Ze względu na wysokie koszty i czas postępowania sądowego, coraz częściej przedsiębiorcy wybierają negocjacje, mediację lub arbitraż. Co charakteryzuje ten sposób rozwiązywania sporów?
Podstawowymi stosunkami cywilnoprawnymi łączącymi uczestników obrotu gospodarczego są zobowiązania (łac. obligatio), w których występuje wierzyciel jako strona uprawniona i dłużnik – strona zobowiązana.
Zgodnie z przepisem art. 353 § 1 k.c. wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Uprawnienia i obowiązki wynikające z powołanego stosunku prawnego mogą być podstawą konfliktu oraz sporu pomiędzy jego stronami.
Konflikt w znaczeniu gospodarczym stanowi zantagonizowaną sprzeczność lub różnicę zdań pomiędzy uczestnikami obrotu gospodarczego, którzy niejednokrotnie prowadzą ożywioną polemikę lub dyskusję. Nierozwiązany konflikt przekształca się w spór. Mimo że teoretycy stosują rozróżnienie pomiędzy konfliktem a sporem, w języku potocznym pojęcia te używane są często zamiennie.
Dochodzenie długów
Zdarzenia powodujące konflikty i spory to zjawiska typowe w obrocie gospodarczym. Mając tego świadomość, strony zainteresowane są formułowaniem treści umów – w tym umów inwestycyjnych - w taki sposób, aby ograniczyć występowanie takich zdarzeń i jednocześnie przyjąć procedurę, która ułatwi zamknięcie konfliktu albo rozstrzygnięcie sporu w pokojowy sposób.
Jakie są sposoby na polubowne rozwiązywanie sporów?Ze względu na długi czas trwania postępowania sądowego w Polsce oraz relatywnie wysokie jego koszty – w myśl zasady „czas to pieniądz” - coraz większą popularnością cieszą się polubowne (pozasądowe) metody rozwiązywania sporów. Zalicza się do nich w szczególności negocjacje, mediacje, i arbitraż. Oczywiście nie ma gotowej recepty na uniknięcie sporu albo na jego niezwłoczne rozstrzygnięcie, to jednak kierując się kryteriami stopnia sformalizowania procedur, ilością osób zaangażowanych w konflikt (strony i osoby trzecie), oraz siłą uprawnień władczych osób trzecich, możemy wyróżnić następujące podstawowe metody polubownego rozwiązywania sporów.
Negocjacje Pierwszy z takich sposobów to bezpośrednie negocjacje, w których biorą udział jedynie strony bezpośrednio zaangażowane w spór lub ich reprezentanci. Jest to proces, w którym zwaśnione strony komunikują swoje odmienności poprzez rozmowy, dyskusje i zawieranie kompromisów w celu rozwiązania konfliktu.
Przed przystąpieniem do negocjacji każda ze stron powinna przygotować listę swoich interesów, która pozwoli określić potrzeby oraz satysfakcjonujący stopień ich zaspokojenia. Kolejnym krokiem jest określenie wspólnych celów, co pozwoli na sprecyzowanie płaszczyzny współpracy. Poza kwestiami merytorycznymi, ważne jest również wybranie stylu negocjacji i technik kształtowania sytuacji. Po rozważeniu powyższych kwestii można przystąpić do dyskusji, w której następuje kontakt stron w celu wypracowania rozwiązania.
Dochodzenie długów
Warte podkreślenie jest to, że przystąpienie do negocjacji zależy tylko od woli stron, dlatego deklarację woli podejmowania prób rozwiązywania sporów w tym trybie można umieścić już we właściwym kontrakcie poprzez wskazanie, że w przypadku sporu dotyczącego realizacji lub interpretacji postanowień umowy, strony zobowiązują się dążyć do jego rozstrzygnięcia w drodze negocjacji. W przypadku bezskutecznego upływu określonego terminu na ich przeprowadzenie, strona może skierować sprawę na drogę postępowania sądowego, chyba że zastrzeżono dodatkowe rozwiązanie jakim jest klauzula arbitrażowa, o której mowa niżej.
Mediacja Możliwe jest również przyjęcie przez strony trybu mediacyjno–koncyliacyjnego, w którym strony wybierają bezstronnego, ale jednocześnie doświadczonego mediatora. Decyzje mediatora nie są dla stron wiążące (nie ma on żadnych uprawnień władczych), a jego rola ogranicza się do doradzania stronom i pomocy w ociągnięciu porozumienia. Podobnie, jak w przypadku trybu kontraktowego forma i procedury negocjacji pozostają w gestii stron.
