Potrącenie wierzytelności. Co zrobić by było skuteczne?

Instytucja potrącenia istnieje w Kodeksie cywilnym od zawsze, jednakże mimo upływu lat i praktyki stosowania nadal może wzbudzać wątpliwości. Wskutek potrącenia wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej z datą wsteczną, tj. od momentu, kiedy potrącenie stało się możliwe.

Oświadczenie o potrąceniu, stosownie do art. 499 K.c., ma charakter konstytutywny, co oznacza, że bez niego - mimo spełnienia ustawowych przesłanek potrącenia (art. 498 § 1 K.c.) - nie dojdzie do wzajemnego umorzenia wierzytelności. Do potrącenia, o którym mowa w art. 498 K.c., nie dochodzi bowiem z mocy prawa, a wskutek złożenia przez zainteresowaną osobę stosownego oświadczenia. Potrącenie jest zatem jednostronną czynnością prawną. Jest oświadczeniem woli uprawnionego, które powinno czynić zadość wymaganiom przewidzianym w prawie materialnym, w odniesieniu do określonych w nim przesłanek i skutków. Spełnia ono funkcję zapłaty, egzekucji oraz zabezpieczenia i nie wymaga zgody osoby, do której jest kierowane.

Do potrącenia wskutek oświadczenia woli dojdzie wtedy, gdy potrącający jest równocześnie dłużnikiem oraz wierzycielem swego wierzyciela. Przedmiotem wierzytelności zgłoszonych do potrącenia winny być pieniądze, lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku. Wierzytelności podlegające potrąceniu mogą wynikać zarówno z różnych tytułów np. sprzedaż i pożyczka, jak i tylko z jednego np. z wynagrodzenia i kar umownych wynikających z umowy o dzieło. Ustawodawca nie wymaga, aby obie wierzytelności były ze sobą w jakiś sposób powiązane. Trzeba jednak pamiętać, że nie wszystkie wierzytelności podlegają potrąceniu - katalog wyłączeń określa art. 505 K.c.

Warunkiem skuteczności potrącenia jest wymagalność obu wierzytelności. Oznacza to, że jeden i drugi wierzyciel mogą nawzajem żądać od siebie spełnienia należnych im świadczeń, czyli najczęściej zapłaty, bo termin płatności już minął. Orzecznictwo i doktryna wskazują jednak, że ustawowe potrącenie można stosować także wtedy, gdy tylko wierzytelność potrącającego jest wymagalna. Jeśli bowiem wierzytelność tego, któremu zgłaszamy potrącenie nie jest wymagalna to oświadczenie o potrąceniu zastępuje zapłatę. Sytuacja odwrotna tj. próba potrącenia niewymagalnej wierzytelności jest bezskuteczna i wymaga złożenia w późniejszym terminie, po stwierdzeniu wynagalności wierzytelności, odrębnego oświadczenia.

Po ustaleniu powyższych okoliczności potrącający może złożyć oświadczenie o potrąceniu. W przypadku spółki z o. o. można mówić o złożeniu oświadczenia woli, jeśli spółka jest należycie reprezentowana tj. reprezentuje ją zarząd, prokurent lub pełnomocnik(tak: art. 60 K.c. w zw. z art. 201 §1 K.s.h.). Przyjęcie zatem, że wolę potrącenia wyraża określone pismo, wymaga podpisu określonych osób (zgodnie z treścią KRS) lub należycie umocowanego pełnomocnika tj. umocowanego do składania oświadczeń woli o potrąceniu.

Ma to istotne znaczenie w ewentualnym dalszym procesie sądowym. Skoro bowiem pozwana spółka będzie się w takiej sytuacji powoływać na wygaśnięcie wierzytelności wskutek potrącenia, to okoliczności te winna udowodnić i to zarówno w sferze złożenia oświadczenia woli, jak i dojścia go do adresata.

Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Z kolei art. 61 K.c. wynika, iż w sprawie składania oświadczenia woli ustawodawca przyjął teorię doręczenia. Według tej teorii dla przyjęcia, że oświadczenie woli zostało złożone innej osobie, istotna jest chwila dojścia treści do wiadomości tej osoby. Z punktu widzenia skuteczności oświadczenia woli nieistotne jest zatem, czy i kiedy adresat zapoznał się z jego treścią. Wystarczające jest, że oświadczenie woli doszło do niego w sposób stwarzający mu realną możliwość zapoznania się z treścią. Oświadczenie woli uznaje się za skutecznie złożone również wtedy, gdy adresat mogąc zapoznać się z jego treścią, celowo tego nie uczynił, odmówił zapoznania się z nim lub z własnej woli nie podjął przesyłki pocztowej zawierającej to oświadczenie. Tym samym, w przypadku ustalenia, że np. osoba fizyczna wyprowadziła się, do skutecznego potrącenia będzie niezbędne ustalenie
jej adresu.

Jeśli oświadczenie o potrąceniu okaże się wadliwe w toku procesu, jeszcze nie wszystko jest stracone. Zgłoszenie procesowego zarzutu potrącenia dla swojej skuteczności musiałoby być jednak wówczas połączone z materialnotechniczną czynnością, o której mowa w art. 499 K.c.

Czytaj więcej [ ( http://static1.money.pl/i/h/236/210412.jpg ) ] (http://prawo.money.pl/aktualnosci/okiem-eksperta/artykul/kara;umowna;-;czy;mozna;ja;obnizyc,29,0,1302557.html) *Kara umowna - czy można ją obniżyć? * Redukcji kary umownej dokonuje sąd na wiosek dłużnika. Pozwala to na sądową kontrolę przypadków nadużycia prawa i nieuzasadnionego wzbogacenia uprawnionego.

Złożenie oświadczenia o potrąceniu przez pełnomocnika procesowego pozwanej wówczas spółki może wywołać skutek w postaci umorzenia wierzytelności, jeśli jest on do tego dodatkowo i wyraźnie umocowany. Pełnomocnictwo procesowe obejmuje z mocy samego prawa umocowanie jedynie do ściśle określonych czynności materialnoprawnych, tj. zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa, jeżeli wymienione czynności nie zostały wyłączone w danym pełnomocnictwie (tak: art. 91 pkt 4 K.p.c.).

Pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje zatem co do zasady umocowania do złożenia oświadczenia o potrąceniu, czy też przyjmowania takiego oświadczenia (tak też: uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 20 października 2004 r., I CK 204/04, OSNC 2005/10/176; wyroku Sądu Najwyższego z 14 stycznia 2009 r., IV CSK 356/2008, LexPolonica 2077693; wyroku Sądu Najwyższego z 12 października 2007 r., V CSK 171/2007, LexPolonica 2092255). Ponadto warto pamiętać, że i po drugiej stronie musi być obecna osoba zdolna do odbioru takiego oświadczenia - tj. strona lub jej pełnomocnik upoważniony do odbioru oświadczeń o potrąceniu.

Niezależnie od powyższych uwag warto wskazać, że fakt nieuwzględnienia zarzutu potrącenia nie stoi na przeszkodzie w wytoczeniu odrębnego procesu o taką należność, czy ich potrąceniu po zakończeniu sprawy i uzyskaniu prawomocnego rozstrzygnięcia.

Reasumując, instytucja potrącenia ustawowego, jakkolwiek powszechna i skuteczna, musi być stosowana rozważnie, z uwzględnieniem uwag i praktyki płynącej z orzecznictwa i doktryny.

Autorka jest radca prawnym w Kancelarii Radców Prawnych K&L Legal Granat i Wspólnicy Sp. k.