Wyrok z dnia 12 kwietnia 2006 r.
III UK 172/05

Niedopuszczalne jest ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu
rolników w zakresie objętym powagą rzeczy osądzonej prawomocnego wyroku
wyłączającego z tego ubezpieczenia (art. 366 k.p.c.).

Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz, Sędziowie: SN Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), SA Romualda Spyt.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 12 kwietnia
2006 r. sprawy z odwołania Jerzego M. od decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddziału Regionalnego w P. o podleganie ubezpieczeniu społecznemu
rolników, na skutek skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Rzeszowie z dnia 18 sierpnia 2005 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Rzeszowie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Decyzją dnia 31 stycznia 2005 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego-Oddział Regionalny w P. stwierdziła ustanie rolniczego ubezpieczenia społecz-
nego wnioskodawcy Jerzego M. od dnia 4 grudnia 1999 r. do dnia 30 września 2004
r. wobec prowadzenia przez niego w tym okresie pozarolniczej działalności gospo-
darczej.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawcy Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Przemyślu wyrokiem z dnia 17 maja 2005 r. [...] zmienił za-
skarżoną decyzję i ustalił podleganie wnioskodawcy ubezpieczeniu społecznemu
rolników od dnia 4 grudnia 1999 r. do dnia 30 września 2004 r. Sąd ustalił, że wnio-
skodawca od 1979 r. prowadził gospodarstwo rolne i podlegał ubezpieczeniu spo-
łecznemu rolników. Od 15 lutego 1990 r. rozpoczął prowadzenie działalności gospo-
darczej i prowadził ją równocześnie z działalnością rolniczą do dnia wejścia w życie
ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585 ze zm.). Na podstawie art. 2 tej ustawy złożył
oświadczenie o zamiarze podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników i został
objęty tym ubezpieczeniem. Następnie decyzją organu rentowego został wyłączony z
tego ubezpieczenia od 1 października 1997 r., a jego odwołanie od tej decyzji zostało
oddalone prawomocnym wyrokiem. Konsekwencją tej decyzji było objęcie wniosko-
dawcy ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodar-
czej. Działalność tę wnioskodawca zawiesił od 1 stycznia 1999 r. i do dnia 30 wrze-
śnia 1999 r. został objęty rolniczym ubezpieczeniem społecznym. Działalność podjął
1 października 1999 r., a od 4 grudnia 1999 r. zgłosił się do ubezpieczenia w Kasie
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. W ocenie Sądu stanowisko organu rento-
wego nie jest prawidłowe. Wnioskodawca winien mieć bowiem możliwość skorzysta-
nia z regulacji art. 2 powołanej ustawy, gdyż w dniu jej wejścia w życie spełniał prze-
słanki tego przepisu prowadząc jednocześnie obydwie działalności. Dlatego też de-
cyzja obejmująca wnioskodawcę ubezpieczeniem społecznym rolników poczynając
od 1 października 1997 r. była prawidłowa. Nie była natomiast trafna późniejsza de-
cyzja wyłączająca wnioskodawcę z ubezpieczenia z powołaniem się na przesłanki
art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 5, poz. 25 ze zm.). Fakt uznania za prawidłową tej
ostatniej decyzji wyrokiem sądowym nie stanowi przeszkody, gdyż nie było przed-
miotem postępowania badanie przesłanek z art. 2 ustawy zmieniającej. Nie stanowi
także przeszkody zawieszenie działalności pozarolniczej, ponieważ przepisy ustawy
z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137,
poz. 887 ze zm.) nie przewidują tego typu instytucji, a zgodnie z art. 13 ust. 4 tej
ustawy ubezpieczenie trwa od dnia rozpoczęcia działalności do jej zakończenia. Po-
wyższe powoduje, że wnioskodawca zachował prawo do podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników nieprzerwanie od dnia 1 października 1997 r. do dnia 30
września 2004 r.
