Postanowienie z dnia 21 lipca 2000 r.
I PKN 451/00

Ocena dopuszczalności ugody sądowej według kryterium słusznego in-
teresu pracownika (art. 469 KPC) powinna być dokonana przez porównanie tre-
ści ugody (ustalonej według kryteriów wskazanych w art. 65 KC) z przysługują-
cymi pracownikowi roszczeniami wynikającymi z przytoczonych przez niego
okoliczności faktycznych.


Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 21 lipca
2000 r. sprawy z powództwa Ewy B. przeciwko Agencji Ratalnej Sprzedaży A. S.A.
Zakładowi Pracy Chronionej w W. o ustalenie, na skutek kasacji powódki od posta-
nowienia Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu z
dnia 28 lutego 2000 r. [...]

p o s t a n o w i ł:

u c h y l i ć zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę Sądowi Okręgo-
wemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu do ponownego roz-
poznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Rejonowy-Sąd Pracy dla Wrocławia Śródmieścia postanowieniem z 27
stycznia 2000 r. [...] umorzył postępowanie na podstawie art. 355 § 1 KPC w związku
z zawarciem przez strony ugody sądowej. Powódka Ewa B. domagała się przywró-
cenia jej do pracy w pozwanej Agencji Ratalnej Sprzedaży A. S.A. Zakładzie Pracy
Chronionej w W., twierdząc, że doszło do niewłaściwego rozwiązania z nią przez
pracodawcę umowy o pracę z dniem 30 czerwca 1999 r. w związku z utratą przez nią
statusu osoby niepełnosprawnej. W toku postępowania przed Sądem pierwszej ins-
tancji w dniu 27 stycznia 2000 r. strony zawarły ugodę sądową, na mocy której strona
pozwana zobowiązała się ,,anulować swoje dotychczasowe świadectwo pracy z dnia
30 czerwca 1999 r. w ten sposób, że stosunek pracy z powódką (...) rozwiązuje się
na mocy wypowiedzenia ustawowego przez zakład pracy i rozwiązuje się z dniem 30
września 1999 r.". Ponadto strona pozwana zobowiązała się wypłacić powódce ,,ty-
tułem odszkodowania kwotę 1.230 zł netto (...) do dnia 15 lutego 2000 r. , w przypad-
ku zwłoki z ustawowymi odsetkami do dnia zapłaty", na co powódka wyraziła zgodę i
zobowiązała się ,,z tego tytułu nie wnosić żadnych roszczeń do strony pozwanej".
Strona pozwana zobowiązała się wydać powódce nowe świadectwo pracy w terminie
trzech dni.

Umarzając postępowanie Sąd Rejonowy uznał, że zawarta przez strony ugoda
sądowa nie jest sprzeczna z prawem i zasadami współżycia społecznego i nie zmie-
rza do obejścia prawa (art. 223 § 1 i 2 KPC w związku z art. 203 § 4 KPC), a przez to
jest dopuszczalna.

Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu posta-
nowieniem z 28 lutego 2000 r. [...] oddalił zażalenie powódki na postanowienie Sądu
Rejonowego. W zażaleniu (nazwanym błędnie apelacją) powódka uchyliła się od
skutków oświadczenia woli zawartego w ugodzie jako złożonego na skutek wprowa-
dzenia jej w błąd. Wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia o umorzeniu
postępowania i zasądzenie na jej rzecz od strony pozwanej wynagrodzenia-odsz-
kodowania za trzy miesiące - lipiec, sierpień i wrzesień 1999 r. - oraz ekwiwalentu za
urlop za ,,dalsze" miesiące. Powódka zarzuciła ,,zawartej ugodzie zaproponowanej
przez Sąd", że przedłużając okres wypowiedzenia umowy o pracę o dalsze trzy mie-
siące, pomija należne powódce za ten okres wynagrodzenie oraz dalszy proporcjo-
nalny ekwiwalent za urlop. Ugoda nie określa wyraźnie, że przewidziane w niej dla
powódki odszkodowanie w kwocie 1.230 zł rekompensuje tylko utratę pracy, a
brzmienie ugody sugeruje, że powódka zrzekła się należnego jej wynagrodzenia za
pracę w dalszych trzech miesiącach okresu wypowiedzenia.
Oddalając zażalenie Sąd Okręgowy stwierdził, że ugoda sądowa jako czyn-
ność procesowa wywołuje również skutki w zakresie prawa materialnego (art. 917
KC). Strona czynności prawnej może skutecznie uchylić się od złożonego oświad-
czenia woli, jeżeli wykaże, że było ono dotknięte jedną z wad wymienionych w art. 82
i nast. KC. Powódka w zażaleniu twierdzeń takich nie zgłosiła. Błąd przy ugodzie
musi się odnosić nie do treści zawartej ugody, lecz do stanu faktycznego, który
strony uważały za niewątpliwy (art. 918 KC). Błędne wyobrażenie o stanie faktycz-
nym musi istnieć po obu stronach ugody. Błąd jednej ze stron ugody nie daje możli-
wości uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli. Stan fak-
tyczny sprawy był niewątpliwy między stronami. Powódka nie może skutecznie po-
woływać się na złożenie oświadczenia woli pod wpływem błędu. Zarzuty powódki co
do treści ugody Sąd Okręgowy ocenił jako nieuzasadnione. Powódka działała z
udziałem pełnomocnika procesowego i wraz z nim zapoznała się z treścią ugody, a
następnie wraz z pełnomocnikiem ugodę podpisała. W ocenie Sądu Okręgowego
akceptacja treści ugody przez Sąd Rejonowy nie naruszała w tych warunkach art.
203 § 4 KPC i art. 469 KPC.
Kasację od postanowienia Sądu Okręgowego wniosła powódka. Jako podsta-
wę kasacji skarżąca wskazała naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie art.
212, art. 223, art. 468 i art. 469 KPC, ,,w stopniu istotnie wpływającym na wynik
sprawy". Powódka wniosła o uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego-Sądu Pracy
dla Wrocławia Śródmieścia umarzającego postępowanie na skutek zawarcia ugody
oraz postanowienia Sądu Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we
Wrocławiu oddalającego zażalenie powódki i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu kasacji wskazano, że zawarta
w dniu 27 stycznia 2000 r. ugoda sądowa narusza słuszne interesy powódki jako
pracownika, a poza tym powódka podpisała ją w stanie wyłączającym świadome po-
wzięcie decyzji i wyrażenie woli. Sama treść ugody wskazuje, zdaniem skarżącej, na
pokrzywdzenie powódki, albowiem ,,jeżeli zostało przyjęte, że stosunek pracy został
rozwiązany między stronami za trzymiesięcznym wypowiedzeniem pracy przez poz-
wanego, to nie było żadnej podstawy, aby pracownik miał otrzymać wynagrodzenie
tylko za jeden miesiąc, a nie za cały okres wypowiedzenia, a także został pozbawio-
ny wypłaty za połowę urlopu za bieżący rok (połowę ekwiwalentu otrzymał)". Według
twierdzeń kasacji powódka jest osoba chorą, od lipca 1999 r. trzy razy dziennie musi
przyjmować lekarstwo, które osłabia świadomość i wolę pacjenta. W związku ze
swoim stanem psychofizycznym powódka wymagała większej uwagi ze strony Sądu
