Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego

z dnia 10 lutego 1994 r.

I PZP 49/93

Przewodniczący: Sędzia SN Walery Masewicz, Sędziowie SN: Teresa Romer,
Józef Iwulski, Maria Mańkowska, Krzysztof Kolasiński (sprawozdawca), Jadwiga
Skibińska-Adamowicz (współsprawozdawca), Sędzia SA Kazimierz Jaśkowski,

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Stefana Trautsolta, po rozpoznaniu na
posiedzeniu niejawnym, w dniu 10 lutego 1994 r. wniosku Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej skierowanego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do rozpoznania
przez skład siedmiu sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały zawierającej
odpowiedź na następujące zagadnienie prawne:

" 1) Czy pracownikowi zatrudnionemu na stanowisku pracy czynnym w pracy
ciągłej w systemie trzyzmianowej organizacji pracy, rozpoczynającemu pracę w
niedzielę na III zmianie w dniu następnym w granicach czasu, który zgodnie z art. 138 §
2 w związku z art. 137 § 1 k.p. uważa się za pracę w niedzielę, przysługuje dodatek
przewidziany w art. 134 § 2 k.p. wypłacany w terminie wynikającym z § 11 ust. 4
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 1988 r. w sprawie czasu pracy w
zakładach pracy (Dz. U. z 1991 r., Nr 117, poz. 511 i z 1992 r., Nr 102, poz. 518), jeżeli
pracownik:
a) w 5 dniowym tygodniu pracy następującym po tej niedzieli, pracuje w
tym samym rozkładzie czasu pracy na III dobowej zmianie od poniedziałku do czwartku,
kończy pracę w piątek o godzinie 7.oo, po czym korzysta co najmniej z 24 godzin
wolnych od pracy, względnie,
b) w następującym po tej niedzieli 6 dniowym tygodniu pracy, w którym nie
występuje dodatkowy dzień wolny od pracy, kończy szósty dzień pracy na III zmianie w
sobotę o godzinie 7.oo i również korzysta co najmniej z 24 kolejnych godzin wolnych od
pracy?
2) W wypadku odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze, czy w konsekwencji
dla wykonania dyspozycji art. 140 § 1 zdanie pierwsze Kodeksu pracy - dnia wolnego
od pracy w tygodniu w zamian za pracę w niedzielę, należy udzielić w granicach
kalendarzowych doby tj. od godziny 0.oo do godziny 24.oo ?"

podjął następującą uchwałę:

Pracownikowi zatrudnionemu w zakładzie pracy w systemie trzyzmianowej
organizacji pracy, na stanowisku w ruchu ciągłym, rozpoczynającemu pracę w
niedzielę na trzeciej zmianie i kończącemu pracę na tej zmianie w dniu
następnym, w granicach czasu, który zgodnie z art. 138 § 2 w związku z art. 137 §
1 k.p. uważa się za pracę w niedzielę, nie przysługuje dodatek przewidziany w art.
134 § 2 k.p., jeżeli pracownik otrzymał 24 kolejne godziny wolne od pracy w czasie
roboczym tygodnia, rozpoczynające się po zakończeniu III zmiany.