Apelacja Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego od tego wyroku zo-
stała oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Rzeszowie z dnia 18 sierpnia 2005 r. [...]. Sąd Apelacyjny uznał za prawidło-
we ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji. Istotne jest to, że wnioskodawca w
dniu 1 stycznia 1997 r. prowadził zarówno działalność rolniczą jak i pozarolniczą
działalność gospodarczą, podlegając w tej dacie ubezpieczeniu społecznemu z tytułu
tej ostatniej działalności. Przepis art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników umożliwiał objęcie rolniczym ubezpie-
czeniem społecznym rolnika, który w dniu wejścia w życie ustawy (1 stycznia 1997 r.)
podlegał innemu ubezpieczeniu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej - nie
będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbowym - a który spełnia inne
warunki podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy w pełnym
zakresie i złoży oświadczenie o zamiarze podlegania ubezpieczeniu rolniczemu z
wyłączeniem innego ubezpieczenia. Wnioskodawca spełnił te warunki, gdyż w dniu
30 września 1997 r. złożył oświadczenie o zamiarze podlegania ubezpieczeniu spo-
łecznemu rolników. Nie sposób twierdzić, aby musiał spełniać wówczas także wymóg
art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, ,,gdyż ten przepis nie stanowił o
obowiązkowym ubezpieczeniu społecznym (zgłoszenie przy spełnieniu podanych w
nim przesłanek zależało od woli rolnika czy domownika), a ponadto z uwagi na spo-
sób jego redakcji był on nakierowany przyszłościowo. W konsekwencji powyższego
słusznym było objęcie wnioskodawcy ubezpieczeniem społecznym w decyzji z dnia 7
października 1997 r. Natomiast uchylenie tej decyzji - zresztą jedynie częściowe - z
powołaniem się na błąd było nieuprawnione. Fakt, iż decyzja uchylająca z dnia 25
maja 1998 r. spotkała się z aprobatą zawartą w wyroku Sądu Wojewódzkiego w
Przemyślu z dnia 9 października 1998 r. nie może poprzez powagę rzeczy osądzonej
wpływać negatywnie na roszczenia wnioskodawcy. Przede wszystkim stosownie do
treści art. 366 k.p.c. wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do
tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia oraz tylko
między tymi samymi stronami. O ile w sprawie zachodzi tożsamość stron, to tożsa-
mość przedmiotu postępowania budzi wątpliwości. Brak pisemnego uzasadnienia
wyroku utrudnia ustalenia w ostatnim zakresie. Sama zaskarżona decyzja nie podaje
żadnej materialnej podstawy. Z twierdzeń organu rentowego zawartych w odpowiedzi
na odwołanie jak i dołączonej dokumentacji wynika, że uznano, iż wobec wniosko-
dawcy należało stosować brzmienie przepisu art. 5a ustawy oraz, że nie spełnia on
podanych nim przesłanek. W tym stanie rzeczy należy uznać, że podstawą sporu
było podleganie wnioskodawcy ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy art. 5a
ustawy. To z kolei musi powodować uznanie, iż w poprzedniej sprawie nie dokonano
ustaleń w zakresie spełnienia przesłanek z art. 2 ustawy. O zakresie rozstrzygnięcia
sądowego decyduje bowiem zakres zaskarżonej decyzji". W dalszej części uzasad-
nienia Sąd Apelacyjny stwierdził, że zgłoszenie się wnioskodawcy do ubezpieczenia
w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych nie było wyborem systemu ubezpieczenia
jako ,,zgłoszenie samodzielnego oświadczenia woli, lecz zgłoszenie będące konse-
kwencją wcześniejszych stanowisk organów rentowych jak i sądowego. Ponadto
zgłoszenie zawieszenia jak i reaktywowania działalności pozarolniczej z punktu wi-
dzenia wykładni obowiązujących przepisów prawa jest bez znaczenia dla bytu ubez-
pieczenia społecznego. Rzeczywiście - jak to akcentuje Sąd pierwszej instancji -
przepis art. 13 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych wskazuje początkową i końcową datę objęcia ubezpieczeniem społecz-
nym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej".
