Uchwała

Składu Siedmiu Sędziów

z dnia 24 marca 1994 r., I PZP 5/94

Sąd Najwyższy-Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych - w
składzie następującym: Przewodniczący: Prezes SN Jan Wasilewski, Sędziowie SN:
Antoni Filcek, Teresa Flemming-Kulesza, Krzysztof Kolasiński, Maria Mańkowska
(sprawozdawca), Walery Masewicz, Jadwiga Skibińska-Adamowicz,

przy udziale prokuratora Witolda Bryndy, po rozpoznaniu na posiedzeniu
niejawnym w dniu 24 marca 1994 r. wniosku Komisji Krajowej NSZZ "Solidarność"
skierowanego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do rozpoznania przez
skład siedmiu sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu
Najwyższego o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następujące zagadnienie
prawne:

"Czy syndyk masy upadłości, w skład której wchodzi przedsiębiorstwo, jest
kierownikiem zakładu pracy w rozumieniu art. 23 i 24 k.p. oraz pracodawcą w
rozumieniu art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych
(Dz. U. Nr 55, poz. 234)?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

1) Przepisy art. 23 i 24 k.p. stosuje się odpowiednio do syndyka masy
upadłości;
2) W razie ogłoszenia upadłości: nie ma zastosowania art. 32 ustawy z dnia
23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 55, poz. 234).


U z a s a d n i e n i e

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego skierował do rozpoznania przez skład
siedmiu sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu
Najwyższego wniosek Komisji Krajowej Niezależnego Samorządnego Związku
Zawodowego "Solidarność" o podjęcie uchwały w przedmiocie wyżej przytoczonego
zagadnienia prawnego.
Przedstawiony problem dotyczy istoty funkcji syndyka masy upadłości i powstał
na tle sprawy, w której organy prokuratury uznały syndyka masy upadłości za nie
podlegającego odpowiedzialności karnej przewidzianej w art. 35 ustawy o związkach
zawodowych, gdyż syndyk nie jest ich zdaniem pracodawcą w rozumieniu ustawy o
organizacjach pracodawców. Komisja Krajowa NSZZ "Solidarność" zgłosiła zatem
obawy, że takie stanowisko może powodować daleko idące konsekwencje w
prawidłowości procesów likwidacyjnych prowadzonych przez syndyków masy upadłości.
W uzasadnieniu wniosku o wyjaśnienie wymienionych w pytaniu przepisów
prawa pracy przyjmuje się, że nie sposób odmówić syndykowi charakteru kierownika
zakładu pracy w rozumieniu art. 23 i 24 k.p., jeżeli w skład masy upadłości wchodzi
zakład pracy, bowiem na podstawie art. 45 i 90 prawa upadłościowego, syndyk
obejmuje z mocy prawa majątek upadłego, zarządza tym majątkiem i przeprowadza
jego likwidację oraz ma prawo do rozwiązywania umów o pracę z pracownikami
zatrudnionymi przez upadłego pracodawcę. Tym samym, zdaniem Komisji Krajowej, nie
sposób uwolnić syndyka masy upadłości od obowiązków ciążących na zakładzie pracy
[...], w tym także od obowiązków określonych w przepisach k.p. i art. 35 ustawy o
związkach zawodowych.
W piśmie z dnia 15 lutego 1994 r. Komisja Krajowa podtrzymując treść
zgłoszonego zagadnienia prawnego dodała, że chodzi o możliwie precyzyjne określenie
roli, jaką obowiązujące przepisy prawne wyznaczają syndykowi masy upadłości.
Zróżnicowanie terminologiczne i niekonsekwentne posługiwanie się pojęciem "kierownik
zakładu pracy", innym razem pojęciem "pracodawcy" i uzależnienie tej kwalifikacji od
funkcji, jaką syndyk ma pełnić - budzi wątpliwości.
Prokurator wniósł o odmówienie podjęcia uchwały przez Sąd Najwyższy z uwagi
na to, że zgłoszone wątpliwości zostały uzasadnione okolicznościami i argumentacją
sprowadzającymi się jedynie do ogólnych stwierdzeń o niedostosowaniu przepisów k.p.
do zmienionych warunków ustroju społeczno gospodarczego, a także wobec niewyka-
zania rozbieżności w orzecznictwie.
