykład, z urlopu wychowawczego innego nauczyciela, urlopu dla poratowania zdrowia
itp. Plan organizacyjny szkoły jest sporządzany z góry na następny rok szkolny w maju
danego roku szkolnego. Natomiast plan zajęć jest to tygodniowy rozkład godzin
przydzielonych nauczycielom. Plan zajęć jest opracowywany na cały rok na podstawie
planu organizacyjnego szkoły, z możliwością zmiany w semestrze. W szczególności
plan zajęć pokazuje imienny przydział godzin konkretnemu nauczycielowi w konkretnej
klasie z konkretnego przedmiotu. Wynika z niego też, czy dla danego nauczyciela jest
przewidziany w danym semestrze ustawowy wymiar czasu pracy (pensum), zaś w
sytuacji, gdy nauczyciel wykonuje pracę w pełnym wymiarze godzin, z planu wynika
ponadto, w jaki sposób pod względem obciążenia czasowego będzie on realizował
program w przydzielonych mu klasach w poszczególnych okresach roku szkolnego.
Inaczej mówiąc - z planu zajęć powinny wynikać okoliczności, o których stanowi art. 42
ust. 6 Karty Nauczyciela.
Art. 42 ust. 6 Karty Nauczyciela ma następującą treść: "Nauczyciel, dla którego
ustalony plan zajęć w pewnych okresach roku szkolnego nauki nie wyczerpywał
obowiązującego tego nauczyciela wymiaru zajęć dydaktycznych, powinien nauczać w
odpowiednio większej liczbie godzin w innych okresach danego roku szkolnego. Praca
wykonywana zgodnie z tak ustalonym planem zajęć nie jest pracą w godzinach
ponadwymiarowych".
Na podstawie wymienionych wyżej przepisów i wyjaśnienia zawartych w nich
pojęć można więc sformułować tezę natury ogólnej, iż pracą w godzinach
ponadwymiarowych nie jest w każdym przypadku praca przekraczająca tygodniowy
obowiązkowy wymiar zajęć dydaktycznych lub wychowawczych. Karta Nauczyciela
postanowiła bowiem, że nie jest pracą w godzinach nadliczbowych ani praca w
godzinach doraźnych zastępstw (art. 35 ust. 5), ani praca przekraczająca wprawdzie
tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć, lecz następująca po okresie wykonywania
pracy w wymiarze niższym niż pensum (art. 42 ust. 6), jeżeli taki rozkład pracy
przewiduje plan zajęć. Pracą w godzinach ponadwymiarowych jest natomiast praca
przekraczająca obowiązujący nauczyciela wymiar, przydzielona w planie
organizacyjnym szkoły na zasadach określonych w art. 35 ust. 1 Karty Nauczyciela, to
znaczy między innymi w wymiarze nie przekraczającym 1/4 obowiązującego
nauczyciela tygodniowego wymiaru zajęć, a za zgodą nauczyciela - w wymiarze nie
przekraczającym 1/2 tygodniowego obowiązującego go wymiaru zajęć. Przydzielenie
nauczycielowi pracy w godzinach ponadwymiarowych w planie organizacyjnym szkoły
oraz w planie zajęć sprawia, że - zgodnie z art. 39 ust. 3 zdanie 2 ustawy - wraz z
upływem miesiąca powstaje po stronie szkoły obowiązek wypłacenia wynagrodzenia za
nie. W takiej więc sytuacji nie powstanie (nie powinien powstać) problem, jak traktować
te godziny, w szczególności, czy można je zaliczyć na poczet ewentualnego niedoboru
godzin w późniejszym lub wcześniejszym okresie roku szkolnego. Określenie bowiem
charakteru pracy w godzinach przekraczających obowiązkowy tygodniowy wymiar zajęć
jako pracy ponadwymiarowej i przydzielenie jej nauczycielowi w planie organizacyjnym
szkoły oraz w planie zajęć sprawia, że szkoła musi płacić za nie wynagrodzenie
miesięcznie z dołu, bez możliwości manipulowania tymi godzinami w razie
niewyczerpania przez nauczyciela w pewnych okresach roku szkolnego
obowiązującego go pensum. Rozliczenie natomiast tej pracy następuje w okresach
tygodniowych.
Powracając do art. 42 ust. 6 Karty Nauczyciela trzeba stwierdzić, że przepis ten
nie dotyczy w ogóle godzin ponadwymiarowych, ani sytuacji, gdy w zatrudniającej
nauczyciela szkole nie ma on ustawowego wymiaru zajęć dydaktycznych. Wtedy
bowiem zgodnie z art. 22 tej Karty nauczyciel otrzymuje wynagrodzenie za odpowiednią
część etatu.