Od tego wyroku Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddział Re-
gionalny w P. wniosła skargę kasacyjną i opierając ją na podstawie naruszenia
prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 2 ustawy z dnia 12 wrze-
śnia 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, domagając się
zmiany zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej in-
stancji i oddalenie odwołania. W uzasadnieniu kasacji organ rentowy podniósł, że
powołany przepis daje wybór formy ubezpieczenia, ale nie daje podstaw do każdora-
zowego i bezwarunkowego powrotu do tego ubezpieczenia po okresach rezygnacji z
tej formy ubezpieczenia. Złożenie oświadczenia w przedmiocie wyboru rolniczego
ubezpieczenia społecznego winno być nacechowane wolą stałego podlegania temu
ubezpieczeniu przez rolnika - przedsiębiorcę. Tymczasem wnioskodawca po okresie
podlegania ubezpieczeniu rolników od 1 stycznia 1999 r. wybrał formę ubezpieczenia
z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, zgłaszając się do
ubezpieczenia w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych i zawiadomił o tym Kasę Rol-
niczego Ubezpieczenia Społecznego, wnosząc o nienaliczanie składek za IV kwartał
1999 r. Zdaniem organu rentowego wnioskodawca prowadząc w dalszym ciągu
działalność gospodarczą i podlegając ubezpieczeniu z tytułu tej działalności nie jest
uprawniony do powrotu do rolniczego ubezpieczenia na podstawie art. 2 ustawy
zmieniającej i jego oświadczenie należy oceniać w kontekście art. 5a ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym rolników. Ten z kolei przepis pozwala na kontynuowanie rolni-
czego ubezpieczenia rolnikowi podejmującemu działalność gospodarczą pod warun-
kiem, że przed podjęciem tej działalności ubezpieczenie rolnicze trwało co najmniej
jeden rok. W przypadku wnioskodawcy, który prowadził działalność gospodarczą z
przerwami, w których obejmowany był ubezpieczeniem rolniczym, wszystkie okresy
podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników były krótsze niż rok.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna jest uzasadniona, gdyż przepis art. 2 ustawy z dnia 12
września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie mógł
mieć w sprawie zastosowania. Przepis ten zacytowany w całości w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku pozwalał rolnikowi spełniającemu warunki do podlegania
ubezpieczeniu rolniczemu, który w dniu wejścia w życie ustawy zmieniającej prowa-
dził pozarolniczą działalność gospodarczą i był objęty ubezpieczeniem z tego tytułu
na podstawie obowiązujących przed zmianą przepisów wyłączających ubezpieczenie
rolnicze, na wybór rolniczego ubezpieczenia społecznego przez złożenie stosownego
oświadczenia. Sąd Apelacyjny zaprezentował stanowisko, że skoro wnioskodawca
złożył wymagane oświadczenie i od wejścia w życie ustawy zmieniającej nieprzerwa-
nie prowadził działalność rolniczą, to nadal ma prawo do podlegania ubezpieczeniu
rolniczemu, a podejmowanie działalności gospodarczej nie wyłącza go z ubezpiecze-
nia w sytuacji, gdy zgłoszenie do ubezpieczenia z tytułu tej działalności nie było wy-
nikiem wolnego wyboru lecz ,,konsekwencją wcześniejszych stanowisk organów
rentowych jak i sądowego". Podstawą tego wniosku jest ocena, że wnioskodawca w
dniu wejścia w życie ustawy zmieniającej spełniał warunki do objęcia zarówno rolni-
czym ubezpieczeniem społecznym, jak i ubezpieczeniem społecznym osób prowa-
dzących działalność gospodarczą. Dokonanie tego rodzaju oceny stanu faktycznego
było niedopuszczalne.