Rozważając przedstawione wyżej zagadnienie prawne, Sąd Najwyższy w
obecnym składzie podziela pogląd wyrażony w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 1994 r. I PZP 57/93, iż impulsem do wykładni prawa
przez Sąd Najwyższy z inicjatywy związku zawodowego może być już samo dążenie do
zapobieżenia rozbieżnej, w skali masowej wykładni prawa i wszelkim wynikającym stąd
ujemnym następstwom. Wniosek uzasadnia dodatkowo szczególny status prawny
związków zawodowych, które nie należą do przewidzianego w art. 16 w związku z art.
13 ust. 3 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jednolity tekst: Dz.
U. 1994 r., Nr 13, poz. 48) kręgu organów państwowych współuczestniczących w
procesie sądowego tłumaczenia i stosowania prawa. Kompetencje związku
zawodowego uregulowane zostały odmiennie w art. 22 ust. 2 ustawy z dnia 23 maja
1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 55, poz. 234) i wynikają z ogólnej formuły
art. 1 tej ustawy o reprezentacji i obronie praw i interesów ludzi pracy. Odmienność ta
polega na pominięciu w art. 22 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych występującej w
art. 13 ust. 3 ustawy o Sądzie Najwyższym wzmianki o wątpliwościach powstałych "w
praktyce" odnoszących się do wykładni prawa. Ważnym aspektem tej reprezentacji i
obrony jest jednoznaczność co do treści i sposobu stosowania przepisów prawa
regulujących te prawa i interesy.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy uznał, że przedstawione we wniosku
Komisji Krajowej NSZZ "Solidarność" pytanie prawne odpowiada warunkom z art. 22
ust. 2 ustawy o związkach zawodowych i wymaga udzielenia odpowiedzi na podstawie
art. 13 ust. 3 ustawy o Sądzie Najwyższym.
Rozważając problematykę prawno-materialną zagadnienia statusu syndyka masy
upadłości, w skład której wchodzi przedsiębiorstwo jako zakład pracy w rozumieniu art.
3 k.p. i uprawnień syndyka działającego w charakterze kierownika zakładu pracy, odpo-
wiedzi na tak przedstawione pytanie poszukiwać należy przede wszystkim w przepisach
Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo
upadłościowe (jednolity tekst: Dz. U. 1991 r., Nr 118 poz. 512 ze zm.) i kodeksu pracy.
Z problematyką tą mają również związek przepisy ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. 1990 r., Nr 4 poz.
19 ze zm.), zwanej dalej ustawą o grupowych zwolnieniach.
Prawo upadłościowe przewiduje, że ogłoszenie upadłości, którego dokonuje sąd,
następuje wówczas, gdy podmiot gospodarczy zaprzestał płacenia długów (art. 1 § 1) i
pociąga za sobą utratę przez upadłego, z mocy samego prawa zarządu oraz możliwości
korzystania z należącego do niego majątku. Majątek ten stanowi masę upadłości (art.
20 § 1). Skutkiem więc ogłoszenia upadłości jest utrata przez upadły podmiot
gospodarczy dochodów, czynszów i wszelkich pożytków, które od dnia postanowienia
sądu o upadłości, przechodzą do masy upadłości. Rezultatem ogłoszenia upadłości jest
również to, że upadły traci prawo rozporządzania majątkiem i nie może przez swoje
czynności prawne powodować zmiany w majątku masy upadłościowej.
Czynności te należą do syndyka [...], którego wyznacza sąd w postanowieniu o
ogłoszeniu upadłości (art. 14 § 1 ust. 3). Z tą chwilą powstaje prawo i obowiązek
syndyka przeprowadzenia likwidacji majątku upadłego i podziału tego majątku między
wierzycieli. Art. 90 prawa upadłościowego stanowi, że syndyk obejmuje z samego
prawa majątek upadłego, zarządza tym majątkiem i przeprowadza jego likwidację.
Syndyk dokonuje tych czynności w miejsce dotychczasowego właściciela, a
także kierownika zakładu pracy wobec pracowników upadłego przedsiębiorstwa. Ma on
prawo podejmowania czynności prawnych w zakresie stosunków pracy zatrudnionych
pracowników, a jego działanie skierowane jest najczęściej w kierunku likwidacji przed-
siębiorstwa. Jeżeli jednak istnieje możliwość zaspokojenia wierzycieli z dochodów, jakie
przynosi działające przedsiębiorstwo, to syndyk może nadal prowadzić przedsiębiorstwo
na warunkach przewidzianych w art. 114, 131 § 1 i 140 prawa upadłościowego.