pierwszej instancji, który przed nakłanianiem jej do zawarcia ugody powinien był ją
przesłuchać informacyjnie, a następnie spytać, czy rozumie ugodę i zdaje sobie
sprawę z tego, że zostanie bez zatrudnienia z jednomiesięcznym odszkodowaniem.
Powódka po kilku dniach zorientowała się, że podpisana przez nią ugoda jest dla niej
krzywdząca. Powódka sama sporządziła zażalenie na postanowienie umarzające
postępowanie i z tej przyczyny nie podała, że zawierając ugodę nie zdawała sobie
sprawy z jej treści i skutków, bowiem miała w tym dniu bardzo poważne zaburzenia
fizyczne i psychiczne, które nie pozwalały jej na działanie z pełnym rozeznaniem.
Była pod wpływem silnego leku zaburzającego świadomość przyjmowanego na zale-
cenie lekarza psychiatry w związku ze schorzeniami nerwowymi. W uzasadnieniu
kasacji podniesiono również, że powódka jest osobą niepełnosprawną fizycznie i
psychicznie, nie potrafiącą podejmować racjonalnych decyzji. Do kasacji powódka
dołączyła zaświadczenia o swoim stanie zdrowia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja do Sądu Najwyższego przysługuje od orzeczeń wydanych przez sąd
drugiej instancji i kończących postępowanie w sprawie (art. 392 § 1 KPC). Skoro Sąd
Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną jako środek odwoławczy od orzeczenia
sądu drugiej instancji, to w skardze takiej można podnosić jedynie zarzuty przeciwko
uchybieniom, które miały miejsce w postępowaniu przed tym sądem, nie zaś prze-
ciwko naruszeniom prawa przez sąd pierwszej instancji, chyba że chodzi o uchybie-
nia, które sąd powinien brać pod rozwagę z urzędu w każdej instancji albo które zo-
stały zakwestionowane w kasacji pośrednio, poprzez postawienie sądowi drugiej in-
stancji zarzutu naruszenia przepisów o rozpoznawaniu środków odwoławczych od
orzeczeń sądu pierwszej instancji (czyli przepisów o postępowaniu apelacyjnym lub
zażaleniowym). W rozpoznawanej sprawie nie mamy do czynienia z żadną ze wska-
zanych sytuacji, a w związku z tym zawarte w kasacji zarzuty naruszenia art. 212
KPC i art. 468 KPC są nieuzasadnione.
Istota czynności wyjaśniających, o jakich stanowi art. 468 KPC, realizuje się
tylko na etapie wstępnego badania sprawy bezpośrednio po jej wniesieniu do sądu, a
zatem tylko przed sądem pierwszej instancji. Przepis ten ma zastosowanie tylko
wtedy, gdy na potrzebę podjęcia tych czynności wskazują wyniki wstępnego badania
sprawy; badania takiego dokonuje przewodniczący niezwłocznie po wniesieniu
sprawy (art. 467 § 1 KPC). Sama treść przytoczonych przepisów wskazuje na to, że
mają one zastosowanie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Zarzut na-
ruszenia art. 468 KPC przez sąd drugiej instancji nie może być zatem skutecznie
podniesiony w kasacji, ponieważ sąd ten z założenia przepisu tego nie stosuje.
Podobnie zarzut naruszenia art. 212 KPC jest nieuzasadniony w rozpoznawa-
nej sprawie. Chociaż przepis ten co do zasady może być stosowany w postępowaniu
przed sądem drugiej instancji (przede wszystkim w postępowaniu apelacyjnym,
zgodnie z art. 391 KPC) - skoro również na tym etapie postępowania przeprowadza-
ne są dowody i pewne istotne okoliczności sprawy mogą wymagać wyjaśnienia po-
przez informacyjne wysłuchanie stron także przy rozpoznawaniu apelacji - to z uza-
sadnienia kasacji wynika, że skarżąca wyraźnie zarzut naruszenia tego przepisu od-
nosi do postępowania przed Sądem Rejonowym, który przed nakłanianiem stron do
ugody powinien był - jej zdaniem - przesłuchać ją informacyjnie i wyjaśnić istotne
okoliczności dotyczące jej zdrowia i stanu świadomości w chwili zawierania ugody, a
czynności tych zaniechał. Sąd Okręgowy rozpoznawał sprawę w postępowaniu za-
żaleniowym, bez wyznaczania rozprawy i bez prowadzenia postępowania dowodo-
wego, a więc tym bardziej nie było miejsca na stosowanie przez ten Sąd art. 212