Z ustaleń faktycznych wynika, że w dniu 30 września 1997 r. wnioskodawca
złożył Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego w trybie art. 2 ustawy zmienia-
jącej oświadczenie o zamiarze podlegania rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu
twierdząc, że w dniu wejścia w życie tej ustawy podlegał ubezpieczeniu z tytułu pro-
wadzenia działalności gospodarczej. Na podstawie tego oświadczenia decyzją z dnia
7 października 1997 r. został objęty rolniczym ubezpieczeniem społecznym. Po
uprawomocnieniu się tej decyzji została ujawniona okoliczność, że wnioskodawca do
wejścia w życie ustawy nie podlegał ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej z powodu zawieszenia tej działalności. W związku z tym, organ rento-
wy w dniu 25 maja 1998 r. wydał decyzję stwierdzającą ustanie ubezpieczenia spo-
łecznego rolników od 1 października 1997 r. Z treści decyzji wynika, że organ rento-
wy uznał, iż od 1 stycznia 1997 r. wnioskodawca prowadził wyłącznie działalność
rolniczą i podlegał ubezpieczeniu rolniczemu na zasadach ogólnych na podstawie
art. 7 ust. 1 i art. 16 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników jako osoba nie-
podlegająca innemu ubezpieczeniu, natomiast działalność gospodarczą podjął w III
kwartale 1997 r. Podjęcie przez rolnika działalności gospodarczej mogło stanowić
podstawę do dokonania przez niego wyboru rolniczego ubezpieczenia na podstawie
art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, jeżeli podlegał temu ubezpie-
czeniu co najmniej przez 1 rok. Wyłączając wnioskodawcę z ubezpieczenia rolnicze-
go organ rentowy uznał, że nie spełnił on ani warunków określonych w tym ostatnim
przepisie, ani w art. 2 ustawy zmieniającej. Przedstawiona tu ocena została dokona-
na wyłącznie na podstawie samej treści decyzji bez wnikania w to, czy stanowisko
organu rentowego miało potwierdzenie w faktach. Stan faktyczny oceniany był nato-
miast przez Sąd Wojewódzki w Przemyślu rozpoznający odwołanie od decyzji
stwierdzającej ustanie ubezpieczenia. Oddalenie odwołania wyrokiem z dnia 9 paź-
dziernika 1998 r. [...] oznacza, że Sąd stwierdził brak podstawy prawnej do kontynu-
owania przez wnioskodawcę ubezpieczenia od dnia 1 października 1997 r. Przed-
miotem sprawy było objęcie wnioskodawcy ubezpieczeniem społecznym rolników od
dnia 1 października 1997 r., a nie objęcie go tym ubezpieczeniem na podstawie kon-
kretnego przepisu. Zresztą samo uchylenie decyzji obejmującej wnioskodawcę
ubezpieczeniem rolniczym na podstawie art. 2 ustawy zmieniającej oznacza, że
zdaniem organu rentowego warunki określone w tym przepisie nie zostały spełnione.
Oddalając odwołanie wnioskodawcy Sąd Wojewódzki podzielił stanowisko organu
rentowego. Prawomocny wyrok orzeka więc ostatecznie, że do dnia zamknięcia po-
przedzającej jego wydanie rozprawy (art. 316 § 1 k.p.c.) wnioskodawca nie podlegał
rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu. Z uwagi na powagę rzeczy osądzonej (art.
366 k.p.c.) niedopuszczalne jest ustalanie spełnienia warunków do podlegania ubez-
pieczeniu społecznemu w okresie objętym prawomocnym wyrokiem przez osobę,
która tym wyrokiem została wyłączona z ubezpieczenia. W związku z tym niedo-
puszczalna jest również zaprezentowana przez Sąd Apelacyjny polemika z rozstrzy-
gnięciem zawartym w prawomocnym wyroku. Wprawdzie Sąd Apelacyjny stwierdził
w uzasadnieniu, że wnioskodawca podlega nieprzerwanie rolniczemu ubezpieczeniu
społecznemu od 1 stycznia 1997 r., jednak sama treść rozstrzygnięcia zawarta w
sentencji w wyroku Sądu pierwszej instancji nie zmienia prawomocnego wyroku. Sąd
ten zmieniając decyzję organu rentowego objął wnioskodawcę rolniczym ubezpie-
czeniem społecznym od dnia 4 grudnia 1999 r., czyli w okresie nieobjętym prawo-
mocnym wyrokiem. W związku z tym opisane uchybienia nie powodują nieważności
postępowania.
Respektowanie powagi rzeczy osądzonej prowadzi do tego, że żądanie wnio-
skodawcy objęcia go rolniczym ubezpieczeniem od dnia 4 grudnia 1999 r. mogło być
rozpoznawane albo w oparciu o przepisy art. 7 ust. 1 i art. 16 ustawy o ubezpiecze-
niu społecznemu rolników, jeżeli nie prowadził on w tej dacie działalności gospodar-
czej, albo na podstawie art. 5a tej ustawy, jeżeli w przerwach w prowadzeniu działal-
ności gospodarczej do czasu ponownego jej podjęcia podlegał rolniczemu ubezpie-
czeniu społecznemu przez okres co najmniej jednego roku. Organ rentowy twierdzi w
skardze kasacyjnej, że wnioskodawca warunków tych nie spełnił, jednak w zaskarżo-
nym wyroku brak jest ustaleń w tym zakresie i ich oceny.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815 § 1 k.p.c. uchylił za-
skarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie do ponow-
nego rozpoznania.
========================================