U z a s a d n i e n i e

Minister Pracy i Polityki Socjalnej wystąpił w dniu 25 października 1993 r. do
Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego o podjęcie przez Sąd Najwyższy uchwały
mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości, a dotyczących
wynagradzania pracowników zatrudnionych w systemie trzyzmianowej organizacji
pracy, za pracę w niedzielę. Sformułowane stany faktyczne przejęte zostały ze sprawy z
powództwa Józefa J. przeciwko Wojewódzkiemu Przedsiębiorstwu Rolno-
Spożywczemu w N. o wynagrodzenie za pracę w niedzielę i święta, w której Minister
Pracy i Polityki Socjalnej wniósł rewizję nadzwyczajną na korzyść pozwanego
Przedsiębiorstwa od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Rzeszowie. Rewizję tę oddalił Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 15
kwietnia 1993 r. (sygn. akt I PRN 24/93)
Minister Pracy i Polityki Socjalnej w uzasadnieniu zagadnienia prawnego
przychyla się do stanowiska, które prezentował wcześniej w rewizji nadzwyczajnej.
W sprawie tej powód wnosił o zasądzenie dodatkowego wynagrodzenia za pracę
w niedziele i święta. Pozwany zaś twierdził, iż powód otrzymał w zamian wolny dzień od
pracy. Spór nie dotyczył jednak ustalenia stanu faktycznego, a wykładni pojęcia
wolnego dnia od pracy. Według pozwanego jest nim przerwa w pracy trwająca kolejne
24 godziny, a według powoda jest to dzień kalendarzowy, a więc od godz. O.oo do
24.oo.
W dniach wskazanych w pozwie powód rozpoczynał pracę w niedzielę na III
zmianie o godz. 23.oo i kończył w poniedziałek o 7.oo. Tym systemem pracował w
pięciodniowym tygodniu do piątku, a w sześciodniowym tygodniu do soboty. Po czym
od godz. 7.oo rano przysługiwały mu 24 godziny kolejne wolne od pracy.
Sąd Rejonowy oddalił powództwo przyjmując, iż powód nie pracował w
godzinach nadliczbowych, gdyż za pracę w niedziele i święta otrzymywał inne wolne dni
od pracy. Sąd Wojewódzki natomiast zmienił ten wyrok i zasądził wynagrodzenie za
pracę w niedziele i święta z uwagi na to, że powód nie otrzymał wolnego dnia od pracy.
W dni, które pozwane Przedsiębiorstwo traktuje jako wolne od pracy, powód pracował
do godziny 7.oo. Pogląd ten podzielił także Sąd Najwyższy akcentując, iż tak samo
długa przerwa w pracy przysługiwała innym pracownikom, którzy nie przepracowali
niedzieli lub święta. Sąd Najwyższy uznał, iż za pracę w niedzielę zakład pracy jest
zobowiązany zapewnić pracownikowi wolny dzień od pracy w tygodniu, niezależnie od
liczby godzin przepracowanych w niedzielę. Natomiast za pracę w święto zakład pracy
może udzielić pracownikowi wolny dzień albo wypłacić wynagrodzenie wraz ze 100%
dodatkiem za pracę w godzinach nadliczbowych.
Minister Pracy i Spraw Socjalnych w uzasadnieniu zagadnienia prawnego
przychyla się do stanowiska, iż pojęcie dnia wolnego od pracy powinno być rozumiane z
uwzględnieniem rozkładu pracy wprowadzonego w zakładzie pracy.
Oznacza ono 24 kolejne godziny wolne od pracy, licząc od początku pierwszej do
końca trzeciej zmiany. Za tym stanowiskiem przemawia i to, że normy czasu pracy
zostały ustalone w jednolitym wymiarze dla państwowych zakładów pracy, a mianowicie
8 godzin na dobę i średnio 42 godziny w tygodniu, a praca w tych granicach nie stanowi
pracy w godzinach nadliczbowych. Ten wymiar czasu pracy nie był - w tej sprawie -
przekroczony i to ani dobowy, ani średnio tygodniowy w miesięcznym okresie
rozliczeniowym. Gdyby przyjąć, iż mimo nieprzekroczenia obowiązującego wymiaru
czasu pracy, pracownikowi przysługuje kompensata za pracę w niedzielę, w postaci
wolnego dnia pracy, to jego czas pracy byłby w danym tygodniu skrócony o osiem
godzin. Stąd wątpliwość, czy forma organizacji pracy - trzyzmianowa organizacja pracy
- powoduje skrócenie obowiązującej pracownika normy czasu pracy.
W końcu zwraca się uwagę na skutki finansowe wykładni przyjętej we
wskazanym wyroku Sądu Najwyższego. Doprowadziłyby one do upadłości wielu
zakładów pracy. W pozwanym zakładzie pracy ponad tysiąc pracowników nabyłoby
roszczenia o zaległe wynagrodzenie z okresu trzech lat. Dla wyjaśnienia przepisów
dotyczących wynagrodzenia za pracę świadczoną w niedziele i święta kluczowe
znaczenie ma odpowiedź na pytanie, czy wynagrodzenie dodatkowe za pracę w te dni
przysługuje niezależnie od tego, czy była to praca świadczona w godzinach
nadliczbowych, czy w normalnym czasie pracy.
W rozdziale IV kodeksu pracy, zatytułowanym "Praca w nocy oraz w niedziele i
święta" zostało przewidziane zwiększone wynagrodzenie jedynie za pracę w porze
nocnej (art. 137 § 2 k.p.). Przysługuje ono z tytułu świadczenia pracy w porze nocnej
niezależnie od tego, czy była to praca w godzinach nadliczbowych czy w normalnym
czasie pracy i niezależnie od ewentualnego dodatkowego wynagrodzenia za pracę w