KPC. Jak wynika z powyższych rozważań, w rozpoznawanej sprawie zarzuty naru-
szenia art. 212 KPC i art. 468 KPC nie mogły zostać skutecznie podniesione w kasa-
cji, skoro odnosiły się do postępowania przed Sądem Rejonowym.
Kasacja jest natomiast uzasadniona w związku z naruszeniem przez Sąd
Okręgowy art. 469 KPC, przez jego niezastosowanie, co miało istotny wpływ na wy-
nik sprawy. Wskazany w kasacji art. 469 KPC, a także art. 223 KPC (dokładniej art.
223 § 2 KPC, zgodnie z którym do ugody sądowej stosuje się odpowiednio przepis
art. 203 § 4 KPC), regulują materialnoprawne przesłanki ważności ugody sądowej i
jednocześnie kryteria sądowej oceny dopuszczalności zawarcia ugody jako czynno-
ści materialnoprawnej. Zawarcie ugody w toku postępowania przed sądem jest ak-
tem prawnym, na który składają się dwa elementy: materialnoprawny i procesowy.
Ugoda sądowa jest czynnością procesową dokonaną w formie przewidzianej prawem
procesowym, które wiąże z tą czynnością zamierzony przez strony skutek w postaci
wyłączenia dalszego postępowania sądowego co do istoty sporu i umorzenia postę-
powania. Jednocześnie zawarte w treści ugody porozumienie co do istniejącego
między stronami stosunku prawnego ma charakter zgodnego oświadczenia woli, a
więc czynności prawnej zmierzającej do wywołania skutków w dziedzinie prawa
materialnego, w tym zakresie zawarte przed sądem porozumienie jest ugodą w ro-
zumieniu art. 917 KC (uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych SN z dnia 20 grudnia 1969 r., III PZP 43/69, OSNCP 1970 z. 3, poz. 40).
Oświadczenia materialnoprawne i procesowe stron zawarte w ugodzie sądowej
ocenia się według przepisów tej gałęzi prawa, do której oświadczenie należy. Prawo
materialne normuje ważność i skuteczność oświadczeń woli stron składających się
na umowę cywilnoprawną zawartą w ugodzie, a ważność i skuteczność wyrażonych
w niej oświadczeń procesowych zmierzających do umorzenia postępowania ocenia
się według prawa procesowego. Do czasu prawomocnego zakończenie postępowa-
nia w sprawie, w której zawarta została ugoda sądowa, możliwe jest rozważanie nie
tylko skutków procesowych zawarcia ugody, w tym zwłaszcza umorzenia postępo-
wania, ale także poddanie badaniu jej skutków materialnoprawnych, a w tym aspek-
cie jej dopuszczalności i ważności. Ocena ważności ugody sądowej powinna być
dokonywana w świetle przesłanek przewidzianych w art. 203 § 4 KPC (w związku z
art. 223 § 2 KPC), który to przepis ma charakter nie tylko procesowy, ale również
materialnoprawny (por. wyrok SN z dnia 17 lipca 1984 r., II CR 214/84, OSNCP 1985
z. 4, poz. 52). W sprawach z zakresu prawa pracy dodatkową przesłankę oceny
ważności ugody sądowej przewiduje art. 469 KPC. Zgodnie z art. 203 § 4 KPC (w
związku z art. 223 § 2 KPC) sąd może uznać za niedopuszczalne zawarcie ugody,
gdy okoliczności sprawy wskazują, że czynność ta jest sprzeczna z prawem lub za-
sadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa. Zgodnie z art. 469
KPC w sprawie z zakresu prawa pracy sąd uzna zawarcie ugody za niedopuszczalne
także wówczas, gdy czynność ta naruszał słuszny interes pracownika. Ocena waż-
ności ugody sądowej zawartej w rozpoznawanej sprawie powinna być dokonana we-
dług następujących kryteriów: 1) czy czynność ta jest zgodna z prawem, 2) czy jest
zgodna z zasadami współżycia społecznego, 3) czy nie zmierza do obejścia prawa
oraz 4) czy nie narusza słusznego interesu pracownika (w tym przypadku powódki,
gdyż tylko ona w omawianej ugodzie występowała z pozycji pracownika). Ugoda
sądowa, która nie spełnia wymagań wynikających z art. 223 § 2 KPC w związku z art.
203 § 4 KPC oraz art. 469 KPC jest bezwzględnie nieważna i ta jej nieważność może
być wykazywana w postępowaniu, w którym została zawarta, do czasu jego prawo-
mocnego zakończenia (por. wyrok SN z 13 października 1972 r., III PRN 66/72, NP
1974 nr 3. str. 375).