Z kolei w trybie arbitrażowym spór toczy się przed sądem polubownym, który może być stałym sądem albo powołanym w umowie przez strony do rozstrzygnięcia konkretnego sporu (tzw. sądy ad hoc).W tym drugim przypadku strony wskazują arbitrów, superarbitra i zakres ich działania albo podają liczbę sędziów i sposób ich powoływania. Zapis na sąd polubowny powinien obligatoryjnie określać przedmiot sporu albo stosunek prawny, z którego spór może wyniknąć. Ustawodawca zastrzega, że postanowienia umowy przyznające jednej ze stron więcej uprawnień przy powołaniu sądu polubownego są bezskuteczne.
Sąd polubowny
Rozstrzyganie sporów w formie sądu polubownego to najbardziej zinstytucjonalizowany i sformalizowany model, któremu w dużej mierze odpowiada proces sądowy. Coraz powszechniejszym rozwiązaniem wykorzystywanym przez podmioty gospodarcze jest umieszczanie w kontraktach zapisów poddających rozstrzyganie ewentualnych sporów majątkowych lub sporów o prawa niemajątkowe wynikających z tych umów właśnie sądom polubownym.
Decydując się na poddanie ewentualnych sporów rozstrzygnięciu takich instytucji strony powinny wziąć pod uwagę czy sąd polubowny, któremu zamierzają poddać rozstrzygnięcie sporu jest tzw. sądem branżowym, a więc specjalizującym się w rozstrzyganiu sporów z danej dziedziny. Należy bowiem zwrócić uwagę, iż istnieją różne sądy polubowne, które specjalizują się w rozstrzyganiu sporów z pewnych obszarów działalności gospodarczej.
Dochodzenie długów
Jeśli zatem nasz spór wynikający z danego stosunku prawnego dotyczy konkretnej dziedziny działalności gospodarczej np. budownictwa to wskazane jest, jeżeli już decydujemy się na taką formę rozstrzygania ewentualnych sporów, poddanie go „branżowemu” sądowi polubownemu. Korzystanie z pomocy arbitrów posiadających nie tylko przygotowanie teoretyczne, ale również odpowiednią wiedzę praktyczną z danej dziedziny przyczyni się do szybszego i bardziej wszechstronnego rozstrzygnięcia sporu. Specjalistyczna wiedza ma niejednokrotnie istotne znaczenie dla sprawnego i sprawiedliwego rozstrzygnięcia sporu.
Przyjmując zatem zapis na sąd polubowny, strony dokonują dobrowolnego samoograniczenia swojego konstytucyjnego prawa do sądu. W pewnych szczególnych przypadkach uznać nawet można, że sąd polubowny może nie być związany przepisami prawa materialnego, z uwagi na charakter sprawy (tak np. w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 27 maja 2009 r. sygn. akt I ACa 177/09, ).
Sądy arbitrażowe działające pod auspicjami bądź w ramach określonej instytucji arbitrażowej posiadają własny regulamin, zawierający regulacje dotyczące samego postępowania, wyboru arbitrów, wyrokowania, listę arbitrów oraz taryfikator, który musi zostać zaakceptowany przez strony. Należy pamiętać, że aby wyrok sądu polubownego oraz ugoda przed nim zawarta miały moc prawną na równi z wyrokiem sądu powszechnego, konieczne jest uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku przez sąd powszechny. W szczególnych przypadkach istnieje również możliwość uchylenia wyroku sądu polubownego przez sąd powszechny.
Na zakończenie, warto podkreślić podstawowe korzyści przemawiające na rzecz pozasądowych metod rozstrzygania sporów. Naczelną zasadą i niewątpliwie istotną zaletą takich postępowań dla uczestników obrotu gospodarczego jest z zasady sprawność takich postępowań. Strony oczywiście posiadają równe prawa w tym postępowaniu w tym prawo do wysłuchania oraz sposobność przedstawiania twierdzeń i dowodów na ich poparcie. Ważną rolę odgrywa również poufność tego typu postępowań, które może zostać dodatkowo potwierdzone w zawartej przez strony umowie. Oszczędność czasu i środków przemawia za upowszechnianiem pozasądowych metod polubownego rozstrzygania sporów.
Autor jest aplikantem radcowskim z Kancelarii Prawniczej Rachelski i Wspólnicy