Wskazany przepis art. 42 ust. 6 dotyczy sytuacji, gdy dla nauczyciela jest
przewidziana i przydzielona praca w obowiązkowym wymiarze zajęć, lecz realizowanie
programu nauki wymaga, by w pewnych okresach roku szkolnego tygodniowy wymiar
zajęć dydaktyczno-wychowawczych był większy od obowiązkowego, a w pewnych
okresach - mniejszy. Jest to więc szczególnego rodzaju system równoważenia czasu
pracy, którego cechą jest rozliczenie czasu pracy nauczyciela w okresie roku
szkolnego.
Według art. 142 kodeksu pracy przy pracach z częściowym pozostawaniem w
pogotowiu pracy dopuszczalne jest wprowadzenie w poszczególnych dniach i
tygodniach dłuższego czasu pracy, niż to wynika z art. 129 k.p., jeżeli jest on
wyrównywany skróceniem czasu pracy w innych dniach lub tygodniach w okresie nie
przekraczającym jednego miesiąca. Przepis ten w orzecznictwie sądowym rozumiany
był tak, że nie ma znaczenia kolejność występowania okresów skróconego i
wydłużonego czasu pracy, w związku z czym warunkiem wydłużenia czasu pracy w
poszczególnych dniach i tygodniach nie jest uprzednie jego skrócenie. Istota
równoważnych norm czasu pracy polega bowiem na tym, że wyrównanie wydłużonego
czasu pracy w pewnym okresie następuje poprzez jego skrócenie w innym okresie i
odwrotnie - skrócenie czasu pracy we wcześniejszym okresie wymaga jego
uzupełnienia wydłużonym czasem pracy w późniejszym okresie.
Krajowa Komisja NSZZ "Solidarność" jest zdania, że według art. 42 ust. 6
dopuszczalne jest wydłużenie obowiązkowego tygodniowego wymiaru zajęć
nauczyciela tylko wtedy, gdy wcześniej miało miejsce jego skrócenie, tj. niewyczerpanie
pensum, a więc wyrównanie skróconego wymiaru zajęć wymiarem wydłużonym, ale nie
odwrotnie. Zasadniczym argumentem dla tej tezy jest użycie przez ustawodawcę czasu
przeszłego "plan zajęć... nie wyczerpywał" w odniesieniu do obowiązującego danego
nauczyciela wymiaru zajęć dydaktycznych. Zwrot "nie wyczerpywał" oznacza bowiem -
zdaniem składającego wniosek o wykładnię - określone następstwo zdarzeń w czasie.
Wobec tego, jeżeli najpierw nauczyciel wykonywał pracę w wymiarze przekraczającym
jego pensum, a potem dopiero w wymiarze mniejszym niż pensum, to taki stan rzeczy
jest równoznaczny z wykonywaniem pracy w godzinach ponadwymiarowych w okresie
wcześniejszym, za którą należy się wynagrodzenie przewidziane w art. 35 ust. 4 Karty
Nauczyciela.
Pobieżna lektura art. 42 ust. 6 Karty Nauczyciela nasuwa rzeczywiście wniosek
zgodny z poglądem zawartym w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego.
Jednak wnikliwsza analiza tego przepisu prowadzi do odmiennego stanowiska.
Przede wszystkim ustawodawca w art. 42 ust. 6 zdanie 1 mówiąc o nie-
wyczerpaniu przez nauczyciela obowiązkowego wymiaru zajęć "w pewnych okresach
roku szkolnego", nie określa tych okresów ani jako wcześniejsze, ani jako późniejsze.
Stanowi tylko, że jeżeli "w pewnych okresach roku szkolnego" nauczyciel nie miał
pensum, gdyż tak przewidywał plan zajęć, to "w innych okresach" danego okresu
szkolnego powinien nauczać w odpowiednio większym wymiarze. Brak zatem w
przepisie określeń uściślających chronologię tych okresów nie pozwala na przyjęcie, że
z woli ustawodawcy jedne są wcześniejsze, a drugie późniejsze. Z art. 42 ust. 6 zdanie
1 Karty Nauczyciela wynika jedynie to, że plan zajęć powinien przewidzieć okresy pracy
w ciągu roku szkolnego, w których wymiar czasu pracy nauczyciela będzie przekraczał
pensum, jak i okresy, w których tygodniowy czas pracy będzie niższy niż ustawowe
pensum. Nie wynika natomiast obowiązkowa kolejność występowania tych okresów w
czasie.
Dalszego argumentu na rzecz powyższej tezy dostarcza zdanie 2 wymienionego
wyżej art. 42 ust. 1. Przepis ten stanowi, że praca wykonywana zgodnie "z tak
ustalonym planem zajęć" nie jest pracą w godzinach ponadwymiarowych.