Ugoda sądowa jako jedna z czynności prawnych w zakresie jej skutków mate-
rialnoprawnych podlega ogólnym regułom zawartym w Kodeksie cywilnym, w tym
również przepisom o skuteczności oświadczeń woli i o wadach tych oświadczeń. Do
oświadczeń stron zawartych w ugodzie sądowej mają więc zastosowanie art. 82-88
KC, z wyjątkiem odnoszącym się do błędu, gdyż ta wada oświadczenia woli została
uregulowana dla ugody odrębnie w art. 918 KC. Wada oświadczenia woli może bądź
to powodować jego bezwzględną nieważność (art. 82 i 83 KC), bądź też uzasadniać
uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia (art. 84-86 KC - przy
uwzględnieniu treści art. 918 KC - oraz art. 87 KC). Powódka w zażaleniu powołała
się na działanie pod wpływem błędu, a zatem okoliczności dotyczące zawarcia ugody
powinny być ocenione w kontekście treści art. 918 KC. W związku z tym prawidłowo
Sąd Okręgowy uznał, że brak jest podstaw do przyjęcia, że powódka działała pod
wpływem błędu co do stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy, co
wyklucza możliwość uchylenia się przez nią od skutków oświadczenia woli na pods-
tawie art. 918 KC.

Ostateczna ocena Sądu Okręgowego co do tego, że powódka nie może w ni-
niejszej sprawie skutecznie uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia
woli złożonego podczas zawierania ugody, albowiem nie składała oświadczenia woli
pod wpływem błędu, nie może jednak stanowić wystarczającej przyczyny uznania, że
zarzuty powódki podnoszone wobec treści ugody, jako czynności naruszającej jej
interesy i krzywdzącej ją, są nieusprawiedliwione. Czynność prawna może być wa-
dliwa z różnych przyczyn i różny jest wpływ wadliwości czynności prawnej na jej
skuteczność prawną. W doktrynie i orzecznictwie odróżnia się nieważność czynności
prawnej (nazywaną często nieważnością ,,bezwzględną") od jej wzruszalności (na-
zywanej nieważnością ,,względną"). System prawny uznaje za nieważne (bezwzględ-
nie) czynności prawne w razie między innymi sprzeczności oświadczenia woli z bez-
względnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami współżycia społecznego (art.
58 KC i odpowiednio art. 203 § 4 KPC lub art. 469 KPC). Czynność taka jest nieważ-
na od samego początku i z mocy prawa, wobec czego sąd uwzględnia ten stan rze-
czy z urzędu bez konieczności zgłaszania przez stronę zainteresowaną jakichkolwiek
wniosków lub zarzutów w tym względzie, w szczególności bez konieczności uchyla-
nia się przez stronę od skutków prawnych swojego oświadczenia woli. Nieważność
bezwzględna ma charakter definitywny - każdy i zawsze może się na nią powołać.