W takich sytuacjach syndyk [...] niewątpliwie przejmuje wszelkie prawa i
obowiązki kierownika zakładu pracy w rozumieniu art. 23 i 24 k.p. Nie można jednak
uznać, z uwagi na szczególne cele postępowania upadłościowego, że przepisy te
regulują wprost uprawnienia syndyka w zakresie kierowania upadłym zakładem pracy.
Zarówno art. 23, jak i 24 k.p. może być stosowany jedynie odpowiednio, to znaczy przy
uwzględnieniu różnic wynikających z postępowania upadłościowego i w sytuacjach, gdy
syndyk dokonuje czynności w zakresie stosunku pracy z mocy przepisów ustaw
szczególnych lub na podstawie kodeksu pracy, czy też, gdy przepisy te przewidują
obowiązek współdziałania kierownika zakładu pracy z zakładową organizacją
związkową. Przy ocenie stosowania art. 23 i 24 k.p. przez syndyka nie można bowiem
pominąć różnicy między stanowiskiem syndyka masy upadłości, który kieruje upadłym
przedsiębiorstwem i kierownikiem zakładu pracy w rozumieniu art. 4 k.p., chociaż
niewątpliwie wiele przymiotów kierownika zakładu pracy posiada również syndyk.
Syndyk jest organem postępowania upadłościowego i wykonuje swoją
działalność pod nadzorem sędziego - komisarza. Zakresu obowiązków syndyka nie
można też utożsamiać z reprezentacją zakładu pracy i działaniem kierownika zakładu
pracy zgodnie z zasadą jednoosobowego kierownictwa wyrażoną w art. 4 k.p. Również
cele zarządzanego przez syndyka zakładu pracy i cele zakładu pracy
reprezentowanego przez kierownika różnią się zadaniami; pierwszy zmierza w zasadzie
do likwidacji, aby zaspokoić wierzycieli (art. 110 i 230 prawa upadłościowego), drugi -
powinien dążyć do rozwoju i poszerzania produkcji.
Czynności prawne syndyka, kierującego zakładem pracy wchodzącym w skład
masy upadłości, mogą zatem w zakresie stosunku pracy jedynie odpowiednio
znajdować podstawę prawną w art. 23 k.p.
Tak samo obowiązek współdziałania z organami organizacji związkowej
wynikający z art. 24 k.p., ma tylko odpowiednie zastosowanie do syndyka, w skład
której wchodzi zakład pracy, bowiem nie można pominąć wyżej omówionych
szczególnych uregulowań dotyczących postępowania upadłościowego, jak również
regulacji zamieszczonych w ustawach omawianych poniżej.
Równocześnie zauważyć należy, że zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 29 grudnia
1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz.
U. 1994 r., Nr 1, poz. 1) skreślony został art. 45 prawa upadłościowego, przewidujący
dopuszczalność rozwiązywania przez syndyka umów o pracę z zachowaniem ustawo-
wych terminów wypowiedzenia, a także umów zawartych na czas oznaczony, oraz
prawo pracownika w pierwszym miesiącu od daty ogłoszenia upadłości pracodawcy do
rozwiązania umowy o pracę za tygodniowym wypowiedzeniem.
Uchylenie tego przepisu od 1 stycznia 1994 r. powoduje, że w razie upadłości
zakładu pracy, do rozwiązania umowy o pracę z pracownikami tego zakładu nie mają
obecnie zastosowania przepisy prawa upadłościowego, ale stosuje się przepisy ustawy
o grupowych zwolnieniach oraz kodeks pracy.
Z mocy art 411 § 1 k.p. wprowadzonego ustawą z dnia 7 kwietnia 1989 r. o
zmianie kodeksu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 20, poz. 107), w
razie ogłoszenia upadłości nie stosuje się art. 38, 39 i 41 k.p. ani przepisów szcze-
gólnych dotyczących ochrony pracowników przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem
umowy o pracę. Obowiązki syndyka, jako kierownika zakładu pracy, wobec którego
ogłoszona została upadłość, w zakresie konsultacji zamierzonych rozwiązań umów o
pracę z organami związku zawodowego, przewiduje natomiast art. 7a ustawy o
grupowych zwolnieniach. Jest to, nieznana dotychczasowym przepisom prawa pracy
możliwość rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia przy łącznym spełnieniu
warunków: upadłości zakładu pracy lub likwidacji, braku środków na wynagrodzenia dla
pracowników, braku sprzeciwu pracownika i powiadomieniu zakładowej organizacji
związkowej.