Sformułowanie "tak ustalony plan" w kontekście zdania 1 oznacza plan, w którym "w
pewnych okresach" roku szkolnego przydzielono nauczycielowi mniej godzin, niż
wynosi obowiązkowy ich wymiar, a "w innych okresach" - więcej godzin niż ten wymiar,
bądź też odwrotnie. Zatem w planie zajęć ustalonym tak jak przewiduje zdanie 1, okres
"niedopensowania" nauczyciela nie musi być wcześniejszy, a okres nauczania w
odpowiednio większej liczbie godzin - późniejszy. Przepis bowiem nie ustala takiego
następstwa czasowego tych okresów.
Również użycie przez ustawodawcę liczby mnogiej w odniesieniu do powyższych
okresów oznacza, że w ciągu roku szkolnego okresy te mogą występować kilkakrotnie,
a skoro tak, to mogą występować przemiennie.
Dla przyjęcia odmiennego poglądu nie wystarcza zastosowanie w zdaniu 1
analizowanego przepisu czasu przeszłego "nie wyczerpywał" w odniesieniu do planu
zajęć ustalonego na dany rok szkolny. Wbrew zaopatrywaniu Komisji Krajowej NSZZ
"Solidarność", użycie czasu przeszłego "nie wyczerpywał" jest właściwe i oddaje sens
przepisu, który jest następujący: nie jest pracą w godzinach ponadwymiarowych praca
wykonywana zgodnie z planem w większej liczbie godzin niż obowiązujący nauczyciela
tygodniowy wymiar zajęć, jeżeli w innych okresach roku szkolnego czas pracy
nauczyciela "nie wyczerpywał" obowiązującego go wymiaru. Gdyby użyć czasu
teraźniejszego "nie wyczerpuje", zdanie byłoby nieprawidłowe.
Z art. 42 ust. 6 Karty Nauczyciela ponadto wynika, że sformułowanie "nie
wyczerpywał" odnosi się do planu zajęć ("plan zajęć...nie wyczerpywał...") i do liczby
godzin przydzielonych nauczycielowi w tymże planie, a nie do rzeczywiście
przepracowanych przez nauczyciela godzin zajęć dydaktycznych (wychowawczych).
Przy układaniu planu na dany rok szkolny jest bowiem wyłącznie sprawą techniki, w
jakiej kolejności zostanie wyznaczona liczba godzin zajęć w poszczególnych
miesiącach. W związku z tym możliwe jest wyznaczenie najpierw mniejszej liczby
godzin w późniejszym miesiącu (np. w maju), a potem wyznaczenie większej liczby
godzin we wcześniejszym miesiącu (np. w lutym), gdyż w każdym wypadku rozliczenie
czasu pracy nauczyciela, w sytuacji określonej w art. 42 ust. 6, nastąpi na koniec roku
szkolnego (lub wcześniej - gdy plan zajęć pozwoli przyjąć wcześniejszą datę).
Tak więc posłużenie się przez ustawodawcę czasem przeszłym "nie
wyczerpywał" było też niezbędne ze względu na datę, w której następuje rozliczenie
czasu pracy tych nauczycieli, których tygodniowy wymiar czasu pracy jest w pewnych
okresach roku szkolnego większy niż pensum, a w pewnych okresach mniejszy niż
pensum. Szczególny system równoważenia czasu pracy w obrębie (z reguły) roku
szkolnego przyjęty we wskazanym wyżej przepisie zakłada bowiem rozliczenie czasu
pracy wymienionych nauczycieli wraz z upływem roku szkolnego. Wówczas dopiero
można stwierdzić, w jakich okresach wymiar czasu pracy "wyczerpywał" bądź "nie
wyczerpywał" obowiązujący nauczyciela tygodniowy wymiar zajęć dydaktycznych i czy
praca wykonywana w pewnych okresach w większej liczbie godzin równoważy się z
okresami "niedopensowania".
Z tych względów Sąd Najwyższy uznał, że art. 42 ust. 6 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. Nr 3, poz. 19 ze zm.), obowiązujący w
świetle art. 2 ustawy z dnia 5 czerwca 1992 r. o zmianie ustawy - Karta Nauczyciela
(Dz. U. Nr 53, poz. 252) do czasu zawarcia układu zbiorowego dla nauczycieli,
uzasadnia zobowiązanie nauczyciela do zwiększonego wymiaru zajęć dydaktycznych
bez uznania ich za pracę w godzinach ponadwymiarowych zarówno wtedy, gdy według
planu zajęć we wcześniejszym okresie czas pracy nauczyciela nie wyczerpywał
obowiązującego tego nauczyciela wymiaru zajęć dydaktycznych, jak i wówczas, gdy
według planu zajęć we wcześniejszym okresie nauczyciel nauczał w odpowiednio
większej liczbie godzin niż obowiązujący go wymiar godzin zajęć dydaktycznych, i
dlatego podjął uchwałę przytoczoną w sentencji. Uchwała ta jest zgodna ze
stanowiskiem Prokuratora zawartym we wniosku z dnia 8 kwietnia 1994 r.

==========================================