POSTANOWIENIE Z DNIA 11 GRUDNIA 2003 R.
IV KK 46/03


Artykuł 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważ-
ne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na
rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze
zm.) nie stanowi podstawy do dochodzenia odszkodowania i zadośćuczy-
nienia za szkody oraz krzywdy wynikłe ze skierowania osoby uprzednio
skazanej za taką działalność, orzeczeniem uznanym w trybie przepisów tej
ustawy za nieważne, do pracy przymusowej w kopalniach węgla, kamienio-
łomach lub zakładach uranu i batalionach budowlanych.

Przewodniczący: sędzia SN A. Siuchniński (sprawozdawca).
Sędziowie SN: P. Kalinowski, M. Sokołowski.
Prokurator Prokuratury Krajowej: J. Piechota.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 11 grudnia 2003 r., sprawy z
wniosku Juranda J. o odszkodowanie i zadośćuczynienie, z powodu kasa-
cji wniesionej przez Prokuratora Generalnego na korzyść wnioskodawcy,
od wyroku Sądu Wojewódzkiego w R. z dnia 8 marca 1993 r.

o d d a l i ł kasację (...).





U Z A S A D N I E N I E

Sąd Wojewódzki w R. postanowieniem z dnia 13 grudnia 1991 r.
stwierdził nieważność wyroku b. Wojskowego Sądu Rejonowego w R. z
dnia 26 maja 1950 r. Tymże wyrokiem Jurand J. skazany został za prze-
stępstwo z art. 86 § 2 KKWP, na karę 5 lat więzienia, utratę praw publicz-
nych i obywatelskich praw honorowych na okres 2 lat oraz przepadek całe-
go mienia. Postanowieniem z dnia 8 marca 1993 r. Sąd Wojewódzki w R.
zasądził od Skarbu Państwa - w trybie art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego
1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjo-
nowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego -
na rzecz Juranda J. kwotę w wysokości 127 100 000 zł tytułem odszkodo-
wania i zadośćuczynienia za doznane szkody oraz krzywdy wynikłe ze
skazania w sprawie Wojskowego Sądu Rejonowego w R., i odbycia kary
więzienia. Oddalony został natomiast wniosek w tej części, w której Jurand
J. domagał się zasądzenia odszkodowania za okres kiedy pełnił zastępczą
służbę wojskową, będąc przymusowo zatrudniony w kopalni węgla ka-
miennego. Postanowienie to nie zostało zaskarżone i uprawomocniło się w
pierwszej instancji.
Od tego postanowienia, na korzyść Juranda J., kasację wniósł Proku-
rator Generalny, zaskarżając je w części oddalającej wniosek o zasądzenie
odszkodowania za przymusową pracę w kopalni węgla kamiennego w ra-
mach zastępczej służby wojskowej. Zarzucił rażące i mające wpływ na
treść orzeczenia, naruszenie przepisu art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego
1991 r. (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) poprzez błędne przyjęcie, iż przepis
ten nie ma zastosowania do osób, wobec których represje stosowane z
przyczyn politycznych polegały na przymusowym zatrudnieniu w kopalni w
ramach zastępczej służby wojskowej, i wniósł o uchylenie orzeczenia w za-
skarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego roz-
poznania Sądowi Okręgowemu w R. W uzasadnieniu kasacji Prokurator
Generalny podniósł, że Sąd Wojewódzki w R., dysponował dowodami
wskazującymi na to, że po odbyciu kary więzienia za przestępstwo o cha-
rakterze politycznym, wnioskodawca Jurand J. pracował w Kopalni Węgla
Kamiennego ,,Wujek" w K. jako ,,żołnierz pod ziemią", i że został tam skie-
rowany przymusowo, w ramach pełnionej służby wojskowej. Wyraził po-
gląd, że w powszechnym odczuciu społecznym, przymusowe kierowanie
poborowych do zastępczej służby wojskowej, pełnionej m.in. w kopalniach i
kamieniołomach, stanowiło element represji, zaś będąca wówczas u wła-
dzy opcja polityczna ostrze tej represji kierowała wyraźnie przeciwko swym
przeciwnikom, o czym świadczyć ma treść rozkazu Nr 008/MON Ministra
Obrony Narodowej, zalecającego wcielanie do służby wojskowej m.in. po-
borowych, którzy skazani byli za przestępstwa o charakterze politycznym.
W tej sytuacji, zdaniem wnoszącego kasację, wbrew poglądowi wyrażone-
mu w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia Sądu Wojewódzkiego w
R. z dnia 8 marca 1993 r., istniały wystarczające podstawy prawne do za-
sądzenia na rzecz Juranda J. odszkodowania z tytułu jego pracy w kopalni,
zaś kwestię tę przesądzają ostatecznie uregulowania zawarte w ustawie z
dnia 2 września 1994 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przy-
sługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrud-
nionym w kopalniach węgla ... (Dz. U. z 2001 r. Nr 60, poz. 622).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie jest zasadna.
W art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne
orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz
niepodległego bytu Państwa Polskiego ustawodawca przyznał wprawdzie
osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia skazującego ją
za działalność niepodległowościową, prawo do odszkodowania i zadość-
uczynienia ale tylko za te szkody i krzywdy, które wynikły z wydania takiego
orzeczenia. Nie może zatem budzić wątpliwości, że odszkodowanie i za-
dośćuczynienie przyznawane na podstawie tego przepisu odnosić się musi
wyłącznie do szkód i krzywd wynikających bezpośrednio z orzeczenia
