Wyrok z dnia 30 stycznia 1996 r.
II URN 54/95

Pracownicy jednostek wydzielonych z PKP, z którymi rozwiązano stosunek
pracy w związku ze zmianami organizacyjnymi lub zmniejszeniem stanu
zatrudnienia, nabywają prawo do przejścia na wcześniejszą emeryturę, pod wa-
runkiem nieprzerwanego zatrudnienia w tych jednostkach przez 15 lat przed ich
wydzieleniem z PKP, chociażby okres zatrudnienia osiągnęli w czasie pracy
wykonywanej w tych jednostkach wydzielonych, przed rozwiązaniem w nich sto-
sunku pracy (art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o zmianie ustawy
o przedsiębiorstwie państwowym PKP - Dz. U. Nr 107, poz. 263).

Przewodniczący SSN: Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Teresa Romer
(sprawozdawca), Walerian Sanetra,

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Stefana Trautsolta, po rozpoznaniu w
dniu 30 stycznia 1996 r. sprawy z wniosku Tadeusza G. przeciwko Centralnej Dyrekcji
Okręgowej Kolei Państwowych w W. o wcześniejszą emeryturę kolejową, na skutek
rewizji nadzwyczajnej Rzecznika Praw Obywatelskich - [...] od wyroku Sądu Woje-
wódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 5 lutego 1993
r., [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Wojewódzkiemu-
-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie do ponownego rozpoznania.


U z a s a d n i e n i e

Centralna Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych w W. odmówiła Tadeuszowi
G., urodzonemu 1 lipca 1936 r., przyznania wcześniejszej emerytury kolejowej, gdyż
zdaniem tego organu wnioskodawca nie spełnił jednego z warunków określonych w art.
5 ust. 2 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwie
państwowym "Polskie Koleje Państwowe" (Dz. U. Nr 107, poz. 463), tj. nie posiadał
40-letniego okresu pracy w dniu 31 lipca 1991 r., w dniu wydzielenia Zakładów
Naprawczych Taboru Kolejowego w Ł. z Przedsiębiorstwa PKP.
Na podstawie przedłożonych dowodów kolejowy organ rentowy uznał za
udowodnione następujące okresy pracy: - od 4 lipca 1955 r. do 15 lipca 1992 r. - 37 lat i
13 dni w Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego w Ł. - od 2 lipca 1952 r. do 3 lipca
1955 r. - 3 lata i 2 dni w gospodarstwie rolnym. Łącznie uznany okres pracy wyniósł 40
lat i 15 dni. Natomiast organ rentowy przyjął, że w dniu 31 lipca 1991 r. wnioskodawca
posiadał 39 lat i 1 miesiąc pracy, a więc nie miał okresu zatrudnienia wymaganego do
przyznania wcześniejszej emerytury kolejowej. Okres ten wynoszący łącznie 40 lat
wnioskodawca osiągnął w dniu 3 lipca 1992 r., po 11 miesiącach od wydzielenia ZNTK
w Ł. z Przedsiębiorstwa PKP.
Od powyższej decyzji organu rentowego z dnia 3 listopada 1992 r. wnioskodaw-
ca odwołał się do Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Warszawie. Domagał się zmiany tej decyzji i przyznania emerytury kolejowej, gdyż jego
zatrudnienie przez ponad 37 lat w Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego było
uznane za pracę na kolei, a okres 40 lat pracy osiągnął będąc pracownikiem tego
samego zakładu pracy.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie zaskar-
żonym wyrokiem oddalił odwołanie.
W uzasadnieniu wyroku sporządzonym na podstawie art. 419 § 3 k.p.c. Sąd