Z kolei czynność prawna wzruszalna wywołuje wszystkie określone w jej treści
skutki prawne, jednakże w sytuacjach przewidzianych w ustawie skutki te mogą ulec
uchyleniu, jeżeli uprawniona do tego osoba skorzysta z przysługującego jej prawa
podmiotowego i we wskazanym terminie (zawitym) złoży stosowne oświadczenie
woli, które wzruszy dokonaną wcześniej czynność prawną. W takiej postaci nastę-
puje uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu (art.
84, 86, 88 KC, a przy ugodzie art. 918 KC).

Brak ustaleń faktycznych i oceny prawnej co do tego, czy ugoda sądowa za-
warta przez strony 27 stycznia 2000 r. nie narusza słusznego interesu powódki jako
pracownika, czyni jej kasację usprawiedliwioną. Takiej oceny - według kryteriów
wskazanych w art. 469 KPC - żaden z Sądów rozpoznających sprawę nie dokonał.
Sąd Rejonowy stwierdził, że ugoda nie jest sprzeczna z prawem i zasadami współ-
życia społecznego i nie zmierza do obejścia prawa, powołując przy tym art. 223 § 1 i
2 KPC w związku z art. 203 § 4 KPC jako przepisy zawierające kryteria, według któ-
rych dokonywał oceny dopuszczalności ugody. Sąd Rejonowy nie dokonywał zatem
w ogóle oceny treści ugody według kryterium słusznego interesu pracownika, wska-
zanego w art. 469 KPC. Z kolei Sąd Okręgowy powołał, co prawda, ten przepis w
uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia, ale brak jakichkolwiek ustaleń i rozwa-
żań w tym przedmiocie w istocie uniemożliwia kontrolę prawidłowości tej oceny. Nie
może się ona bowiem sprowadzać do uwzględnienia tego, że powódka w chwili za-
wierania ugody była reprezentowana przez pełnomocnika procesowego, który asy-
stował jej przy tej czynności. Istotna jest bowiem sama treść ugody w kontekście
przysługujących powódce (ewentualnie) roszczeń z tytułu rozwiązania z nią umowy o
pracę, a ta nie została poddana analizie w stopniu umożliwiającym ocenę, czy ugoda
nie narusza usprawiedliwionego interesu pracownika. Natomiast to, czy i jakie rosz-
czenia przysługują powódce w rozpoznawanej sprawie wymaga ustaleń faktycznych,
których Sądy pierwszej i drugiej instancji nie dokonały, ustaleń faktycznych nie może
bowiem zastąpić przytoczenie rozbieżnych stanowisk stron oraz streszczenie złożo-
nych przez nie pism procesowych. Ocena, czy ugoda jest dopuszczalna, musi być
poprzedzona ustaleniem jej rzeczywistej treści, co oznacza, że oświadczenia stron
wymagają stosownej wykładni dokonanej w oparciu o kryteria określone w art. 65
KC. Jest to istotne zwłaszcza z tej przyczyny, że strony w swoich twierdzeniach fak-
tycznych zawartych w pismach procesowych (powódka w zażaleniu, pozwana w od-
powiedzi na zażalenie) różnią się co do tego, jaka była rzeczywista treść oświadcze-
nia woli powódki w kwestii wyrażenia zgody na odszkodowanie w kwocie 1.230 zł
netto i zobowiązania się do niewnoszenia żadnych roszczeń ,,z tego tytułu" w stosun-
ku do strony pozwanej. Istotny jest zatem zgodny zamiar stron i cel ugody zawierają-
cej w swojej treści tego rodzaju oświadczenie powódki.

Twierdzenia kasacji dotyczące stanu psychofizycznego powódki w chwili za-
wierania ugody sądowej, wyłączającego świadome podjęcie przez nią decyzji i wyra-
żenie woli, nie mogły być wzięte pod uwagę przez Sąd Najwyższy, ponieważ pojawiły
się po raz pierwszy dopiero w kasacji, a ponadto nie są powiązane z takim zarzutem
naruszenia konkretnie wskazanych przepisów prawa materialnego lub procesowego,
który umożliwiałby ich rozpoznanie w postępowaniu kasacyjnym.

Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na pods-
tawie art. 39313 § 1 KPC.
========================================