Takie współdziałanie syndyka z organizacją związkową stanowi pewien rodzaj
konsultacji jego decyzji w zakresie rozwiązania stosunku pracy z pracownikami, gdyż
organizacja związkowa ma tylko uprawnienie opiniodawcze, a więc opinia ta nie wiąże
syndyka i ma charakter jedynie doradczy.
Przy zastosowaniu trybu z art. 7a ustawy o grupowych zwolnieniach nie
obowiązuje szczególna ochrona działaczy związkowych przed rozwiązaniem umowy o
pracę.
W uchwale z dnia 2 marca 1994 r., I PZP 55/93, Sąd Najwyższy stwierdził, że
członkowie zarządu zakładowej organizacji związkowej nie korzystają z ochrony przed
rozwiązaniem umowy o pracę przewidzianej w art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r. o zwolnieniach grupowych w związku z art. 32 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o
związkach zawodowych (Dz. U. Nr 55, poz. 234), w razie zarządzenia likwidacji zakładu
pracy (art. 7a ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o zwolnieniach grupowych). Jeżeli
jednak nie został zastosowany tryb rozwiązania stosunku pracy przewidziany w art. 7a
ustawy o grupowych zwolnieniach, to przy zwolnieniach obejmujących grupę pracowni-
ków określoną w art. 1 ust. 1 tej ustawy, również syndyka obowiązuje współdziałanie z
organizacją związkową, przewidziane w art. 2 i 4 ustawy. W wyroku z dnia 23 stycznia
1991 r., I PR 460/90, Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli tzw. grupowe zwolnienia
pracowników są wynikiem ogłoszenia upadłości lub likwidacji zakładu pracy, to także w
przypadku niezawarcia porozumienia, o którym mowa w art. 4 ustawy o grupowych
zwolnieniach, nie stosuje się z uwagi na brzmienie art. 411 § 1 k.p., zasad wynikających
z art. 38 k.p.
Zarówno przy likwidacji, jak i upadłości zakładu pracy nie ma też zastosowania
art. 10 ustawy o grupowych zwolnieniach, który przewiduje indywidualne zwolnienia
pracowników z pracy z przyczyn wymienionych w art. 1 ust. 1 tej ustawy, które nie
dotyczą likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa. Mają wówczas zastosowanie przepisy
kodeksu pracy o rozwiązywaniu umów o pracę przy uwzględnieniu szczególnego
przepisu art. 411 k.p.
Przepis ten został wprawdzie zamieszczony w oddziale 3 dotyczącym
rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem, a nie w przepisach ogólnych o
rozwiązaniu umowy o pracę, jednakże samo usytuowanie tego przepisu dokonane w
drodze nowelizacji, nie może być rozstrzygające dla odczytania jego treści ani celu jego
wprowadzenia.
Narastające zjawisko likwidacji i upadłości zakładów pracy spowodowało
konieczność stworzenia uregulowania prawnego z mniejszymi barierami prawnymi i
uproszczonego rozwiązania stosunku pracy w porównaniu z innymi przyczynami
rozwiązań umów o pracę. Użyty w tym przepisie zwrot o niestosowaniu szczególnej
ochrony pracowników "przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem umowy o pracę"
powinien odnosić się zatem zarówno do rozwiązania umowy o pracę za wypo-
wiedzeniem, jak i do niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę.
Sformułowanie, jak w art. 411 k.p., występuje również w innych przepisach, np.
art. 177 § 1 k.p., art 13 ustawy z dnia 24 czerwca 1989 r. o społecznej inspekcji pracy
(Dz. U. Nr 35, poz. 163 ze zm.), jak i w art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o
związkach zawodowych (Dz. U. Nr 55 poz. 234) i dotyczy obu wyżej wymienionych
trybów rozwiązania umowy o pracę.
Ten ostatni przepis przewiduje ochronę stosunku pracy działacza związkowego
w ten sposób, że pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy
bez uzyskania zgody organizacji związkowej.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego jak i doktrynie przyjmowano jednolicie, że
przepis ten ma zastosowanie zarówno do wypowiedzenia umowy o pracę i jej
rozwiązania w wyniku wypowiedzenia, jak i rozwiązania umowy o pracę bez
wypowiedzenia.