podał, że zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o zmianie ustawy o
przedsiębiorstwie państwowym "Polskie Koleje Państwowe" (Dz. U. Nr 107, poz.463),
prawo do wcześniejszej emerytury kolejowej mężczyzna nabywa wtedy, gdy do dnia
wydzielenia zakładu pracy z PKP osiągnie 40 lat zatrudnienia. Zdaniem Sądu Woje-
wódzkiego data wydzielenia Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego z PKP jest
datą rozwiązania dotychczasowych warunków pracy, po której nastąpiło zawarcie
nowego stosunku pracy. Warunek osiągnięcia 40 lat pracy powinien być, zdaniem Sądu
Wojewódzkiego, spełniony przed wydzieleniem Zakładów Naprawczych z PKP.
Wnioskodawca warunku tego nie spełnia i dlatego Sąd oddalił odwołanie.
Od tego wyroku wniósł rewizję nadzwyczajną Rzecznik Praw Obywatelskich.
W rewizji zarzucił on zaskarżonemu wyrokowi rażące naruszenie prawa, a w
szczególności art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o zmianie ustawy o
przedsiębiorstwie państwowym "Polskie Koleje Państwowe" (Dz. U. Nr 107, poz. 463),
art. 3 § 2 i art. 233 § 1 k.p.c. oraz naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej i wniósł
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkie-
mu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie do ponownego rozpoz-
nania.
W uzasadnieniu podał, że przepis art. 5 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o
zmianie ustawy o przedsiębiorstwie państwowym "Polskie Koleje Państwowe" daje
podstawę do przyznania wcześniejszej emerytury kolejowej w przypadku spełnienia
określonych w nim warunków. Oznacza to, że zwykła kolejowa emerytura może być
przyznana tylko w przypadku spełnienia warunków określonych w art. 11 ustawy z dnia
28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin
(Dz. U. Nr 23, poz. 99 ze zm.), tj. z chwilą ukończenia wieku 55 lat - kobieta, 60 lat -
mężczyzna i osiągnięcia okresu zatrudnienia co najmniej 20 lat - kobieta, 25 lat -
mężczyzna, w tym co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei, łącznie z okresami
równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei.
Zgodnie zaś z art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. pracownicy
kolejowi, z którymi rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w związku ze zmianami or-
ganizacyjnymi lub zmniejszeniem stanu zatrudnienia na PKP, mogą przejść wcześniej
na emeryturę określoną przepisami ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
kolejowych i ich rodzin, jeżeli osiągnęli do dnia rozwiązania stosunku pracy okres
zatrudnienia wynoszący łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów
zatrudnienia co najmniej 35 lat dla kobiet i 40 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat
zatrudnienia na kolei, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów
zatrudnienia na kolei.
Stosownie do dyspozycji ust. 2 tegoż art. 5 ustawy z 19 października 1991 r.
przepis ust. 1 stosuje się również do pracowników wydzielonych z PKP jednostek, o
których mowa w art. 2 ust. 1 tej ustawy, jeżeli pracownicy ci w tych jednostkach byli
zatrudnieni nieprzerwanie 15 lat przed ich wydzieleniem z PKP.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