godzinach nadliczbowych. Za pracę w niedziele przewidziano jedynie obowiązek
zapewnienia innego wolnego od pracy dnia w tygodniu. Zakład pracy może udzielić dnia
wolnego także za pracę w święta (art. 140 § 1 k.p.). Art. 138 § 1 k.p ustanawia regułę, iż
niedziele i święta są dniami wolnymi od pracy, a art. 139 § 1 ustanawia od niej wyjątek,
dozwalając na pracę w te dni m.in. w ruchu ciągłym. Ogranicza go zaś art. 140 § 2 k.p.
wprowadzający dyrektywę udzielenia w tych zakładach pracy wolnej od pracy niedzieli
co najmniej raz na trzy tygodnie. Za naruszenie tej dyrektywy nie przewidziano jednak
żadnej sankcji.
Dodatkowe wynagrodzenie za pracę w niedziele i święta przysługiwać więc może
pracownikowi jedynie na podstawie przepisów rozdziału III kodeksu pracy
zatytułowanego "Praca w godzinach nadliczbowych". Za pracę w tych godzinach uznaje
się pracę wykonywaną ponad normy czasu pracy ustalone zgodnie z przepisami
kodeksu (art. 133 § 1 k.p.). Regulacja wynagrodzenia dodatkowego za pracę w
godzinach nadliczbowych uprzywilejowuje pracę w nocy oraz w niedziele i święta. Na
podstawie art. 134 § 1 k.p. przysługuje dodatek za nią zawsze w wysokości 100%
wynagrodzenia, podczas, gdy w pozostałych przypadkach za dwie pierwsze godziny
jedynie w wysokości 50% wynagrodzenia.
Wskazane rozważania skłaniają do przychylenia się do stanowiska przyjętego w
uzasadnieniu zagadnienia prawnego, a mianowicie, iż dodatkowe wynagrodzenie za
pracę w niedziele i święta przysługuje tylko wtedy, gdy jest to praca w godzinach
nadliczbowych.
Za pracę w niedziele lub święta pracownik, który nie otrzymał wolnego dnia od
pracy, otrzymuje dodatkowe wynagrodzenie za pracę za godziny rzeczywiście w tym
dniu przepracowane. Na ogół bardziej kalkuluje się zakładowi pracy udzielenie dnia
wolnego od pracy, gdyż przysługuje on w relacji jeden dzień wolny od pracy w zamian
za przepracowaną niedzielę lub święto. Wynagrodzenie zaś w przypadku nie
udzielonego wolnego dnia przysługuje w wymiarze podwójnym. Odmiennie
ustawodawca preferuje kompensowanie godzin nadliczbowych dodatkowym
wynagrodzeniem. Zakład pracy może bowiem udzielić zamiast tego wynagrodzenia
wolnych godzin od pracy tylko za zgodą pracownika. Przysługują one wtedy także w
relacji godzina wolna za godzinę nadliczbową.
Kolejny problem dotyczy granic czasowych dnia pracy i dnia wolnego od pracy.
Zagadnienie to w sposób najbardziej ogólny reguluje art. 128 k.p., który stanowi, iż
czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji zakładu pracy w
zakładzie lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Uzupełnia go art.
129 § 1 k.p. ustalający ośmiogodzinną podstawową normę dobową czasu pracy. Z
regulacji tych wysunąć można wniosek, iż dzień pracy obejmuje osiem godzin na dobę,
w których pracownik zobowiązany jest pozostawać w dyspozycji zakładu pracy. Kodeks
pracy określa też granice czasowe pracy w niedziele i święta jako czas między godziną
6 w tym dniu a godziną 6 następnego dnia, jeżeli nie ustalono innej godziny w
regulaminie pracy, a w zakładzie pracy, w którym go nie ma - w drodze porozumienia
kierownika zakładu z zakładową organizacją związkową (art. 138 § 2 k.p. w zw. z art.
137 § 1 k.p.).
Przepisy nie określają natomiast granic czasowych dnia wolnego od pracy.
Należy więc rozważyć, czy ma on takie same granice czasowe, jak dzień pracy, a więc
innymi słowy czy jest to dzień pracy w rozumieniu kodeksu pracy, w którym pracownik
zwolniony jest z obowiązku świadczenia pracy, czy dzień kalendarzowy, a więc trwający
od północy do następnej północy.
Za tym drugim wariantem przemawia brak szczególnej regulacji prawnej pojęcia
dnia wolnego od pracy. Można wobec tego zająć stanowisko, iż chodzi tu o potoczne
znaczenie tego pojęcia. Należy jednak wziąć także pod uwagę, iż sposób rozumienie
dnia wolnego od pracy nie może być oderwany od pojęcia dnia pracy i dnia pracy w
niedzielę. Dni pracy i dni wolne od pracy stanowią jedność. Dniem wolnym od pracy jest
dzień, w którym pracownik nie świadczy pracy. Zwolnienie pracownika z pracy w danym
dniu oznacza, iż zwolniony jest on z całej dniówki, choćby kończyła się ona dnia
następnego. Udzielenie dnia wolnego oznacza także udzielenie wolnej dniówki roboczej
bez względu na to, czy mieści się ona w ramach doby kalendarzowej, czy te ramy
przekracza. Za takim rozumieniem dnia wolnego od pracy przemawiają zasady
organizacji pracy zmianowej. Pojęcie dnia wolnego od pracy w systemie organizacji
czasu pracy zmianowej w interesie obydwu stron stosunku pracy - nie powinno być
odrywane od harmonogramu świadczenia pracy.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 13 pkt 3 ustawy z dnia 20
września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jednolity tekst: Dz. U. z 1994 r., Nr 13, poz. 48)
podjął uchwałę, jak w sentencji.

=======================================