Pogląd ten znajduje, na przykład, potwierdzenie w wyroku z dnia 18 kwietnia
1991 r., I PRN 14/91, wyroku z dnia 12 lutego 1993 r., I PRN 2/93 i uchwale z dnia 11
maja 1993 r., I PZP 8/93, w których uznano, że przepis art. 62 k.p. dotyczący rozwią-
zania niezwłocznego nie ma zastosowania w razie naruszenia przez zakład pracy art.
32 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych przy rozwiązywaniu umów o pracę bez
wypowiedzenia. Również w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 1994 r., I
PZP 54/93, stwierdzono, że zgoda zarządu zakładowej organizacji związkowej jest
konieczna przy rozwiązaniu bez wypowiedzenia umowy o pracę z członkiem komisji
rewizyjnej zakładowej organizacji związkowej.
Analogiczny więc jak w art. 32 ust. 1 ustawy związkowej zwrot "wypowiedzenie
lub rozwiązanie umowy o pracę" umieszczony w art. 411 § 1 k.p. powinien być
rozumiany jednakowo i dotyczyć nie tylko wypowiedzenia umowy o pracę i skutku tego
wypowiedzenia w postaci rozwiązania umowy o pracę, ale również rozwiązania umowy
o pracę bez wypowiedzenia.
Odmienna wykładnia powodowałaby wzmożenie ochrony pracownika w
przypadkach wystąpienia szczególnych okoliczności uzasadniających rozwiązanie
stosunku pracy ze skutkiem natychmiastowym, gdy w innych regulacjach prawnych,
różnicujących szczególną ochronę przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem umowy o
pracę, ochrona ta uległaby osłabieniu właśnie w odniesieniu do rozwiązania umowy o
pracę bez wypowiedzenia; świadczy o tym np. porównanie trybów konsultacji z art. 38
k.p. i art. 52 § 3 k.p., zakres ochrony stosunku pracy kobiety w ciąży przewidziany w art.
177 § 1 k.p., czy też ochrona członka rady pracowniczej z art. 6 ustawy z dnia 25
września 1981 r. o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego (Dz. U. Nr 24,
poz. 133 ze zm.) która nie obejmuje rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia
(uchwała z dnia 27 czerwca 1985 r., III PZP 22/86, potwierdzona uchwałą Pełnego
Składu Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 13 kwietnia
1994 r., I PZP 16/94).
Konsekwencją takiego rozumienia art. 411 k.p. jest stwierdzenie, że w razie
likwidacji czy upadłości zakładu pracy nie stosuje się szczególnej ochrony pracowników
przed każdym rozwiązaniem umowy o pracę, w tym także ochrony z art. 32 ustawy o
związkach zawodowych.
Generalnie rzecz ujmując, należy stwierdzić, że przy upadłości zakładu pracy
zniesiona została szczególna ochrona stosunku pracy przewidziana zarówno w
przepisach kodeksu pracy, jak i ustawach szczególnych.
Nie istnieje zatem potrzeba określenia roli i obowiązków syndyka w charakterze
pracodawcy w rozumieniu art. 32 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych, skoro
ustawodawca wyłączył stosowanie tego przepisu w postępowaniu upadłościowym
poprzez zapis w art. 411 § 1 k.p.
W uzasadnieniu pytania prawnego został przytoczony przykład o niestosowaniu
przez organy prokuratury art. 35 ustawy o związkach zawodowych wobec syndyka,
który nie jest pracodawcą w rozumieniu ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o organizacjach
pracodawców (Dz. U. Nr 55, poz. 235). Ta ostatnia hipoteza jest prawdziwa, nie ma
jednakże związku ze stosowaniem art. 35 ustawy o związkach zawodowych, który nie
wymienia żadnego pracodawcy, a więc takiego., o którym mowa w w/w ustawie z dnia
23 maja 1991 r. Art. 35 ustawy o związkach zawodowych dotyczy bowiem osoby, która
w związku z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją narusza przepisy tej usta-
wy. Osobą tą może być zatem syndyk masy upadłości, jeżeli zarządza zakładem pracy i
nie wykonuje ciążących na nim obowiązków wynikających z przepisów prawa,
stosowanych w postępowaniu upadłościowym.
Z tych wszystkich względów, Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi, jak w sentencji
uchwały.