Interpretacja art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o zmianie ustawy
o przedsiębiorstwie państwowym "Polskie Koleje Państwowe", zwanej dalej ustawą o
PKP, w brzmieniu obowiązującym do dnia 20 listopada 1995 r. była przedmiotem
rozważań Sądu Najwyższego m.in. w wyrokach dnia 8 września 1993 r., II URN 40/93
(nie publ.) oraz z dnia 7 lipca 1995 r., II URN 16/95 (OSNAPiUS 1995 nr 22 poz. 282).
W obu tych wyrokach Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że podstawę do przyznania
wcześniejszej emerytury kolejowej stanowi art. 5 ustawy o PKP. Zgodnie z treścią tego
przepisu pracownicy kolejowi, z którymi rozwiązano stosunek pracy w związku ze
zmianami organizacyjnymi lub zmniejszeniem stanu zatrudnienia w PKP, mogą przejść
na wcześniejszą emeryturę określoną przepisami o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników kolejowych i ich rodzin, jeżeli osiągnęli do dnia rozwiązania stosunku
pracy okres zatrudnienia wynoszący łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi
do okresów zatrudnienia co najmniej 35 lat dla kobiet i 40 lat dla mężczyzn, w tym 15 lat
zatrudnienia na kolei (ust. 1). Sąd Najwyższy podkreślił, że przepis ten stosuje się także
do pracowników wydzielonych z PKP jednostek, o których mowa w art. 2 ust. 1, jeżeli
byli zatrudnieni nieprzerwanie 15 lat w tych jednostkach, przed ich wydzieleniem z PKP
(ust. 2).
W art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy o PKP wśród jednostek, które mogą być wydzielone
z PKP wymienione są zakłady naprawcze zaplecza kolejowego.
Podobnie, jak w przytoczonych wyrokach, Sąd Najwyższy przyjał w rozpatry-
wanej sprawie, że z chwilą wydzielenia z PKP Zakładów Naprawczych Taboru Kolejo-
wego w Ł., w których wnioskodawca pracował nieprzerwanie od 4 lipca 1955 r. do 15
lipca 1992 r. nie doszło do rozwiązania z nim stosunku pracy, lecz do podziału zakładu
pracy, o którym mowa w art. 231 § 3 k.p. W takiej sytuacji, zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem Sądu Najwyższego, mimo zmiany po stronie pracodawcy, stosunek
pracy trwa nadal i wbrew poglądowi wyrażonemu w zaskarżonym wyroku, nie dochodzi
do dorozumianego rozwiązania tego stosunku z zakładem, który został podzielony.
Skoro art. 5 ust. 2 ustawy o PKP przewiduje zastosowanie przepisu ust. 1 do
pracowników jednostek wydzielonych z PKP, to pracownicy ci, z którymi, tak jak to
miało miejsce wobec wnioskodawcy, zostanie rozwiązany stosunek pracy w związku ze
zmianami organizacyjnymi lub zmniejszeniem stanu zatrudnienia w tych jednostkach,
nabywają prawo do przejścia wcześniej na emeryturę kolejową z chwilą osiągnięcia 40
lat zatrudnienia pod dodatkowym warunkiem 15 lat nieprzerwanej pracy na PKP, a więc
też i w tych jednostkach przed ich wydzieleniem z PKP. Jak wspomniano zgodnie z
ustawą z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych
i ich rodzin (Dz. U. Nr 23, poz. 99 ze zm.) kolejowa emerytura przysługuje pracownikom
kolejowym spełniającym odpowiednie warunki, w tym 15 lat pracy na kolei. Według
treści art. 5 ust. 2 ustawy o PKP prawo do wcześniejszej emerytury uzależnione jest od
posiadania okresu zatrudnienia wymienionego w art. 5 ust. 1, w tym 15 lat pracy w
jednostkach wydzielonych z PKP (ten staż powinien przypadać przed wydzieleniem tych
jednostek) oraz rozwiązaniem stosunku pracy z przyczyn w tym przepisie
wymienionych.
Sąd Najwyższy podziela pogląd wyrażony we wspomnianych wyrokach, że roz-
wiązanie stosunku pracy może nastąpić już po wydzieleniu danej jednostki z PKP. O
prawie do wcześniejszej emerytury decyduje bowiem posiadanie wymaganego stażu
pracy oraz rozwiązanie stosunku pracy z przyczyn leżących po stronie zakładu pracy.
Ustawa z dnia 6 lipca 1995 r. o przedsiębiorstwie państwowym "Polskie Koleje
Państwowe" (Dz. U. Nr 95 poz. 474) uchyliła z dniem wejścia jej w życie (20 listopada
1995 r.), ustawę z dnia 27 kwietnia 1989 r. o przedsiębiorstwie państwowym "Polskie
Koleje Państwowe" (Dz. U. Nr 26, poz. 138 ze zm.) oraz ustawę z dnia 19 października
1991 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwie państwowym "Polskie Koleje Państwowe"