uznanego za nieważne a nie do innych, mających pośredni tylko związek z
tym orzeczeniem. W latach 1949-1959 niektórzy żołnierze, w ramach od-
bywania zastępczej służby wojskowej, byli przymusowo zatrudniani między
innymi w kopalniach węgla kamiennego. To prawda, co podniesiono w ka-
sacji, że w powszechnym odczuciu społecznym, przymusowe kierowanie
poborowych do pracy w kopalniach stanowiło element represji, a ostrze tej
represji kierowało się także przeciwko przeciwnikom ówczesnej władzy.
Istotnie świadczyć o tym może treść wspomnianego w kasacji rozkazu Mi-
nistra Obrony Narodowej, zalecającego wcielanie do służby wojskowej
m.in.. poborowych, którzy skazani byli za przestępstwa o charakterze poli-
tycznym. Jest jednak zupełnie oczywiste, że przymusowo zatrudniani w
kopalniach, w ramach zastępczej służby wojskowej, byli również żołnierze,
nigdy nie skazywani za przestępstwa polityczne, lecz z innych przyczyn, i
uznawani za niepokornych wobec tzw. władzy ludowej. To oznacza, że wy-
rok skazujący za przestępstwo o charakterze politycznym nie prowadził do
odbycia zastępczej służby wojskowej w postaci przymusowej pracy, np. w
kopalniach węgla kamiennego, jako do koniecznego i nieuniknionego jego
następstwa, nie stanowił nawet po temu przesłanki koniecznej. Był jedynie
jedną z wielu względnych przesłanek branych pod uwagę przy kierowaniu
do przymusowej pracy w kopalniach w ramach zastępczej służby wojsko-
wej. Zatem szkody wynikające z przymusowej pracy w trudnych warunkach
kopalnianych co najwyżej pośrednio wiązać się mogą z orzeczeniem ska-
zującym za przestępstwo polityczne.
To prawda, że Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 grudnia 1993 r.
(WZ 216/93, OSNKW 1994, z. 3-4, poz. 23) wyraził pogląd, że przez poję-
cie represji o której mowa w ust. 2 art. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych
za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego należy ro-
zumieć wszelkie formy prześladowania będącego następstwem działalno-
ści określonej w ust. 1 tegoż artykułu, w tym również skierowanie do pracy
przymusowej w batalionie górniczym w ramach odbywania zasadniczej
służby wojskowej. Nie podejmując polemiki w kwestii zasadności tego po-
glądu, należy zauważyć w każdym razie tyle, że nie ma on waloru uniwer-
salnego, wyrażony bowiem został na tle szczególnego stanu faktycznego,
kiedy to - jak wynika z uzasadnienia wspomnianego postanowienia - skie-
rowanie wnioskodawcy do odbycia zastępczej służby wojskowej miało być
wynikiem określonej treści wyroku skazującego go za działalność niepod-
ległościową. Tymczasem Jurand J. powołany został do zastępczej służby
wojskowej dnia 19 lutego 1954 r., a zatem ponad 7 miesięcy od odbycia
orzeczonej kary więzienia, i po miesięcznym przeszkoleniu skierowany do
pracy w kopalni ,,Wujek", przy czym nic nie wskazuje na to, że skazujący go
uprzednio wyrok za działalność polityczną był wyłączną przyczyną skiero-
wania do pracy górniczej. Właśnie dlatego, że skierowanie do pracy w wy-
jątkowo trudnych warunkach, w ramach odbywania zasadniczej służby
wojskowej, nie było warunkowane uprzednim skazaniem za przestępstwa
polityczne i dotyczyło nie tylko skazanych za nie, ale także wielu innych
osób z różnych powodów władzy ówczesnej niewygodnych, w preambule
ustawy z dnia 2 września 1994 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnie-
niach przysługującym żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymuso-
wo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach rud ura-
nu i batalionach budowlanych, przyjęto, iż przymusowe zatrudnianie żołnie-
rzy zastępczej służy wojskowej w kopalniach węgla, kamieniołomach, za-
kładach wydobywania rud uranu i batalionach budowlanych, stanowiło
szczególny rodzaj represji z przyczyn politycznych. Inaczej mówiąc, to
przymusowe zatrudnianie potraktowano ustawowo jako autonomiczny ro-
dzaj represji, stanowiący samodzielną podstawę faktyczną do uzyskania
świadczenia pieniężnego (tj. swoistego rodzaju odszkodowania) w wysoko-
ści 0,5% przeciętnego wynagrodzenia w kwartale kalendarzowym poprze-
dzającym termin ostatniej w 1995 r. waloryzacji, za każdy pełny miesiąc
trwania pracy przymusowej, nie więcej jednak łącznie niż 10% tego wyna-
grodzenia. To ustawowe rozwiązanie stanowi argument przemawiający wy-
jątkowo silnie za tym, że art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych
za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, nie stanowi
podstawy do dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia za szkody
oraz krzywdy wynikłe ze skierowania osoby uprzednio skazanej za taką
działalność orzeczeniem uznanym w trybie przepisów tej ustawy za nie-
ważne, do pracy przymusowej w kopalniach węgla, kamieniołomach lub
zakładach uranu i batalionach budowlanych. Stanowisko przeciwne prowa-
dziłoby do odmienności sytuacji prawnej żołnierzy, którzy z powodu przy-
musowej pracy np. w kopalniach węgla kamiennego, ponieśli szkodę, za-
leżnie od tego, czy byli wcześniej skazani za przestępstwa polityczne, czy
też nie.
Z tych powodów Sąd Najwyższy orzekł o oddaleniu wniesionej przez
Prokuratora Generalnego, na korzyść Juranda J. kasacji.