(Dz. U. Nr 107, poz. 463). Zgodnie z art. 47 ust. 3 obecnie obowiązującej ustawy o PKP
prawo przejścia na wcześniejszą emeryturę w razie rozwiązania stosunku pracy z
przyczyn leżących po stronie zakładu pracy, mają pracownicy jednostek wydzielonych z
PKP oraz pracownicy przedsiębiorstw państwowych utworzonych z jednostek
organizacyjnych wydzielonych z PKP w okresie od dnia 1 lipca 1991 r. do dnia wejścia
w życie ustawy, jeżeli okresy, o których mowa w ust. 1, pracownicy ci osiągnęli do dnia
wydzielenia jednostki z PKP. Okresy te, to 35 lat okresów składkowych i
nieskładkowych dla kobiet oraz 40 lat tych okresów dla mężczyzn.
Zdaniem Sądu Najwyższego, regulacja zawarta w art. 47 ust. 3 ustawy o PKP
może mieć jedynie zastosowanie do wniosków o wcześniejsze emerytury zgłoszonych
po dniu wejścia jej w życie. Odmienna wykładnia oznaczałaby działanie prawa wstecz i
to na niekorzyść pracowników PKP.
O takim, niezgodnym z Konstytucją działaniu ustawodawcy wypowiadał się Sąd
Najwyższy w związku z przepisem art. 121 (zdanie pierwsze) ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (D. U. z 1991 r., Nr 7, poz. 24 ze zm.) w
zakresie odnoszącym się do okresu od wejścia jej w życie do chwili ogłoszenia w
Dzienniku Ustaw, w sprawach II URN 44/94 (OSNAPiUS 1995 nr 6 poz. 80) i II URN
18/95 (OSNAPiUS 1996 nr 3 poz. 51). W uzasadnieniu tych wyroków Sąd Najwyższy
podkreślił, że zasada poszanowania praw słusznie nabytych jest jedną z
fundamentalnych zasad demokratycznego państwa. Przemawia za tym art. 1 Konsty-
tucji Rzeczypospolitej Polskiej, wyrażający zasadę demokratycznego państwa prawa.
Sąd Najwyższy powołał się też na orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28
maja 1986 r. U 1/86, OTK 1986 poz. 1 stwierdzające, że zasada niedziałania prawa
wstecz, chociaż nie została wyrażona w Konstytucji, stanowi podstawową zasadę po-
rządku prawnego. Znajduje ona swoje oparcie w takich wartościach, jak bezpieczeńs-
two prawne, pewność obrotu prawnego oraz poszanowanie praw nabytych. Trybunał
Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 2 marca 1993 r. (K 9/92 - OTK 1993 cz. I poz. 6)
stwierdził też, że zasada państwa prawnego wymaga, aby zmiana prawa dotychczas
obowiązującego, która pociąga za sobą niekorzystne skutki dla sytuacji prawnej
podmiotów, dokonywana była zasadniczo z zastosowaniem przepisów przejściowych, a
co najmniej odpowiedniego vacatio legis.
W omawianej ustawie z dnia 6 lipca 1995 r. o PKP, nie tylko poprzez przepis art.
47 ust. 3 zastosowano zasadę działania prawa wstecz, ale również doszło do
sprzeczności między tym przepisem, który działając wstecz zmienia treść art. 5 ust. 2
ustawy z dnia 19 października 1991 r. oraz art. 49 ust. 1 pkt 2, który stanowi o utracie
mocy obowiązującej ustawy z dnia 19 października 1991 r. o zmianie ustawy o PKP z
dniem 20 listopada 1995 r.
Treścią art. 47 ust. 3 ustawodawca doprowadził więc do zmiany art.5 ustawy z
dnia 19 października 1991 r. wbrew przytoczonym zasadom państwa prawnego, a więc
dokonał zmiany mocy obowiązującej tego przepisu przed uchyleniem mocy obo-
wiązującej ustawy, w której przepis ten był zawarty.
Kierując się powyższymi względami Sąd Najwyższy uwzględnił rewizję nadz-
wyczajną mimo, iż została ona złożona po upływie terminu o jakim mowa w art. 421 § 2
k.p.c., albowiem zaskarżony wyrok narusza w sposób rażący nie tylko omówione
przepisy prawa materialnego, ale również interes Rzeczypospolitej Polskiej, która gwa-
rantuje, jako państwo prawa, świadczenia z ubezpieczenia społecznego tym, którzy
spełniają warunki wymagane do ich przyznania. Pozbawienie wnioskodawcy prawa do
wcześniejszej emerytury kolejowej ze względu na wadliwą interpretację przepisu prawa
- stanowi naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej.
Przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Wojewódzkiemu podyk-
towane jest koniecznością dokonania ustaleń co do łącznego okresu zatrudnienia
wnioskodawcy oraz daty, od której przysługuje mu wcześniejsza emerytura kolejowa.

=======================================